Edukira joan

Latindar alfabetoa

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
Alfabetoaren erabilera munduan zehar.

Latindar alfabetoa, alfabeto latinoa edo alfabeto latindarra gaur egun munduan gehien erabiltzen den alfabetoa da, 2.500 milioi pertsona baino gehiagorekin. 26 letra ditu oinarrian, baina hizkuntza batzuek aldaera batzuk dituzte. Euskal alfabetoa haren aldaera bat da, oinarrizko latindar alfabetoari ñ letra erantsita eta c letraren aldaeratzat ç ere onartuta. Antzinako Erromak uzitako ondare gisa, Mendebaldeko hizkuntzen alfabetoa da; hau da, euskarak ez ezik, latindar alfabetoa darabilte ingelesak, alemanak, frantsesak, gaztelaniak, italierak eta portugesak ere, adibidez; bai eta hizkuntza horien sorburu diren herrialdeek kolonizatutako lurraldeetako beste hizkuntza askok ere.

Alfabeto hori erabiltzen duten hizkuntzen artean honako hauek daude:

Haietaz gain, pinyin (txineraren transkripzioa latindar karaktereetara), romaji (japonieraren transkripzioa latindar karaktereetara) eta koreeraren erromanizazioan ere erabiltzen da.

Gaur egun, latindar alfabeto adierazpena erromatarrek erabiltzen zuten alfabetoaren eratorri orori erreferentzia egiteko erabiltzen da. Aldaera horiek letrak galdu zein gehi ditzakete. Bestalde, mendeetan zehar, letra asko aldatu egin dira: adibidez, xeheak, Erdi Aroan garatu baitziren.

Alfabeto latindar klasikoan idatzitako inskripzioa, XII. mendekoa. Hiru puntuen sistema erabili zuten bertan, hitzak bereizteko.

Erromatarrek dena letra larrien bidez idazten zuten, eta, askotan, erdiko puntuak erabiltzen zituzten silabak edo hitzak bereizteko.

Gaur egun erabiltzen diren puntuazio markak puntuazio sistema modernoagoa da. Euskarari dagokionez, Euskaltzaindiak gai horri buruzko araurik eman ez badu ere, Euskara Batuaren Eskuliburuak (EBE) puntuazio markaren erabilerarako gidalerroak ematen ditu[1][2].

Alfabeto latindar klasikoak 23 letra zituen soilik.

Oinarrizko latindar alfabetoko letrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundeak araututako oinarrizko latindar alfabetoak 26 letra ditu:

Oinarrizko latindar alfabetoa
Larria Xehea Izena Larria Xehea Izena
A a A N n Ene
B b Be O o O
C c Ze P p Pe
D d De Q q Ku
E e E R r Erre
F f Efe S s Ese
G g Ge T t Te
H h Hatxe U u U
I i I V v Uve
J j Jota W w Uve bikoitz
K k Ka X x Ixa
L l Ele Y y I greko
M m Eme Z z Zeta

Euskal alfabetoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal alfabetoari dagokionez, Euskaltzaindiaren esku dago horren egitekoa eta, 1979ko azaroaren 30ean Donostian egindako batzarrean, honako hau erabaki zuen euskal ortografiari buruz: «Euskal alfabeto edo ABCa hogetazazpi letrek osatzen dute, ordena honetan jarriak, beren izena ondoko dutelarik:

Letra Izena Letra Izena Letra Izena
a a j iota r erre
b be k ka s ese
c ze l ele t te
d de m eme u u
e e n ene v uve
f efe ñ eñe w w bikoitza
g ge o o x ixa
h hatxe p pe y y grekoa
i i q ku z zeta

Letra hauetatik c eta beronen aldakia ç (ze hautsia), q, v, w, eta y, ohizko euskal hitzak idazteko erabiltzen ez diren arren, kanpotar izenak transkribatzeko beharrezkoak direlarik, gure alfabetoan sartzen dira. Komeni da, beraz, euskal hiztegiak abc hontako letra-ordenaren arauera sailkatzea»[3].

Geroago, 1994ko azaroaren 25ean Bilbon egindako batzarrean, zuzenketa txiki bat (iota letraren izena jota bihurtu) egin zuen, eta Euskal Alfabetoaren Letren Izenak (*) arau bihurtu zuen 17. zenbakiarekin[4].

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Idazkera latindar edo erromatar idazkera deitzen zaio antzinako Erroman izan zuen jatorriari erreferentzia eginez (nahiz eta letra larri batzuk jatorri grekokoak izan). Transliterazioaren testuinguruan, askotan, erromanizazio terminoa aurkitu ohi da[5][6]. Unicodek Latin terminoa erabiltzen du[7] Normalizaziorako Nazioarteko Erakundeak (ISO) bezalaxe[8].

Zenbaki sistemari erromatar sistema diotse, eta elementuen bildumari zenbaki erromatarra diotso. 1, 2, 3... zenbakiak latindar/erromatar idazkerako zenbakiak dira hindu-arabiar zenbaki-sistemarako.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Latindar alfabetoaren historia»

Haren jatorri mitikoa Gaius Julius Higinoren 277. fabulan agertzen da, Fabula horrek kontatzen du nola Carmentak, sibilak, alfabeto grekoko 15 letra aldatu zituen alfabeto latinoa sortzeko, eta nola bere seme Evandrok Troiako gerra baino hirurogei urte lehenago Laziora eraman zuen.

