Zazaki
Zazaki (Dımılki, Kırmancki, Zonê Ma, Şo-Bê ya zi Kırdki), zıwanê Zazayano, aidê gruba Zıwananê İrankiyano, zıwanê do İrankiyê zımey rocawanio, yanê zıwananê Goranki, Kurdki, Soranki, Kelhurki, Gileki, Belucki, Sengserki, Mazenderanki, Talışki ra nezdiyo. Mıntıqa Mezopotamya zımey u Anatoliye de texminen 3-4 milyon merdumi Zazaki qısey kenê. Tırkiya de Tırki u Kırdaski ra tepeya hetê reqemi ra zıwanê hirêyıno. Tesbitê ilmdaranê Zazaki (Dımılki, Kırmancki, Kırdki, Zonê Ma) ra kokê xo reseno zımey İrani mıntıqay Deylemi (Gilan). Hetê tarixi ra Partki ra nezdiyo.[1] Gorey tayê zıwannasan, Zazaki zıwanan u lehçeyanê Kurdan ra yewo. Labelê nê zıwanşınasan be argumano ilmi nêşao tesnifê xo sero qenaet biarê ke be senê sebeban u kriteran, zıwananê İrankiyê Rocawani miyan ra Zazaki gênê, Kurdki miyan de hesebnenê. Vatenê inan İranologanê beynelmılelan miyan de esas nêgêriyenê.[2][3]
| Zazaki | |
|---|---|
| Zıwan | |
| Melumat | |
| Dewlete û mıntıqeyi | Tırkiya û Almanya |
| Amarê qıseykerdoğan | 1 640 000 |
| Kodê zıwani | |
| ISO 639-2 | Zza |
| ISO 639-3 | Zza |
| Glottolog | Zaza1246 |
| Ethnologue | Zza |
| Xısusiyetê zıwani | |
| Topolociye | Kes-Obce-Fiil û zıwanê ergativi-absoluti |
| Gramer | Weziyeto ciya |
| Alfabe | Alfabey Zazaki, Alfabey Latinki û Alfabey Erebki |
| Keye | |
Sebebê xoser biyaena Zazaki nê zıwanan miyan de ki noyo ke, Zazaki be hirê lehcanê xo ra yew zıwano, be zıwananê Kurdki ya ki Farski yew “dialect continuum” yani yew dewamiya lehcey tey çıniya. Be qıseo bin, qet yew fekê Zazaki yew ca de, her ke şi, nêbeno Kurmancki (Kırdaski); qet yew fekê Kırdaski ki jû mıntıqa de qet nêbeno zey Zazaki. Elbet ke taê mıntıqan de tesirê nê hurdımêna zıwanan yewbini rê zêdeo ya ki şenıko, labelê gramer u luğetê bıngehi tım sabıto.
Zazaki ra, zıwano ke ma zanime, hetê rıçıki (kok) ra nezdiyo, yani; qıse u gramerê cı zehf mendê ro yewbini, Kırdaski u Farskiyo. Labelê tenya enê hurdımêna zıwani niyê, zey ninan 40 zıwano bin esto ke rıçıkê xo be Zazaki yewo, nê aidê yew komiê (grube). Namey enê komi İranolociye de “zıwanê İranki”yê. Elaqay nê terimi “İran” be dewleta İranê ewroyêni çıniya; no yew nameo umumiyo. Farski ki nê 40 zıwanê İranki ra yewo, pilê zıwananê İrankiyan niyo. Zıwanê binê ke Zazaki ra rıçık ra tenêna nezdiyê, zımey (şımalê) İrani de, kışta deryaê Xezeri (Hazar) de qısey benê, zey: Herzendi (Tatkiyê Veroci), Talışki, Mazenderanki, Sengserki, Sımnanki, Gileki; heto bin ra ki Gorankiyo ke mabeynê İran u İraqi de qısey beno, yew ki Beloçkiyo ke İran u Efğanıstan u Pakıstan de qısey beno. Nê zıwanê ke ma amardi, zıwanê İrankiyê rocawaniê (ğerb). Farski ke ser kewo (Farski ra ğeyr), zıwanê bini aidê zıwananê İrankiyê zımey rocawaniê. Zıwanê İrankiyê rocakewtene (rocvetış, şerq) ki estê ke gorey ê rocawani tenêna yewbini ra dûriê, labelê anci ki yew komê zıwanan seroyê. Ninan ra taê (têk): Peştoki (zıwanê Efğanıstaniê dıyıno resmi), Osetki (Kofkasya de qısey beno, Tırkiya de ki), Yeğnobki, Peraçki, Ormurki, fekê Pamiri. Zıwanê İranki eninan ra yenê pêra.
Nê zıwanê İrankiyê ewroyêni texminen 4000 serre ra aver be werezayanê xo zıwananê Hind-Ariyan (Urdu, Pancabi u ê bini) u Nurıstani (Aşkun uêb.) ra biyê ciya. Enê zıwanê Hind-İranki xo miyan de yewbini ra 4000 serre ra aver hetê gramer u xeznay kelıman ra zehf nezdi biyê. Oyo ke vacime, gramerê zıwanê Ewısta (Avesta) u Vêda hetê grameri ra %90 zey yewbini biyê. Ezbeta zıwananê Hind-İrankiyan ki anci aidê keyey (familya) zıwananê Hind-Ewropao. Yani, zehf dûri ra ta zıwanê İrlanda u Cêrmenki (Almanki, İngilizki, Danki) u Romanki (İtalyanki, İspanyolki) u Yunanki u Arnavutki u Ermenki ra heta Hind-Arki, yew ki zıwananê merdeyan ra Hititki u Toxarki ra pêro weretê.