Oro har, latindarrek alfabeto grekoaren mendebaldeko aldaera hartu zuten VII. mendean. Greziako kolonia zen Kumasen (Italia hegoaldea). Ez zuten zuzenean egin, antzinako alfabeto etrriarraren bidez baizik, eta, jatorrizko 26 letra etruriarretatik, 21 hartu zituzten. Erromatar Inperioaren hedapenak lehenik eta, Europako herrien kristautzeak ondoren, bere erabilera Mediterraneoan, Ipar eta Erdialdeko Europan hedatu zuen hurrenez hurren, eta, ondoren, Europako inperio kolonialek bost kontinenteetara eraman zuten.

Alfabeto italiko zaharra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Letrak 𐌀 𐌁 𐌂 𐌃 𐌄 𐌅 𐌆 𐌇 𐌈 𐌉 𐌊 𐌋 𐌌 𐌍 𐌎 𐌏 𐌐 𐌑 𐌒 𐌓 𐌔 𐌕 𐌖 𐌗 𐌘 𐌙 𐌚
Transliteralizazioa Aa Bb Cc Dd Ee Vv Zz Hh Θθ Ii Kk Ll Mm Nn Éé Oo Pp Śś Qq Rr Ss Tt Uu Xx Φφ Ψψ Ff

Latindar alfabeto arkaikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Italiko zaharraz 𐌀 𐌁 𐌂 𐌃 𐌄 𐌅 𐌆 𐌇 𐌉 𐌊 𐌋 𐌌 𐌍 𐌏 𐌐 𐌒 𐌓 𐌔 𐌕 𐌖 𐌗
Latinez Aa Bb Cc Dd Ee Ff Zz Hh Ii Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Vv Uu X

⟨C⟩ letra, izan ere, greziar gammaren mendebaldeko forma zen, baina /ɡ/ eta /k/ soinuetarako berdin-berdin erabiltzen zen, ziurrenik etruriarren eraginez, zeinak, ziur aski, leherkaririk ez zituen. Geroago, ziurrenik K.a. III. mendean zehar, ⟨Z⟩ letra (latinez behar bezala idazteko beharrezkoa ez dena) ⟨G⟩ letra berriarekin ordezkatu zen, ⟨C⟩ letra trazu horizontal txiki batekin aldatua eta alfabetoan haren lekua hartu zuena. Hortik aurrera, ⟨G⟩ letrak /ɡ/ leherkaria irudikatu zuen; bitartean, ⟨C⟩ letra leherkari ubular gorra /k/ letrarako gorde zen. ⟨K⟩ letra oso gutxitan erabili zen, Kalendae bezalako hitz kopuru txiki baterako, sarritan ⟨C⟩rekin truka zitekeena.

Latindar alfabeto klasikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

K.a I. mendean erromatarrek Grezia konkistatu ondoren, latinak ⟨Y⟩ eta ⟨Z⟩ letra grekoak hartu zituen (edo berriro hartu zituen, azken kasu horretan) greziar maileguak idazteko, alfabetoaren amaieran jarriz. Klaudio enperadoreak hiru letra gehigarri sartzeko saiakerak ez zuen aurrea egin. Beraz, latin klasikoaren garaian, alfabeto latindarrak 23 letra zituen: Testu etzana.

Letrak A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z
Latin izena (larriak) Á BÉ CË DÉ É EF GÉ HÁ ꟾ KÁ EL EM EN Ó PÉ QṼ ER ES TÉ Ṽ IX ꟾ GRAECA ZÉTA
Latin izena ā bē cē dē ē ef gē hā ī kā el em en ō pē qū er es tē ū ix ī Graeca zēta
Latin ahoskera (IPA) aː beː keː deː eː ɛf ɡeː haː iː kaː ɛl ɛm ɛn oː peː kuː ɛr ɛs teː uː iks iː ˈɡraeka ˈdzeːta

Erdi Aroko eta ondorengo garapenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
De chalcographiae inventione (1541, Mainz) 23 letrarekin. J, U eta W ez daude.
Dirua, Nuremberg, c. 1553

Erdi Arora arte ez zen ⟨W⟩ letra (jatorriz bi ⟨V⟩ko lotura bat) gehitu latindar alfabetoari Erdi Aroko latinean existitzen ez ziren germaniar hizkuntzetako soinuak irudikatzeko, eta, Pizkundearen ondoren, ⟨I⟩ eta ⟨U⟩ bokal gisa eta ⟨J⟩ eta ⟨V⟩ kontsonante gisa tratatzeko konbentzioa ezarri zen. Aurretik, lehenak ⟨I⟩ eta ⟨U⟩, alegia, bigarrenaren alografoak besterik ez ziren.

Botere politikoaren zatiketarekin, idazteko estiloa asko aldatu zen Erdi Aroan zehar, baita inprenta asmatu ondoren ere. Forma klasikoen lehen desbideratzea idazkera untziala izan zen erromatar zaharraren etzanaren garapena, eta erromatar berriko etzanetik garatu ziren minuskula (xehea) deitzen diren hainbat idazkera, zeinetatik irlandar literatoek garatutako idazkera irlandarra eta horren eratorpenak sortu baitziren, adibidez, karolingiar minuskulak izan ziren eragin handiena izan zutenak, letra minuskulak sartuz, baita ordutik estandar bihurtu diren beste idazketa-konbentzio batzuk ere.

Latinezko idazkera erabiltzen duten hizkuntzek, oro har, letra larriak erabiltzen dituzte paragrafoak eta esaldiak eta izen propioak hasteko. Maiuskulak erabiltzeko arauak aldatu egin dira denboran zehar, eta hizkuntza desberdinak aldatu egin dira letra larriz idazteko arauak[9]. Ingeles zaharrean, adibidez, oso gutxitan idazten ziren izen propioak letra larriz hasita, eta XVII. eta XVIII. mendeko ingeles modernoko idazle eta inprimatzaileek maiz idazten zuten izen gehienak maiuskulaz eta, batzuetan, guztiak[10], adibidez, Estatu Batuetako Konstituzioaren hitzaurrea eta ia guztia, eta, oraindik, praktikan, sistematikoki erabiltzen da aleman modernoan.

ISO oinarrizko latindar alfabetoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Larriak A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Xeheak a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z

I eta V letren erabilera, bai kontsonanteetarako eta, bai bokaletarako deserosoa izan zen, latindar alfabetoa hizkuntza germaniar eta erromanikoetara egokitu baitzen. W bikoitza V (VV) bikoitz bezala sortu zen, VII. mendeko ingeles zaharrean aurkitzen den gutxi gorabeherako ezpaina-ozena/w/ irudikatzeko erabiltzen da. XI. mendearen amaieran, erabilera arrunta izatera iritsi zen wynn ⟨Ƿ ƿ⟩ letra ordezkatuz. Hizkuntza erromanikoetan, V-ren forma txikia u biribildua zen, eta, XVI. mendean, bokalerako, U maiuskula biribildua atera zen; kontsonanterako, berriz, V minuskula berri eta puntaduna sortu zen. I-ren kasuan, hitz-amaierako forma loratua zuen, j, kontsonanterako erabiltzen hasi zen, eta loratu gabeko forma bokal erabilerara mugatu zen. Halako konbentzioak irregularrak izan ziren mendeetan zehar. Ingelesera, J letra kontsonanterako XVII. mendean sartu zen (arraroa izan zen bokal gisa), baina ez zen unibertsalki letra bereizgarritzat hartu ordena alfabetikoan XIX. mendera arte.

1960ko hamarkadan, lehen munduko informatika eta telekomunikazio industriek karaktereak kodetzeko metodo ez-patentatua behar zela nabaritu zuten. Normalizaziorako Nazioarteko Erakundeak (ISO) latindar alfabetoa bere (ISO/IEC 646) arauan bildu zuen. Onarpen zabala lortzeko, enkapsulazio hori herri erabileran oinarritu zen. 1960ko hamarkadan, Estatu Batuek bi industrietan, informatika eta telekomunikazioa, posizio nagusia zutenez, estandarra jada argitaratutako American Standard Code for Information Interchangean oinarritu zen, ASCII izenez ezaguna, zeinak karaktere multzoan 26 × 2 alfabeto ingeleseko letrak (maiuskulak eta minuskulak) barne hartzen zuen. Geroago, ISOk emandako estandarrek, adibidez, ISO/IEC 10646 (Unicode Latin), ingelesaren alfabetoaren 26 × 2 letrak oinarrizko latindar alfabeto gisa definitzen jarraitu dute, beste hizkuntza batzuetako beste letrak kudeatzeko luzapenekin.

Hedapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Latinezko idazkeraren banaketa. Eremu berde ilunek latinezko idazkera nagusi bakarra den herrialdeak erakusten dituzte. Berde argiak latinak beste idazkera batzuekin batera bizi diren herrialdeak erakusten ditu. Latinezko alfabetoak askotan gris koloreko eremuetan erabiltzen dira bigarren hizkuntza ez-ofizialak erabiltzeko, hala nola frantsesa Aljerian eta ingelesa Egipton, eta idazkera ofizialaren latinezko transliterazioa, hala nola pinyin Txinan.

Latindar alfabetoa, latina hizkuntzarekin batera, Italiako penintsulatik Mediterraneo itsasoa inguratzen duten lurraldeetara zabaldu zen Erromatar Inperioaren hedapenarekin. Inperioaren ekialdeko erdi aldeak, Grezia, Turkia, Sortalde eta Egipto barne, hizkuntza franca gisa, grekoa erabiltzen jarraitu zuen, baina, mendebaldeko erdi aldean, latina erruz hitz egiten zen, eta mendebaldeko hizkuntza erromanikoek latinetik eboluzionatu zuten heinean, latindar alfabetoa erabiltzen eta egokitzen jarraitu zuten.

Erdi Aroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mendebaldeko kristautasunaren hedapenarekin Erdi Aroan, pixkanaka, hizkuntza zeltak hitz egiten zuten Ipar Europako herriek alfabeto latinoa bereganatu zuten (Ogam alfabetoa ordezkatuz) edo hizkuntza germaniarrak (lehengo alfabeto errunikoa ordezkatuz) edo hizkuntza baltikoak hitz egiten zituzten iparraldeko herriek, baita uraldar hainbat hizkuntzatako hiztunek ere, batez ere hungariera, finlandiera eta estoniera.