Mıntıqay Zazaki
Zazaki, Tırki u Kırdaski ra tepeya hetê reqemi ra sinoranê Tırkiya miyan de zıwanê hirêyıno; mabeynê mıntıqay Anadoliya Rocakewtene (şerq) u zımey (vakûrê) Mezopotamya de, bınatey Fırat u Dicley, mıntıqay serêne de qısey beno. Ena mıntıqa jû temamiya coğrafike mocnena (musnena) ra. Wılayetê (il) ke tewr zêde no zıwan qısey beno, Dêsımê zerrey (Mamekiye, Tuncêliye) u Çewligo (Çolig, Bingol). Zewbi, wılayetanê Erzıngan u Xarpêti be zımey Diyarbekıri ra xeylê qezan de, mıntıqay Qerebeli, yanê qezê Sêvazi Qangal u Zera u Ulaş de, qezay Gımışxaney Kelkit u Şiran de, qezay Mûşi Varto, ê Erzurumi Xınıs u Tekman u Çat, ê Semsûri (Adıyaman) Aldûşe (Gerger), ê Rıha (Urfa) Sêwrege, ê Meletiye Şêro (Pütürge) u Erebgir, ê Sêrti Hewêl (Baykan), ê Bıdlisi Motki, ê Qersi Selim; Aqserayiye de ki (zi) taê dewan de qısey beno.
Taê cayan de ki jû ya ki dı dewan de Zazaki qısey beno, zey ê Qeyseriye Koyriye (Sarız), ê Toqati Almus, ê Ardahani Kola (Merdenik, Göle) de. Pancas serra peyêne riyê goçê metropolanê Tırkiya ser, çewres serra peyêne de sebebanê ekonomikan u siyasiyan ra ki dıwelanê Ewropa zey Almanya, İsveç, Holanda, İsviçre, Fransa, Austriya de ki nıfusa Zazayan esta. Taê çımey vanê, Gurcıstan u Qazaxıstan de ki Zazay estê, labelê inan sero dest de melumat çıniyo.
Zey coğrafyay Anadoli u Mezopotamya her ca de zıwan u mıleti têkışt u têzerre derê; Zazaki ki welatê xo de zıwananê binan de irtıbat dero u nê zıwanan ra tesir ki biyo, qısey gırewtê, qısey ki daê cı. Heta kokardena (cênosidê) 1915i her mıntıqay Zazaki de Ermenki ki qısey biyêne, kışta veroci de Suryanki (Asurki) u Erebki ki. Zıwano ke hetê koki ra tewr zêde coğrafyay Zazayan de cı ra nezdiyo, Kırdaskiyo (Kurmanci, yani Kurdkiyê Zımey).
Zazaki miyan de xeylê qısey Erebki ki estê, xora Erebki ra xeylê qısey kewtê zıwananê coğrafyay İslami’ê binan ki. Tırki, Yunanki, Lazki, Gurcki, Suryanki ki kışte ya ki nezdiyê Zazaki de qısey biyê ya ki benê. Oyo ke Tırki zıwano resmiyo u heto bin ra rivatanê politikay asimilasyoni ra 80 – 100 serra peyêne de tesirê Tırki Zazaki sero zêdiyao.
Rıçıkê Zazaki
Oyo ke Zazaki zey xeylê zıwananê İrankiyanê binan erey nusiyao, zemanê veri (guno verên) ra wesiqey u kıtabey çıniyê, ma be temamiye nêşenime rıçıkê (koka) Zazaki sero çiyo aşkera vacime ya ki Zazaki coğrafyay zıwananê İrankiyan de aver koti qısey biyo, qıseykerdoğê zıwani senên ca u cange ra geyraê. Sayiya taê qıyasanê tarixiyan ra zıwanzani[1] vanê ke, elaqay zıwanê Partan be Zazaki hetê tarixi ra zehf nezdiya, labelê tam zey yewbini (pê) niyê. Zazakiyo ke wextê Partan de (Milad ra aver seserra 3yıne heta Milad ra tepeya seserra 3yıne) qısey biyo, Partki zehf nezdi biyo, labelê yew zıwan nêbiyê; her çıqas ke ê wexti ra zıwanê İrankiy gorey ewroy tenêna yewbini ra nezdi biyê. Sinorê imparatoriya Partan’ê rocawani (ğerbi) be coğrafyay Zazayan ra kewnê tê (zey pêyê).
Jû teoriya rıçıki ya ki goçi esta ke, cı rê vanê „teoriya Deylemi“[2], awa ke Zazay texminen MrT seserra 9.10. zımey İrani, mıntıqay Deylemi (eyaletê Gilani de) ra ameyê caê xoyo ewroyên. Ena teoriye na het ra raşt asena ya ki gıreo ke tey esto, oyo ke, zıwanê ke ewro mıntıqay zımey İrani, verocê Deryaê Xezeri de qısey benê, zey Herzendki (Tatkiyê Veroci), Mazenderanki, Talışki, Sımnanki, Sengserki; hetê koke ra Zazaki ra nezdiyê.