Idazkera latindarra Mendebaldeko eslaviar hizkuntzak eta hegoaldeko hainbat eslaviar hizkuntza idazteko ere erabili zen, haiek hitz egiten zuten jendeak erromatar katolizismoa hartu baitzuen. Ekialdeko eslaviar hizkuntzetako hiztunek, oro har, zirilikoa hartu zuten kristautasun ortodoxoarekin batera. Serbiar hizkuntzak bi idazkerak erabiltzen ditu, zirilikoa nagusi da komunikazio ofizialean, eta latina, beste leku batzuetan, Hizkuntzaren eta Alfabetoaren Erabilera Ofizialeko Legeak zehazten duen moduan[11].

XVI. mendetik aurrera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1500. urtean, oraindik, latinezko idazkera Mendebaldeko Europa, Iparraldeko eta Erdialdeko hizkuntzetara mugatzen zen batez ere. Ekialdeko Europa eta hego-ekialdeko eslaviar kristau ortodoxoek zirilikoa erabiltzen zuten gehienbat, eta alfabeto grekoa greko hiztunek erabiltzen zuten Mediterraneo ekialdean. Arabiar idazkera oso hedatuta zegoen Islamaren barnean, bai arabiar eta arabiar ez ziren nazioen artean, hala nola irandar, indonesiar, malaysiar eta turkiar herrien artean. Asiako gainerako herrialde gehienek hainbat alfabeto brahmiko edo txinatar idazkera erabiltzen zuten.

Europar kolonizazioaren bidez, latindar idazkera Ameriketara, Ozeaniara eta Asiako, Afrikako eta Pazifikoko zatietara hedatu da, gaztelania, portuges, ingeles, frantses, aleman eta herbeheretar alfabetoetan oinarritutako formetan.

Austronesiar hizkuntza askotan erabiltzen da, Filipinetako eta Malaysiako eta Indonesiako hizkuntzetarako barne, lehenagoko arabiar eta brahmiar alfabeto indigenak ordezkatuz. Sequoyah-k garatutako Cherokee silabarioaren formetan, oinarritzat hartu zituen Letrak latinak; hala ere, soinu-balioak guztiz desberdinak dira.

Portugalgo misiolarien eraginez, alfabeto latindar bat sortu zen vietnamerarako, lehenago txinatar karaktereak erabiltzen zituena. Latinoan oinarritutako alfabetoak txinatar karaktereak ordezkatu zituen administrazioan Frantziako agintearekin, XIX. mendean.

XIX. mendeaz geroztik

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XIX. mendearen amaieran, errumaniarrek 1439ko Florentziako kontziliora arte erabili zuten latindar alfabetora aldatu ziren[12], batez ere errumaniera hizkuntza erromanikoa delako. Errumaniar kristau ortodoxoak ziren nagusi, eta beren Eliza, 1453an, Bizantziar Greziar Konstantinopla erori eta Patriarka Greziar Ortodoxoa hartu ondoren Errusiak gero eta eragin handiagoa zuela ikusita, ziriliko eslaviarra sustatzen hasia zen.

XX. mendeaz geroztik

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1928an, Mustafa Kemal Atatürk-en erreformen barruan, Turkiako Errepublika berriak alfabeto latindarra hartu zuen turkiar hizkuntzarentzat, alfabeto arabiarraren aldaera bat ordezkatuz. SESB ohiaren turkiar hiztunen herri gehienek (tartariarrak, baxkortostandarrak, azerbaijandarrak, kazakhstandarrak, kirgizistandarrak eta beste batzuk barne) latinezko alfabeto turkiar uniformeaz ordezkatu zituzten beren idazketa sistemak 1930eko hamarkadan, baina, 1940ko hamarkadan, guztiak zirilikoak ordezkatu zituen.

1991n, Sobietar Batasuna erori ondoren, Turkieraz hitz egiten zuten errepublika independente berrietako hiruk, Azerbaijanek, Uzbekistanek, Turkmenistanek eta errumanieraz hitz egiten zuen Moldaviak, latindar alfabetoa onartu zuten ofizialki beren hizkuntzetarako. Kirgizistanek, iraniar mintzo zen Tajikistanek eta Transnistriako eskualde disidenteak alfabeto zirilikoa mantendu zuten, batez ere Errusiarekin zuten lotura estuagatik.

1930eko eta 1940ko hamarkadetan, kurduen gehiengoak arabiar idazkera latindar bi alfabetorekin ordezkatu zuen. Kurduen gobernu ofizialak, dokumentu publikoetarako, arabiar alfabetoa soilik erabiltzen duen arren, kurduera hiztun gehienek, eskualde osoan, alfabeto kurdu-latindarra oso erabilia izaten jarraitzen du.