Zıwanê ke Zazaki de irtıbat de
Zey her zıwani, bılxassa coğrafyay Anadoli u Mezopotamya u Kofkasya de, Zazaki ki xeylê zıwanan de irtıbatê xo biyo, zıwanê bini tesir kerdê, tesirê zıwananê binan de ki mendo. Zazaki de hetê ra zıwananê İrakiyan’ê zey Farski u Kurdki ra çekuy kewtê cı, labelê tewr zêde qısey xami (ğeribi) Wextê İslami ra nat Erebki raê. Riyê hezar serre irtıbatanê ciranine (embıryanine) ra Ermenki u Suryanki ra ki kelımey kewtê cı. Zewbi, Yunanki, Latinki, Gurcki, Lazki ra ki qısey yenê diyaene. Oyo ke Tırki hem zıwanê wendışio resmiyo, hem pê Tırki politikay asimilasyoni ameya kerdene, serranê peyênan de tesirê Tırki Zazaki sero zêdiyao. Anci ki, Zazaki gorey şert u şurtê xo, oyo ke qet zıwanê nuşten u zıwano resmi nêbiyo, xeylê çekuyê xoyê mêrasi (kelımey xo çağê İrani ra) dardê we.
Zazaki sero cıgeyrayışê ilmiy
Zazaki sero cıgeyrayışi (tedqiqati, araştırmalar) gorey taê zıwananê binan zehf rew nêbiyê. Anci ki zıwanşınas u iranologi heta nıka rınd kewtê a dıme, geyraê Zazaki, taê eserê ilmiyê hewli [erciyaey] ardê meydan. Zazaki sero sıfte 1857/58 kıtabê veciyeno. İranolog Peter I. Lerchi cengê Qırım u Rusya de yew Zazaê Çewligio ke esirê cengio, tede qısey keno, cı ra notan gêno. Ninan, notanê xoyê binanê ke Kırdaskiyê, piya 1858 de kıtab de be Ruski u Almanki veceno. Nê gureynayışê (xebatê) xo de analizê grameri çıniyo, xorê qeydanê Zazaki çarneno Almanki / Ruski. Nê noti eyni wext de nusiyayışê Zazaki de tarix de gamê da verêna hewla. Oyo ke Lerchi gramer u şıkl u bunyay Zazaki sero yew analiz nêvıraşto, ey Zazaki bınê diyalektanê Kurdki de diyo. Friedrich Müller pê metnanê Lerchi cıgeyrayış de dewam keno (18 peli). Arekeolog Albert von LeCoq ki 5 pelan Zazaki ra notanê xo veceno. İranolog F. C. Andreas qeydanê LeCoqi sero jû mektuba xo de (7.7.1909) ano a zıwan ke Zazaki aidê Kurdki niyo.
1906ıne de wezifa diyena Oskar Manni ke zıwananê İrankiyan sero analizo zıwanşınaski vırazo, nê zıwanan miyan de Zazaki ra ki kışta Sêwreg u Çewligi (Kor) ra notan gêno u heta ê wext melumato tewr hera [hira] dano arê (be tercumey Almanki 91 peli, 5 feki [şiwey]). Mergê (merdena) O. Manni ra tepeya İranolog Karl Hadanki fekan sero analizê grameri vırazeno u hetê ra ki zıwananê binan de şaneno têver, 1932 de keno kıtab, veceno. Heta o taw Zazaki, diyalektê de zıwanê Kurdki ameyne diyene, labelê O. Manni be K. Hadanki ra eke zıwanê İrankiy zey Zazaki, Kırdaski, Farski, Osetki şanay têver, analiz kerd, reşti no netice ke zıwananê İrankiyan miyan de Zazaki zıwanê do xosero u lehcey Kurdki niyo. Hem ki, Zazaki hetê bunyay (yapı) zıwani ra tewr tipik zıwanê İrankiyê rocawanê zımeyo. Ao, nao, Zazaki hewna [hıma] ki İranolociye (ilmê zıwanan u kulturanê İrankiyan) u ilmê zıwanan de Zazaki zıwanê do xoser amariyeno (hesebiyeno).
Pancas serre ra tepeya zıwanşınas T. L. Todd 1985ıne de Zazakiyê Çêrmuge sero pê metodanê zıwanşınaskiyan yew gramer veceno. Serranê 90yan ra dıme merdumanê ilmê zıwanan ver kerdo cıgeyrayışanê xoriyan. Zazaki de mewzuyanê mıxtelıfan sero nê akademisyenanê zıwanşınasiye ra meqaley u tezê master u doktora veciyaê:
Fonolociye (Cabolov 1985), nêbiyayış (negation) (Sandonato 1994), izafet (MacKenzie 1995), qayto zıwanşınaskiyo umumi (Asatrian 1996, Asatrian/Gevorgian 1988, Asatrian/Vahman 1990, Blau 1989, Kausen 2006 ve 2012), heruna Zazaki zıwananê İrankiyê rocawani de (Paul 1998b), edebiyat u nuştene (Selcan 1998b), raresayışo tarixi (Gippert 1996 u 2008), etimolociye [rıçıkê çekuyan] (Bläsing 1995, 1997; Schwartz 2008) u qanunê imla (raştnuştene) (Jacobson 1993), kıtabê desti’ê wenden u nuştene (Jacobson 1997), dızıwanine (Temizbaş 1999, B. Werner 2006), adapsiyonê qısanê xaman/ğeriban (Malottke 2006), edati (Arslan 2007), diyalektolociye (şiweşınasiye) (Keskin 2008). Yew ki 1998ıne de dı gureynayışê doktora (Paul 1998a (gramer u cerrebê diyalektolociye), Selcan 1998a (gramer)) u ê İlyas Arslani (2016) estê ke no cıhet de zehf mıhimê. Hele ke hetê tesnifê (klasifizekerdena) zıwananê İrankiyê rocawani ra meqalê Ludwig Pauli (1998b) İranolociye de ki caê do zehf mıhim gêno. L.Paul nê meqaley xo de zıwananê İrankiyanê kehanan u miyanênan (wertênan) ra heta zıwananê İrankiyanê neweyan, rêça venganê qısanê weçıniteyan (isoglosses) şaneno têver, zemano kehan ra (2500-3000 serre ra aver) heta ewro vengê ê qısan zıwan be zıwan senên vuriyeno, ano çım ver. Vacime ke, Farskiyo Kehan u Ewısta de „ǰani-„, „vač-„ (bıwane: ‚cani‘, ‘vaç’), Farskiyo Wertên (Pehlewki) de u Farskiy newe de biyê „zan“ u „(ā)vāz“, Partki de „žan“ u „vāž-„(bıwane: ‚jan‘, ‚vāj‘), zıwananê İrankiyan’ê ewroy de, Kurdki de “jin” u “bêj-”, Zazaki de “ceniye” u “vac-“ (vatene). Dades qısey hınanêni yenê têver şanaene u insan reseno yew netıcey tesnifi.