1957an, Txinako Herri Errepublikak idazkeraren erreforma bat sartu zuen zhuang hizkuntzan bere ortografia aldatuz; txineran oinarritutako idazketa sistematik, Sawndipetik, latindar, ziriliko eta IPA letren nahasketa erabiltzen zuen latindar alfabeto batera aldatu zuen Zhuang hizkuntzaren fonemak eta doinuak irudikatzeko diakritikorik erabili gabe. 1982an gehiago estandarizatu zen latindar letrak soilik erabiltzeko.

Derg-aren erorketarekin eta amhareraren asimilazioaren hamarkadetako amaierarekin, 1991n, Etiopiako hainbat talde etnikok Ge'ez idazkera alde batera utzi zuten, adar semitikotik kanpoko hizkuntzetarako desegokitzat jotzen baitzen[13]. Hurrengo urteetan, kafa[14], oromoera[15], sidamoera[16], somaliera eta wolaitta[16] hizkuntzak latinera aldatu zuten, hadiyya eta Kambaata hizkuntzak bide bera jarraitu behar ote duten eztabaidatzen ari diren bitartean[17].

XXI. mendea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1999ko irailaren 15ean, Errusiako Tatarstango agintariek, zirilikoarekin batera, 2011rako latinezko idazkera koofizial bihurtzeko legea onartu zuten tatarera hizkuntzarako[18]. Urtebete geroago, ordea, Errusiako gobernuak legea baliogabetu, eta latinizazioa debekatu zuen bere lurraldean[19].

2015ean, Kazakhstango gobernuak iragarri zuen 2025erako kazakhera alfabeto latindar batek ordezkatuko zuela alfabeto zirilikoa hizkuntzaren idazketa-sistema ofizial gisa[20]. Idazkera zirilikotik latinera aldatzeari buruz ere, hitz egiten da Ukrainan[21], Kirgizistanen[22][23] eta Mongolian[24]. Mongoliak, ordea, latinera aldatu beharrean, mongoliar idazkera biziberritzearen aldeko apustua egin du[25].

2019ko urrian, Kanadako Inuitentzako Erakunde Nazionalak (Inuit Tapiriit Kanatami, ITK) erakundeak iragarri zuen herrialdeko inuit hizkuntzetarako idazketa sistema bateratua ezarriko zutela. Idazketa sistema latindar alfabetoan oinarritzen da, eta Groenlandieraz erabiltzen denaren eredu da[26].

2021eko otsailaren 12an Uzbekistango gobernuak iragarri zuen 2023rako zirilikotik latinera uzbekerarako trantsizioa amaituko zuela. Latinera aldatzeko planak, izatez, 1993an hasi ziren baina, gero, geldiarazi egin zen, eta zirilikoa oso hedatua da oraindik ere[27][28].

Gaur egun, Krimeako tatarerak zirilikoa eta latina darabiltza. Latinaren erabilera, hasiera batean, Krimeako tatariar ordezkariek onartu zuten Sobietar Batasunaren erorketaren ostean[29], baina eskualdeko gobernuak ez zuen inoiz ezarri. 2014an, Errusiak Krimea bereganatu ondoren, latindar idazkera erabat baztertu zen. Hala ere, Krimeatik kanpo dauden Krimeako tatariarrek latina erabiltzen jarraitzen dute, eta, 2021eko urriaren 22an, Ukrainako gobernuak Krimeako Tatar Herriaren Mejlis-ek onartutako proposamena onartu zuen, 2025erako Krimeako Tatar hizkuntza latinera aldatzeko[30].

2020ko uztailean, 2.600 milioi pertsonak (munduko biztanleriaren % 36) latindar alfabetoa erabiltzen zuten[31].

Nazioarteko estandarrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1960ko hamarkadan, lehen munduko informatika eta telekomunikazio industriek karaktereak kodetzeko metodo ez-patentatua behar zela nabaritu zuten. Normalizaziorako Nazioarteko Erakundeak (ISO) latindar alfabetoa bere (ISO/IEC 646) arauan bildu zuen. Onarpen zabala lortzeko, enkapsulazio hori herri erabileran oinarritu zen.

1960ko hamarkadan, Estatu Batuek bi industrietan, informatika eta telekomunikazioa, posizio nagusia zutenez, estandarra jada argitaratutako American Standard Code for Information Interchangean oinarritu zen, ASCII izenez ezaguna, zeinak karaktere multzoan 26 × 2 alfabeto ingeleseko letrak (maiuskulak eta minuskulak) barne hartzen zuen. Geroago, ISOk emandako estandarrek, adibidez, ISO/IEC 10646 (Unicode Latin), ingelesaren alfabetoaren 26 × 2 letrak oinarrizko latindar alfabeto gisa definitzen jarraitu dute, beste hizkuntza batzuetako beste letrak kudeatzeko luzapenekin.

Estandar nazionalak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

DIN 91379 estandarrak Unicode letren, karaktere berezien eta letren eta zeinu diakritikoen sekuentziaren azpimultzo bat zehazten du izenak zuzen irudikatzeko eta Europan datu-trukea errazteko. Zehaztapen horrek Europar Batasuneko herrialdeetako hizkuntza ofizial guztiak onartzen ditu (beraz, baita greziera eta bulgarierako zirilikoa ere), halaber, Islandiako, Liechtensteineko, Norvegiako eta Suitzako hizkuntza ofizialak eta alemaniar hizkuntza gutxituak ere. Beste idazkera-sistemetako izenak latinezko idazkerara transliteralizazioa ahalbidetzeko, dagozkion ISO arauen arabera, oinarrizko letren eta zeinu diakritikoen beharrezko konbinazio guztiak eskaintzen dira[32]. Ahaleginak egiten ari dira Europako CEN estandar batean garatzeko[33].

Euskarari dagokionez, Euskaltzaindiak jada arautu ditu zenbait transkripzio-sistema:

  • Alfabeto zirilikoz idatzitako izenak euskara aldatzeko transkripzio-sistema, 156. araua[34].
  • Georgieraren eta armenieraren alfabetoetan idatzitako izenak euskarara aldatzeko transkripzio-sistemak, 163. araua[35].
  • Arabieraren alfabetoetan idatzitako izenak euskarara aldatzeko transkripzio-sistemak, 165. araua[36].

Hainbat hizkuntzatako erabilera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bere erabileran, latindar alfabetoa hizkuntza berrietan erabiltzeko egokitu zen, batzuetan erromatar karaktereekin idatzita zeuden hizkuntzetan aurkitu gabeko fonemak irudikatuz. Soinu berri horiek irudikatzeko, beraz, luzapenak sortu ziren, dela lehendik zeuden letrei diakritikoak gehituz edo hainbat letra elkartuz loturak egiteko, forma guztiz berriak sortuz edo letren bikote edo hirukoteei funtzio berezi bat esleituz. Forma berri horiei, lekua ematen zaie alfabetoan ordena alfabetikoa edo letra-segida bat definituz, noski, hizkuntza jakinaren arabera alda daitekeena.

Letrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Latin alfabeto estandarraren letra berrien adibide batzuk dira: wynn ⟨Ƿ ƿ⟩, thorn ⟨Þ þ⟩ eta eth ⟨Ð/ð⟩ hizki erruniarrak, ingeles zaharreko alfabetoari gehitu zitzaizkionak. Irlandako beste letra bat, g uhartetarra, yogh ⟨Ȝ ȝ⟩ bihurtu zen, Ingeles ertainean erabilia. Wynn ⟨w⟩ letra berriarekin ordezkatu zen geroago, eth eta thorn ⟨th⟩rekin eta yogh ⟨gh⟩rekin. Laurak jada ingeleseko edo irlandar alfabetoen parte ez badira ere, eth eta thorn oraindik ere erabiltzen dira islandiar alfabeto modernoan, eta eth alfabeto faroeran ere bai.

Mendebaldeko, Erdialdeko eta Hegoaldeko Afrikako hizkuntza batzuek IPAko baliokideen antzeko soinu-balioak dituzten letra gehigarri batzuk erabiltzen dituzte. Adibidez, adangme hizkuntzak ⟨Ɛ ɛ⟩ eta ⟨Ɔ ɔ⟩ letrak ditu, eta ga hizkuntzak, ⟨Ɛ ɛ⟩, ⟨Ŋ ŋ⟩ eta ⟨Ɔ ɔ⟩. Hausak ⟨Ɓ ɓ⟩ eta ⟨Ɗ ɗ⟩ darabiltza kontsonante inplosiboetarako, eta ⟨Ƙ ƙ⟩ eiektiboetarako. Afrikanistek estandarizatu dituzte Afrikako erreferentzia-alfabetoan.

Puntudun eta punturik gabeko ⟨İ i⟩ eta ⟨I ı⟩ turkiera, azerbaijanera eta kazakherako alfabetoek erabiltzen dituzten letraren bi forma dira[37]. Azerbaijanerak ⟨Ə ə⟩ ere du, ia irekita dagoen bokal biribildu gabea adierazten duena.

Multigrafoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Digrafoa da soinu bat edo segidan idatzitako letrekin bat ez datozen soinuen konbinazioa idazteko erabiltzen den letra parea. Adibideak (tx), (ts), (tz) euskaraz, ⟨ch⟩, ⟨ng⟩, ⟨rh⟩, ⟨sh⟩, ⟨ph⟩, ⟨th⟩ ingelesez eta ⟨ij⟩, ⟨ee⟩, ⟨ch⟩ eta (ei) nederlanderaz dira. Nederlanderaz ⟨ij⟩ letra larriz idazten da ⟨IJ⟩ edo ⟨IJ⟩ gisa, baina inoiz ez ⟨Ij⟩ gisa, eta askotan ⟨ij⟩ lotura baten itxura hartzen du eskuz idatziz ⟨ÿ⟩ letraren oso antzekoa.

Trigrafoa hiru hizkiz osatuta dago: alemana ⟨sch⟩, bretoiera ⟨c'h⟩ edo milanesa ⟨oeu⟩ bezalakoa. Euskarak ez du trigraforik. Hizkuntza batzuen ortografietan, digrafoak eta trigrafoak, berez, alfabetoaren letra independentetzat hartzen dira. Digrafoen eta trigrafoen letra larriz idaztea hizkuntzaren araberakoa da, non lehenengo hizkia bakarrik idatzi daitekeen letra larriz edo osagaien letra guztiak aldi berean (baita izenburuaren maiuskulaz idatzitako hitzetan ere non digrafoaren edo trigrafoaren ondorengo letrak minuskulaz uzten diren).