Weziyetê Zazaki
Heta roca ewroyêne statuyê dê Zazakiyo resmi çınê bi, tek tenya pê qıseykerdene ardo na roce. Labelê anci ki gorey şert u şurtê xo pay ra mendo, edebiyato qıseykerde u ğeznay xo dewletiya. Heto yew ra ke tarix de alfabey xo nêvıraşto, edebiyatê xoyo nuşte çınê biyo, heto bin ra ki ilankerdışê Cumhurêtê Tırkiya ra dıme, bınê namey siyasetê "Tırk-kerdene" ra dewleta zordeste no zıwan men kerdo, taliyê nê zıwani xırabın şi. Zazaki u zıwanê bini welatê xo de, xo be xo rê kerd tohmete, vıst (fist, fit) bınê bandıre. Kami ke kerdêne ke zıwanê xo de bınuso ya ki zıwan u kamiya şarê xo sero qurde bıkero, sero tedqiqat vırazo, ceza werdêne, kewtêne hepıs.
Dewlete zıwanê xoyo resmi na ro, radon u qezetey u edebiyat, peydêna têlevizyon de tek tenya Tırki bi. Heni kerd qafıka mılleti ke Tırki qıymetın bi, zıwanê mehelliyê bini bêqıymeti biy, caê de nêvêrdêne. Mekteban de cebr u zor ra Tırki salıx diya. Dewan de Zazaki çıqas ke qısey biyêne ki, siyasetê dewlet'ê zıwani kewti bi kar, şari pede huwiyet u zıwanê xo ra şerm kerdêne, keyan (çêyan) de zıwanê ma u piyê xo qısey nêkerdêne, be domananê (qıcanê) xo salıx nêdaêne, cı nêmusnaêne. Dewlete seba ke inkar bıkero, politikay "lehçe"y vete. Zazaki kerd diyalekt ya ki şiwe, kamiya (huwiyetê) şari kerd "kamiya bıni" (alt-kimlik). Nê kerdenanê dewlete hetê asimilasyoni ra meywey do diyê ke peyniya peyêne de dezgehê [[UNESCO]]y ki pê raporê xo serra 2008ıne de Zazaki zıwananê bınê tehlıkey miyan de hesebna. Nesıl be nesıl (ac be ac) Zazaki her ke şi, daêna şenık yeno zanaen u qısey kerdene.
Mabeynê zıwananê İrankiyan de caê Zazaki
Zıwanzanaoğê iranolociye ra gore Zazaki miyanê / wertê zıwananê İrankiyan de zıwanê do xosero.
- İrankiyê Zımey Rocawani (24 zıwani, 31 milyon qıseykerdoği)
- Medki : Medki † (İrankiyo Kıhan)
- Partki : Partki: † (İrankiyo Miyanên/Wertên)
- Xezerki
- Kurdki-İrankiyê merkezi
- Kurdki
- Kurmanci (Kırdaski) (Kurdkiyê Zımey, 10 milyon)
- Soranki (Kurdkiyê Merkezi, 4 milyon)
- Kelhurki (Kurdkiyê Veroci, 3 milyon)
- İrankiyê Merkezi : Tefrışki, Mehelletki-Xunserki, Keşanki-Natanzki, Gazki, Yezdki-Kermanki-Navinki, Kavirki, Siwendki
- Kurdki
- Gurgani (Hyrkan)
Diyalektê Zazaki
Gorey İranolog Ludwig Pauli, hirê (3) diyalektê Zazaki estê:
1. Zazakiyê Zımey
2. Zazakiyê Merkezi
3. Zazakiyê Veroci
Ê Lıcê, Erğeni, Qulp, Maden merdum şeno mabênê diyalektanê merkez u veroci bıhesebno. Fekê zey Motki u Aqseraiye ki fekê kıştê (kalekê), nê mabênê merkez u veroci de manenê.
Fonetikê Zazaki u Zıwananê İrankiyanê binan
"v-"
| Hind u Ewropaki | Ewısta | Zazaki | Farski | Kurdki | İngılızki | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| *w | v | v | b, g | b, g | - | |
| *we-nt- | vata- | vā | bād | bā | wind | |
| *awer- | var- | vārān | bārān | bārān | rain | |
| *wek- | vač | vac | avaz | bêj | sing, say | |
| *wegh | vazaiti | vaz- | bez- | bez- | run | |
| - | - | velg | berg | belg | leaf | |
| *wek- | vač | veng | bang | bang, deng | voice | |
| - | - | ver | ber | ber | front | |
| *wadh- | vad | veyv | bayo | buk | front | |
| - | - | verek | berre | berx | sheep | |
| - | vefr- | vewr, vor | berf | berf/befr | snow | |
| *wen- | veēn- | vên, vin | bin- | bin- | see | |
| vire- | vir | bir | bir | memory | ||
| *wikmt | visaiti | vist | bist | bist | twenty | |
| *widhewo | vithava | viya | bive | bi | widow | |
| *wei- | vaeiti | viyal | bid | bi | willow | |
| - | - | vam, vum | badam | behıv | almond | |
| - | vaic | vic- | biz- | bêj- | select, choose | |
| - | - | veyšan | gorosne | bırsi | hungry | |
| - | veršni- | vešn | gošn | beran | ram | |
| - | - | vaš | giyah | giya/gij | grass | |
| *wrdho- | verd- | vıl | gol | gul | rose | |
| - | - | velık | gusaleh | gurčık/gwêlik | calf | |
| *wlqwos | vēhrke- | verg | gorg | gurg | wolf | |
| - | - | vurayen | gerdiden | guherin | change |
"z"
| Hind u Ewropaki | Ewısta | Zazaki | Kurdki | Farski | İngılızki | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| *k/*g | z/s | z/s | z/s | d/h | - | |
| *kerd- | zerdeye- | zerri | dil | dil | heart | |
| *ghol- | zaranya- | zerd | zêr | zer | gold | |
| *gno- | zan- | zan- | zan- | dan- | know | |
| *geme | zamat- | zama | zava | damad | groom | |
| *egom | ezēm | ez | ez (min) | (*ed-) men | I | |
| *bhrgh | berezant | berz | bilind | boland | borough, high | |
| *dekm | dese | des | deh | deh | ten |
"ĵ-"
| Hind u Ewropaki | Ewısta | Zazaki | Farski | Kurdki | İngılızki | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| *gw / *kw | j / č | ĵ | z | ž | - | |
| *gwen- | jainish | ĵeni | zen | žın | woman | |
| *gwhen- | jan | ĵin- | zan- | žen- | playing music, to beat | |
| *gwiwo- | jiv | ĵiwiyayıš | zisten | žıyan | live | |
| *gwiwo- | jiv | ĵinde | zende | zındi | alive | |
| *sekw-uper | hača-upairi | ĵor | zeber | žor | up | |
| *sekw-ndhero- | hača-athara | ĵêr | zir | žêr | down | |
| *sekw- | hača- | ĵı | az | žı | from | |
| *leuk- | reočah - | roĵ | ruz | rož | day | |
| *wekw- | vač- | vaĵ | avaz | bêž | say, sing | |
| - | areĵah | erĵan | arzan | erzan | cheap | |
| - | vaič- | viĵ- | biz- | biž- | select, choose | |
| *pekw- | pač- | pewĵ- | pez- | pêž | cook |
"b-"
| Hind u Ewropaki | Ewısta | Zazaki | Farski | Kurdki | İngılızki | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| d | d | b | d | d | - | |
| *dhwer- | dvara | ber | der | deri | door |
"hr-" initial
| Hind u Ewropaki | Ewısta | Zazaki | Farski | Kurdki | İngılızki | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| tr | thr | hr | s | s | - | |
| *trejes | thri | hri | se | se | three | |
| *trikomt | thrisaiti | hris | si | si | thirty |
"w-"
| Hind u Ewropaki | Ewısta | Zazaki | Farski | Kurdki | İngılızki | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| w | w | w | h/w | h/w | - | |
| *newn | nava | new | noh | noh | nine | |
| *kʷetwrkomt- | čathwarosaiti | čewres | čehel | čil | forty | |
| *newos | nava | newe | no | nûh, nû, nwê | new |
"-rz-" u "-rr-"
| Hind u Ewropaki | Ewısta | Zazaki | Farski | Kurdki | İngılızki | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| *rg,*lg / *rd | rz / rd | rz / rr | l | l | - | |
| *bhrgh | berezant | berz | boland | bilind | borough, high | |
| - | herez- | erz | hil- | hel | sprinkle, throw | |
| - | - | wurz | liz | alez | dash off, stand up | |
| *splegh- | spērēzan | serpez | seporz | sıpıl | spleen | |
| - | sered- | serre | sal | sal | year | |
| *kerd- | zerd- | zerre | dêl | dil | hearth | |
| *wrdho- | verd- | vıl | gol | gul | rose |
"-w-"
| Hind u Ewropaki | Ewısta | Zazaki | Farski | Kurdki | İngılızki | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| *sw | hv | w | x(u) | x(w) | - | |
| *swep- | xvefne- | witiš | xwab | xew | sleep | |
| *swe- | xvet | xo | xod | xwe | self | |
| - | xvun | gun | xun | xwin | blood | |
| - | xveš- | weš | xoš | xweš | sweet | |
| *swenh- | xven- | wend- | xand- | xwend- | read | |
| *swesor | xveher | wa | xaher | xweh | sister | |
| - | xver- | werd- | xord- | xward- | swallow, eat | |
| - | - | wašt- | xast- | xwast- | want |
"-m-"
| Hind u Ewropaki | Ewısta | Zazaki | Farski | Kurdki | İngılızki | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| *m | m | m | m | v | - | |
| *nomn- | nama | name | nam | nav | name | |
| *geme | zamat- | zamay | damad | zava | groom | |
| *gwem- | jamaiti | gam | gam | gav | step, come | |
| *sem- | haman | amnan | - | havin | summer | |
| *gheim- | zima | zimistan | zemestan | zivistan | winter | |
| *domu- | demana- | dam | dam | dav | domestic, home | |
| *samos- | hama- | hem | hem | hev | same | |
| *teuk-ma- | taoxman | tom | toxm | tov | seed |
"-ew-"
| Zazaki | Farski | Kurdki | İngılızki | |
|---|---|---|---|---|
| w | f | f | - | |
| hewt | heft | heft | seven | |
| kewt | oftad | keft/ket/kewt | get in | |
| grewt | greft | girt | buy, take | |
| kew | kef | kef | foam | |
| vewre | berf | berf/befr | snow |
Alfabey Zazaki
Alfabey Zazaki de 32 herfi estê.