Loturak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lotura glifo edo karaktere berri batean ematen den bi letra arrunt edo gehiagoren fusioa da. Adibideak ⟨Æ æ⟩ (⟨AE⟩-tik, errautsa izenekoa); ⟨Œ œ⟩ (OE⟩-tik, batzuetan oethel deitua); ⟨&⟩ laburdura (latinez: et, lit. eta, ampersand deitua), eta ⟨ẞ ß⟩ (⟨ſʒ⟩ edo ⟨ſs⟩-tik, ⟨s⟩-ren forma ertain arkaikoa, ondoren ⟨ʒ⟩ edo ⟨s⟩, S zorrotza edo eszett izenekoaz jarraitua.

Diakritikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Diakritikoa, kasu batzuetan azentu edo tilde ere deitzen zaiona, letra baten gainean, azpian edo beste posizio batean ager daitekeen sinbolo txiki bat da, hala nola ⟨ä⟩, ⟨ö⟩, ⟨ü) karaktere alemanetan erabiltzen den dieresi zeinua, edo errumaniar ă, â, î, ș, ț karaktereak, edo gaztelaniazko ü. Bere funtzio nagusia gehitzen zaion letraren balio fonetikoa aldatzea da, baina silaba edo hitz oso baten ahoskatzea ere alda dezake, edo silaba berri baten hasiera adierazi edo nederlanderaren een hitzak bezalako homografoak bereiztea, non ([ən] ahoskatuta) a edo an esan nahi duen eta één ([e:n] ahoskatuta) bat esan nahi duen. Letren ahoskatzearekin gertatzen den bezala, diakritikoen eragina hizkuntzaren araberakoa da.

Ingelesa da bere jatorrizko hiztegirako diakritikorik behar ez duen Europako hizkuntza moderno nagusi bakarra [Oh 1]. Historikoki, idazkera formalean, batzuetan dieresia erabiltzen zen letren segida baten barruan silaba berri baten hasiera adierazteko, bestela oker interpretatu zitekeen bokal bakar gisa (adibidez, coöperative, reëlect), baina idazkera-estilo modernoek halako markak baztertzen dituzte, edo marratxoa erabiltzen dute silaba-haustura adierazteko (adibidez, cooperative, re-elect). [Oh 2][38].

Euskarak, berez, duen zeinu diakritiko bakarra (ñ) da. Hala ere, eta Euskaltzaindiak azentuari[39] eta azentu grafikoari[40] buruz, gaur egun 2023ko martxoaren 13an, araurik eman ez badu ere, bai plazaratu du ofiziala ez den iritzia Euskara Batuaren Eskuliburuaren bitartez[41].

Erromanizazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jatorriz beste idazkera batzuekin idatzitako hizkuntzetako hitzak, hala nola arabiera edo txinera, normalean transliteratu edo transkribatzen dira latinezko testuan edo nazioarteko komunikazio eleaniztunean txertatzen direnean; prozesu horri erromanizazio, transliterazio edo transkribatze deritzo.

Hizkuntza horien erromanizazioa, gehienbat, maila ez-ofizialetan erabiltzen den arren, bereziki nabaria izan da ordenagailuko mezularitzan, non zazpi biteko ASCII kode mugatua soilik dagoen sistema zaharretan. Hala ere, Hala ere, Unicode sartzearekin batera, erromanizazioa gero eta beharrezkoagoa da. Kontuan izan behar da testua idazteko erabiltzen diren teklatuak testu erromanizatuetara mugatu ditzakeela oraindik erabiltzaileak eta ASCII edo latinezko karaktereak soilik erabil daitezkeela.

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Hala ere, ingelesezko idazkera formalean, diakritikoa hitz askotan gordetzen da, hala nola café, naïve, façade, jalapeño) edo alemanezko über aurrizkia
  2. ↑ Adibide gisa, coöperate"n dieresia, façade-n ze hautsia eta crêpe hitzean zirkunflexua dituen artikulu bat da: Grafton, Anthony (23 October 2006). Books: The Nutty Professors, The history of academic charisma. The New Yorker