Herfê gırdi: A B C Ç D E Ê F G Ğ H I İ J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
Herfê qıci: a b c ç d e ê f g ğ h ı i j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Herfê vengıni (8): a e ê ı i o u û
Herfê bêvengi (24): b c ç d f g ğ h j k l m n p q r s ş t v w x y z
Wendışê herfan be nımuneyê çekuyan
| Herfe | Wendış [IPA] | Zazaki | Farski | İngilizki | Almanki | İspanyolki |
|---|---|---|---|---|---|---|
| a | a [α] | asmên | âseman | sky | Himmel | cielo |
| b | be [b] | bıze | boz | she-goat | Ziege | cabra |
| c | ce [dz / dj] | cemed | yakh | ice | Eis | hielo |
| ç | çe [ts / tsh] | çê (keye) | xâneh | house | Haus | casa |
| d | de [d] | dare | derakht/daar | tree | Baum | árbol |
| e | e [ε] | ez | man | I | ich | yo |
| ê | ê [e] | dês | Divar/Dewar | wall | Wand, Mauer | pared |
| f | fe [f] | fek | dahân | mouth | Mund | boca |
| g | ge [g] | gırs (gırd) | bozorg | big | groß | grande |
| ğ | ğe [gh] | ğezale | ghazal | gazelle | Gazelle | gacela |
| h | he [h] | hak | toxm | egg | Ei | huevo |
| ı | ı [ə] | bırr | Jangal | forest | Wald | bosque |
| i | i [i] | isot | Felfel | pepper | Paprika | pimiento |
| j | je [zh] | jên (zên) | zên | saddle | Sattel | silla |
| k | ke [k] | koli | Hizom | firewood | Feuerholz | leña |
| l | le [l] | lew | Lab | lip | Lippe | labio |
| m | me [m] | mast | Mast | yogurt | Joghurt | yogur |
| n | ne [n] | name | nâm | name | Name | nombre |
| o | o [o] | oğır | NikBakht | good omen | gutes Vorzeichen | buena suerte |
| p | pe [p] | porr | Moo | hair | Haar | pelo |
| q | qe [q] | qatır | Qatir | mule | Maultier | mula |
| r | re [r] | ri | Roo | face | Gesicht | cara |
| s | se [s] | sole | Namak | salt | Salz | sal |
| ş | şe [sh] | şêr | şêr | lion | Löwe | león |
| t | te [t] | tı | to | you | du | tu |
| u | u [u] | ustıne | Sotun | column | Säule | columna |
| û | û [uə] | dûri | Dur | far | fern | lejos |
| v | ve [v] | vewre (vore) | Barf | snow | Schnee | nieve |
| w | we [w] | ware | tableland | Sommerweide | meseta | |
| x | xe [kh] | xal | Xal/Dai | uncle (paternal) | Onkel (väterlicherseits) | tío |
| y | ye [y] | yene (êne) | Adineh | Friday | Freitag | viernes |
| z | ze [z] | zıwan (zon) | zabân | tongue; language | Zunge; Sprache | lenguaje; lengua |
Alfabe ra ğeyri vengê bini
Zazakiyê zımey de:
çh, kh, ph, rr, th, ü, lh
Zazakiyê merkezi de (her fek de çıniyê):
' (eyn),'h, ö, uı, dh, lh, sh, zh
Zazakiyê veroci de:
' (eyn), 'h , lh , rr , sh , th
Transkripsiyono ilmi: /´/ , /ḥ/, /ł/, /ṙ/, /ṣ/, /ṭ/
Ferqê vengan /herfan
| á | a | o |
|---|---|---|
| ? | asmên | oğır |
| b | p | ph |
|---|---|---|
| ban | porr | phan |
| c | ç | çh |
|---|---|---|
| cem | çım | çhem (ro[y], la) |
| d | t | th | ť |
|---|---|---|---|
| dü (du) | tüye (tuye) | thüye (kund) | ťeyr (theyr) |
| é | e | ê |
|---|---|---|
| érd (erd, hard) | des | dês |
| f | v | w |
|---|---|---|
| fek | vewre (vore) | ware |
| g | k | kh | q |
|---|---|---|---|
| galık | kal | khal[ık] | qal |
| ğ | h | ħ | x | y |
|---|---|---|---|---|
| ğele | hal | ħal | xal | yene |
| ı | i |
|---|---|
| bın | bin |
| j | ş |
|---|---|
| jên (zên) | şêr |
| l | ´l |
|---|---|
| lınge | łınci |
| m | n |
|---|---|
| mar | nan |
| r | rr | ŕ |
|---|---|---|
| sere (sare) | serre | seŕ[ı] |
| s | ś | z |
|---|---|---|
| sole | śi (kemere) | zıme |
| u | ü | û |
|---|---|---|
| ustıne | lüye (luye) | łûr (merreo gırd) |
Zazaki u zıwanê Hindo-Ewropayê bini
| Zazaki | Almanki | Farski | Ruski | Yunanki | İtalyanki | İspanyolki | Fransızki | İrlandki | İngılızki |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| yew (1) | eins | yek | один | ένας/μία/ένα | uno | uno | un | aon | one |
| dı (2) | zwei | do | два | δύο | due | dos | deux | dó | two |
| hirê (3) | drei | se | три | τρείς/τρία | tre | tres | trois | trí | three |
| çehar (4) | vier | çahar | четыре | τέσσερες | quattro | cuatro | quatre | ceathair | four |
| panc (5) | fünf | penc | пять | πέντε | cinque | cinco | cinq | cúig | five |
| şeş (6) | sechs | şiş | шесть | έξι | sei | seis | six | sé | six |
| hewt (7) | sieben | heft | семь | εφτά | sette | siete | sept | seacht | seven |
| heşt (8) | acht | heşt | восемь | οχτώ | otto | ocho | huit | ocht | eight |
| new (9) | neun | noh | девять | εννέα | nove | nueve | neuf | naoi | nine |
| des (10) | zehn | deh | десять | δέκα | dieci | diez | dix | deich | ten |
| vist (20) | zwanzig | bist | двадцать | είκοσι | venti | veinte | vingt | fiche | twenty |
Zazaki sero tayê xebatê zıwanşınasiye
- Lerch, Peter I. (1857), Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg
- Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache
- Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan,[4]
- Gippert, Jost. (1996) "Die historische Etnwicklung der Zaza-Sprache" Ware, amor 10, Baiersbronn/Almanya.[5].
- Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg,[6].
- Selcan, Zülfü (1998): Die Grammatik der Zaza-Sprache. Berlin.
- Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies.
- Gajewski, Jon. (2003) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology,[7].
- Gajewski, Jon. (2004) "Zazaki Notes" Massachusetts Institute of Technology,[8].
- Larson, Richard. and Yamakido, Hiroko. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University and University of Arizona,[9].
- Aygen, Gülşat (2010), Zazaki/Kirmanckî Kurdish, Volume 479 of Languages of the World, Lincom Europa
Bıvênên
Çımeyê ke hetê ilmê zıwani ra tesnifê Zazaki rê bes niyê
Taê çıman de çıqas ke Zazaki bınê lehcey ya ki zıwananê Kurdan de tesnif biyo, nê çıman de qet yew argumano ilmi çıniyo ke isbat keno, Zazaki çı sebebanê zıwanşınasiye ra Kurdki miyan dero. Nê niyê:
[4][5][6][7][8][9][10][11][12][13][14][15][16][17][18][19][20][21][22][23][24][25][26][27][28][29][30][31][32][33][34][35][36][37][38][4][39][40][10][41][24]
Çımeyi
- ↑ Gippert, Jost (1996), Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache. In: Ware - pêseroka Zon u Kulturê Ma (Dımıli-Kırmanc-Zaza), Amor: 10. Baiersbronn, Almanya
- ↑ [1] Prof. Dr. Garnik Asatrian, "Dimlī", Encyclopedia Iranica
- ↑ [http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-language-i, Prof. Dr. Ludwig Paul "History of the Kurdish Language"
- ↑ 4.0 4.1 Lerch, Peter J. A. (1857), Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg Xetaya gırewtışi: Nêravêrde
<ref>etiket: "Lerch1" name yew ra zeder zerrek de şınasiya yo. - ↑ Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3
- ↑ Bonwick, James (1873), The Treasury of languages; a rudimentary dictionary of universal philology, London : Hall and Co., r. 300 "ZAZA. KURDISH dialect of N.W. Persia, allied to BUKHAREE."
- ↑ Jaba, Alexandre & Justi, Ferdinand (1879) Dictionnaire kurde-français, St.-Pétersbourg, Commissionaire de l'Académie impériale des sciences
- ↑ Houtum-Schindler, A. (1884), "Beiträge zum kurdischen Wortschatze", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Bd. 38
- ↑ Albert Socin, “Die Sprache der Kurden”, Grundriss der Iranischen Philologie, Editor: Wilhelm Geiger & E.Kuhn, Band: I, Strassburg 1898, p.250
- ↑ 10.0 10.1 Le Coq, Albert Von (1903), Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin Xetaya gırewtışi: Nêravêrde
<ref>etiket: "Lcoq1" name yew ra zeder zerrek de şınasiya yo. - ↑ Soane, Ely Banister (1913), Grammar of the Kurmanjî or Kurdish Language, London 1913 / E. S. Soane (1909), Notes on Kurdish Dialects, A Classic Reference Tool On The Kurdish Dialects First Published In 1909, Asian Educational Services, 2003 - 98 sayfa, s.6
- ↑ Fossum, Ludvig Olsen (1919), A Practical Kurdish Grammar, The Inter-Synodical Ev. Lutheran Orient -Mission Society, Augsburg Publishing House, Minneapolis "As a conclusion, we seem to be justified in making the assertion, that for linguistic purposes, we may collect all the Kurdish dialects into three large groups, covering the three large districts of North, Central, and South Kurdistan. In North Kurdistan we have the Zaza group, in Central Kurdistan we have the Kermanji group, and in South Kurdistan we have the Lur and Kelhur group."
- ↑ Bedirxan, Celadet (1933) “Zarê Dumilî û Mewlûda 'Usman Efendî” Hawar, Hejmar: 23, 25 tîrmeh (temmuz) 1933, r. 1-6 "Zarê dumilî: Ev zar zimanê kurdên dumilî an zaza ne. Kurdên dumilî di welatê jorîn di rojavayê wî welatî de rûniştî ne."
- ↑ Safrastian, Arshak (1948), Kurds and Kurdistan, Harvill Press, London .r.106 "The tribes of Dersim speak the Zaza-Dialect of the Kurdish language"
- ↑ McCarus, Ernest N. (1958), A Kurdish Grammar, American Council of Learned Societies, s.1
- ↑ Bedirxan, Celadet Ali & Lescot, Roger (1970), Grammaire kurde, Maisonneuve, Paris, s.V
- ↑ Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Translated by Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977, 32 p.
- ↑ F. R. Akrawy (1982), Standard Kurdish grammar, s.19
- ↑ Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
- ↑ Houston, Christopher (2001), Islam, Kurds and the Turkish nation state, Berg, s.129 "Zazaki (a Kurdish dialect)"
- ↑ Kenstowicz, Michael J. (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL, s.1-2, 10 vd. "Zaza dialect of kurdish"
- ↑ Walter, Mary Ann (2004), "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Thessaloniki, 18-21 April 2004 "Kurdish: Sorani, Kurmanji, Zazaki..."
- ↑ O'Neil, Mary Lou (2007), "Linguistic Human Rights and the Rights of Kurds", Human Rights in Turkey, Editör: Zehra F. Kabasakal Arat, University of Pennsylvania Press, s.74 "Zaza is actually a Kurdish dialect"
- ↑ 24.0 24.1 Aygen, Gülşat (2010), Zazaki/Kirmanckî Kurdish, Volume 479 of Languages of the World, Lincom Europa Xetaya gırewtışi: Nêravêrde
<ref>etiket: "Aygen" name yew ra zeder zerrek de şınasiya yo. - ↑ D. Ridgeway (2010), "Etruscan", Concise Encyclopedia of Languages of the World, Elsevier, Oxford, r.401 "Zazaki Kurdish (Dimli)"
- ↑ Watts, Nicole F. (2010), Activists in Office: Kurdish Politics and Protest in Turkey (Studies in Modernity and National Identity), University of Washington Press, r.xii, 12, 151 "Linguistically, there is no single Kurdish language, but two main language groups (Kurmanji and Sorani) and two other dialects (Zazaki and Gurani)."
- ↑ "Kurdish language", Encyclopædia Britannica, Online: 29 Adare 2013
- ↑ Academic Dictionaries and Encyclopedias (li gora malpera "Academic Dictionaries and Encyclopedias" Zazakî zaraveyekî kurdî ye)
- ↑ Biblio Monde Bibliographie (li gora bibloteka "biblio-monde" zazaki dîyalekta kurdî ye)
- ↑ Encyclopedia of the Middle East (li gora "Encyclopedia of the Middle East", zazakî zaraveya kurdî ye)
- ↑ Mireille Ferreira,"Le kurde, langue du peuple des montagnes", la revue de Téhéran (li gora rojnameya îranî "la revue de Téhéran", zazakî zaraveya kurdî ye)
- ↑ Elî Ekber Dehxuda, Lugatname - Onlîne: 29 Adar 2013 "Zazakî, cureyeke taybet a zimanê kurdî ye" "زازائی . نوعی مخصوص از زبان کردی"
- ↑ T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, Talim Ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ortaokul Ve İmam Hatip Ortaokulu Yaşayan Diller Ve Lehçeler Dersi (Kürtçe; 5. Sınıf) Öğretim Programı, Ankara 2012, "Bu program ortaokul 5, 6, 7, ve 8. sınıflar seçmeli Kürtçe dersinin ve Kürtçe’nin iki lehçesi Kurmancca ve Zazaca için müşterek olarak hazırlanmıştır. Program metninde geçen “Kürtçe” kelimesi Kurmancca ve Zazaca lehçelerine birlikte işaret etmektedir."
- ↑ Prof. Dr. Kadrî Yildirim & Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman Adak & Yrd. Doç. Dr. Hayrullah Acar & Zülküf Ergün & Îbrahîm Bîngol & Ramazan Pertev, Kurdî 5 – Zazakî, Milli Eğitim Bakanlığı, 2012
- ↑ J. G. Taylor, Travels in Kurdistan, with Notices of the Sources of the Eastern and Western Tigris, and Ancient Ruins in Their Neighbourhood, Journal of the Royal Geographical Society of London, Vol. 35, 1865, p.39
- ↑ John G. Bordie, "Kurdish Dialects in Eastern Turkey", Linguistic and Literary Studies, Vol: 2 Descriptive Linguistics, Ed. Mohammad A Jazayery, TiLSM, Mouton De Gruyter, The Hague, Netherlands, 1978, p. 205-212
- ↑ Riza Muradi Ghiyasabadi, Ferhengnamê Îran/Irania Encyclopedia, 2013
- ↑ Sheikh A. Waheed, The Kurds and Their Country: A History of the Kurdish People, from Earliest Times to the Present, University Book Agency, Lahore, Pakistan, 1958, (First edition: Published by United LTD, 1955) p.12
- ↑ Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3
- ↑ Socin, Albert (1898) “Die Sprache der Kurden”, Grundriss der Iranischen Philologie, Editor: Wilhelm Geiger & E.Kuhn, Band: I, Strassburg 1898, p. 250
- ↑ Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.)
Gıreyê teberi
- Wikiqısebend
- Die Entwicklung der Zaza-Sprache (be Almanki, Zülfü Selcan)
- zazaki.net
- Domanan rê Zazaki
- Qısebend: Almanki - Zazaki
- Verbfunktionalität und Ergativität in der Zaza-Sprache (be Almanki, İyas Arslan)
- A Grammar of Dimili (be İngılızki, Terry Lynn Todd)
- The Position of Zazaki Among West Iranian languages (be İngılızki, Ludwig Paul)
- Evidentiality in Zazaki (be İngılızki, Jon Gajewski)
- Zazapress, Faruk İremet
- Neşırxane, Faruk İremet
- Vate, Raştnuştışê Zazaki
- Dersim Info
- Kırdki
- Zazaki, Mesut Keskin
- Zaza
- Zazaca'nın tarihsel gelişimi (be Tırki, Jost Gippert)
- Arşivê Zonê Ma