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Puntuazio-markak - Euskara Batuaren Eskuliburua (euskaltzaindia.eus)
  2. ↑ Puntuazioa egoki erabiltzeko gida: Oinarriak, jarraibeak eta aholkuak EIMA, Juan Gartzia Garmendia (Eusko Jaurlaritzaren argitalpen zerbitzu nagusia)
  3. ↑ Euskaltzaindia, Euskera XXIV (2. aldia) (1979)-2 24 Bilbo
  4. ↑ Euskal alfabetoaren letren izenak, 17. araua Euskaltzaindia
  5. ↑ «Standards, Training, Testing, Assessment and Certification | BSI» www.bsigroup.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-12).
  6. ↑ (Ingelesez) «Romanization systems» GOV.UK (Noiz kontsultatua: 2023-03-12).
  7. ↑ «ISO 15924 Code List in English» www.unicode.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-12).
  8. ↑ (Ingelesez) «ISO - Search» ISO (Noiz kontsultatua: 2023-03-12).
  9. ↑ letra_larriak.pdf EIMA (euskadi.eus)
  10. ↑ (Ingelesez) Crystal, David. (2003-08-25). The Cambridge Encyclopedia of the English Language. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-82348-7. (Noiz kontsultatua: 2023-03-12).
  11. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2014-07-14 (Noiz kontsultatua: 2023-03-12).
  12. ↑ (Latinez) «Descriptio Moldaviae - Wikisource» la.wikisource.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-12).
  13. ↑ Aidid, Safia. (2015-09-02). «Making citizens in Africa: ethnicity, gender, and national identity in Ethiopia» Canadian Journal of African Studies / Revue canadienne des études africaines 49 (3): 542–544.  doi:10.1080/00083968.2015.1067017. ISSN 0008-3968. (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  14. ↑ Pütz, Martin (1997). Language Choices: Conditions, constraints, and consequences. John Benjamins Publishing. p. 216. ISBN 9789027275844.
  15. ↑ Gemeda, Guluma (18 June 2018). "The History and Politics of the Qubee Alphabet". Ayyaantuu. Retrieved 16 November 2021.
  16. ↑ a b (Ingelesez) Language Policy in Ethiopia.  doi:10.1007/978-3-030-63904-4. (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  17. ↑ Pasch, Helma (2008). "Competing scripts: The Introduction of the Roman Alphabet in Africa" (PDF). International Journal of the Sociology of Language. 191: 8 – via ResearchGate.
  18. ↑ Andrews, Ernest (2018). Language Planning in the Post-Communist Era: The Struggles for Language Control in the New Order in Eastern Europe, Eurasia and China. Springer. p. 132. ISBN 978-3-319-70926-0
  19. ↑ Faller, Helen (2011). Nation, Language, Islam: Tatarstan's Sovereignty Movement. Central European University Press. p. 131. ISBN 978-963-9776-84-5.
  20. ↑ (Ingelesez) INFORM.KZ. (2015-01-30). «Kazakh language to be converted to Latin alphabet – MCS RK» Казинформ (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  21. ↑ (Ingelesez) «Klimkin welcomes discussion on switching to Latin alphabet in Ukraine» www.unian.info (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  22. ↑ (Ingelesez) «Moscow Bribes Bishkek to Stop Kyrgyzstan From Changing to Latin Alphabet» Jamestown (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  23. ↑ "Kyrgyzstan: Latin (alphabet) fever takes hold". Eurasianet (13 September 2019).
  24. ↑ (Ingelesez) Mikovic, Nikola. (2019-03-02). «Russian Influence in Mongolia is Declining» Global Security Review (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  25. ↑ (Ingelesez) Beijing, Didi Tang. Mongolia abandons Soviet past by restoring alphabet. ISSN 0140-0460. (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  26. ↑ «Canadian Inuit Get Common Written Language | High North News» www.highnorthnews.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  27. ↑ (Ingelesez) https://www.washingtontimes.com,+The Washington Times. «Latin lives! Uzbeks prepare latest switch to Western-based alphabet» The Washington Times (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  28. ↑ (Ingelesez) «Uzbekistan Aims For Full Transition To Latin-Based Alphabet By 2023» Radio Free Europe/Radio Liberty 2021-02-12 (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  29. ↑ Kuzio, Taras (2007). Ukraine - Crimea - Russia: Triangle of Conflict. Columbia University Press. p. 106. ISBN 978-3-8382-5761-7
  30. ↑ (Ingelesez) «Cabinet approves Crimean Tatar alphabet based on Latin letters» www.ukrinform.net (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  31. ↑ (Ingelesez) «The world's scripts and alphabets» WorldStandards (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  32. ↑ "DIN 91379:2022-08: Characters and defined character sequences in Unicode for the electronic processing of names and data exchange in Europe, with CD-ROM". Beuth Verlag. Retrieved 19 August 2022.
  33. ↑ (Alemanez) «Downloads - Koordinierungsstelle für IT-Standards» www.xoev.de (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  34. ↑ Alfabeto zirilikoz idatzitako izenak euskarara aldatzeko transkripzio-sistema (euskaltzaindia.eus)
  35. ↑ Georgieraren eta armenieraren alfabetoetan idatzitako izenak euskarara aldatzeko transkripzio-sistemak (euskaltzaindia.eus)
  36. ↑ Arabieraren alfabetoetan idatzitako izenak euskarara aldatzeko transkripzio-sistemak (euskaltzaindia.eus)
  37. ↑ (Ingelesez) «Localize your font: Turkish i» Glyphs (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  38. ↑ «The New Yorker's odd mark — the diaeresis» web.archive.org 2010-12-16 (Noiz kontsultatua: 2023-03-13).
  39. ↑ azentua - Euskara Batuaren Eskuliburua (euskaltzaindia.eus)
  40. ↑ azentu grafikoa erdal izenetan - Euskara Batuaren Eskuliburua (euskaltzaindia.eus)
  41. ↑ Euskara Batuaren Eskuliburua (euskaltzaindia.eus)

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Latindar_alfabetoa&oldid=9825099"(e)tik eskuratuta
pFad - Phonifier reborn

Pfad - The Proxy pFad of © 2024 Garber Painting. All rights reserved.

Note: This service is not intended for secure transactions such as banking, social media, email, or purchasing. Use at your own risk. We assume no liability whatsoever for broken pages.


Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy