Ruanda

Ruandako Errepublika
	Republika y'u Rwanda; République du Rwanda; Republic of Rwanda
	Ereserkia: Rwanda Nziza (en)
	Goiburua: Ubumwe, Umurimo, Gukunda Igihugu; ("Batasuna, Lana, Aberria")
; Flag of Rwanda (en)	; Emblem of Rwanda (en)
Geografia
Hiriburua	Kigali; 1°57′13″S 30°3′38″E
Azalera	26.338 km² (147.)
Punturik altuena	Karisimbi mendia
Punturik sakonena	Ruzizi (950 m)
Kontinentea	Afrika
Mugakideak	Uganda, Tanzania, Kongoko Errepublika Demokratikoa eta Burundi
Administrazioa
Ruandako presidentea	Paul Kagame
Legebiltzarra	Parliament of Rwanda (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea; Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak; Afrikar Batasuna; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Commonwealth; Economic Community of Central African States (en) ; Frankofonia; Garapeneko Afrikako Bankua; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; International Civil Defence Organisation (en) ; Interpol; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazio Batuen Segurtasun Kontseilua; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO; United Nations–African Union Hybrid Operation in Darfur (en) ;
Demografia
Biztanleria	13.246.394
Dentsitatea	502,94 bizt/km² (29.)
Hizkuntza ofizialak	ikusi kinyaruanda ; ingeles ; frantses ; swahili ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, frantses eta kinyaruanda;
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 21
Emankortasun-tasa	3,898 (2014)
Bizi-itxaropena	67,129 (2016)
Giniren koefizientea	43,7 (2016)
Giza garapen indizea	0,534 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	9.136.689.514,0948 $ (2017)
BPG per capita	748 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	24.947.827.612 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	2.043,496 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	5,9 % (2016)
Erreserbak	887.027.110 $ (2017)
Inflazioa	7,3 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1962
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+250
ISO 3166-1 alpha-2	RW
ISO 3166-1 alpha-3	RWA
Ordu eremua	ikusi UTC+02:00 ; : Africa/Kigali (en) ;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.europar loki eta SEV 1011 (en)
Internet domeinua	.rw
	gov.rw

Ruanda^[1] (ingeles, frantses eta kinyarwandaz Rwanda) Afrikako erdi-ekialdeko herrialde txikia da. 26.338 km² ditu, eta 2011n 11,4 milioi biztanle (ruandarrak) zituen. «Hamaika muinoen herrialdea» ere esaten diote. Hiriburua Kigali da.

Geografia

Aintzira eta sumendia, Virunga mendietan.

Gorila ama eta kumea, Sumenien Parke Nazionalean.

Afrikako Aintzira Handietako eskualde zabalean dago Ruanda. Mendebaldean Kivu aintzira du, eta Nilo eta Kongo ibaien adarrek herrialdea zeharkatzen dute.

Mugak

Ruandak mugakide ditu Uganda iparraldean, Kongoko Errepublika Demokratikoa mendebaldean, Burundi hegoaldean eta Tanzania ekialdean.

Orografia eta hidrografia

Ruandako lurraldea garaia da. Itsasoa baino 1.500 m gorago dago. Nilo eta Kongo ibaietako uren banalerroa osatzen duten mendiek zeharkatzen dute Ruandako mendebaldea iparraldetik hegoaldera. Mendi horien mendebaldeko beheko aldean Ruandaren eta Zaireren arteko muga egiten dute Kivu aintzirak (2.699 km²) eta handik Tanganyika aintzirara doan Ruzizi ibaiak.

Mendietatik ekialdera dagoen lurraldea, mendebaldekoa baino askoz zabalagoa, 1.700-1.300 m bitarteko garaiera duen goi-lautada da, gainbehera leunean Ruandaren eta Tanzaniaren arteko muga egiten duen Kagera ibaiaren ibar zingiratsuraino doana. Kagerak, Tanzanian barrena, Victoria aintzirara isurtzen du ura, eta Nyabarongo, erdialdean, eta Akanyaru, hegoaldean, ditu ibaiadar nagusiak. Lurraldearen hego-ekialdea sakonune bat da, aintzira txiki asko dituena. Ipar-mendebaldean, Zairerekin muga egiten duela, sumendi garaiak daude (Karisimbi sumendia, 4.507 m).

Klima

Ruandak klima epela du, lurraldearen garaierak samurtzen baitu ekuatore aldeko beroa. Sasoika euritsua da. Urtean, batez beste, 19 °C eta 1.143 mm euri izaten dira lurraldearen erdialdean. Bi euri-sasoi eta bi sasoi lehor izaten dira urtean zehar: euria urritik abendura eta martxotik maiatzera, eta lehortea urtarriletik otsailera eta ekainetik irailera.

Landaredia

Basoak lurraldearen % 10 hartzen du, mendebaldeko mendialdean gehiena. Sumendietan eta lur garaienetan banbua hazten da. Gainerakoa zuhaitzekiko edo belarrekiko sabana eta lursailak dira.

Historia

Bertako etniak

Ruandako lehen biztanleak twa etniako pigmeoak izan ziren. Aspaldi, ordea, gaur egungo Kongotik joan ziren hutu nekazariak sartu ziren lurraldean, eta pigmeoak menderatu zituzten. Harrezkero, Ruandako gehiengoa osatzen dute hutuek.

Ruandako erregearen jauregia, berreraikia.

XIV. mendearen hasieran tutsiak gaur egungo Etiopiatik iritsi ziren, beren ardi eta behiekin. Bizitokia hartu zuten Ruandako lurraldean, eta lur- eta abere-zaintzarako itunen bidez, hutu nekazariei gailendu zitzaizkien. Tutsiek estatu handi bat sortu zuten Afrikako erdialdeko aintziren inguruan, Kitara, geroago erreinu burujabetan banatu zena. Haietako bat da gaur egungo Ruanda. Tutsiek feudalismoan oinarritutako sistema sozioekonomikoa ezarri zuten, mailakatua, XX. mende arte iraun zuena.

Europarren kolonia

XIX. mendearen erdialdera Nilo ibaiaren sorburuaren bila zebiltzan britainiar esploratzaileak sartu ziren lurraldean. Handik gutxira iritsi ziren lehen misiolariak.

1885ean Afrikaren banaketari buruz Berlinen egin zen konferentzian, Ruanda Alemaniaren mende geratu zen.

Lehen Mundu Gerraren ondoren, Nazioen Elkartearen aginduz, Ruanda, gaur egungo Burundiko erreinuarekin bat eginda, Belgikaren administraziopean geratu zen (Ruanda-Urundi). Nolanahi ere, koloniaren administrazioak ez zituen Ruandako gizarte-egiturak aldatu, eta administrazio kolonialista tutsi jauntxoez baliatu zen, biztanleak mendean edukitzeko. Gainera, lurraldearen kokaera eta pobrezia zirela eta, europar gutxi joan zen Ruandara bizitzera.

1950etik aurrera, Afrikako herrien burujabetasunaren aldeko mugimendua Ruandan barrena zabaldu zen. Gatazka larriak izan ziren. Hutuak, twa pigmeoen laguntzaz, belgikarren manupetik eta tutsien aginpidetik askatzeko matxinatu ziren. Kigeri V.a erregea eta beste ehun mila inguru tutsien auzo-herrialdeetara joan ziren babes bila. Milaka hil ziren. Bien bitartean, tutsien aurkako alderdi politikoak sortu ziren. 1960ko hauteskundeetan, Parmehutu edo hutuak askatzeko alderdiak botoen % 70 eskuratu zituen. Ondoren, erreferendum baten bidez, errepublika onartu zen, botoen % 87 aldeko zela. 1962ko uztailaren 1ean, Burundirekin bat egiteari uko egin ondoren, Belgikatik askatuta burujabetasuna erdietsi zuen Ruandak.

Ruandako errepublika

Juvénal Habyarimana jenerala, Ruandako lehendakaria (1973-1994).

Parmehutu alderdiko burua, Grégoire Kayibanda Ruandako lehendakari bihurtu zen. 1973an Juvénal Habyarimana jeneralak lehendakaritza kendu zion estatu-kolpe baten bidez. Habyarimanak hutuen eta tutsien arteko liskarrak gainditu eta herriaren batasuna lortzearen alde egin zuen. 1978an konstituzio berri bat onartu zen, aginpidea zibilen eta alderdi politiko bakar baten eskuetan uzten zuena. 1983 eta 1988 urteetako hauteskundeetan, lehendakari hautatu zuten Habyarimana.

1982-1983 urteetan, milaka erbesteratu iritsi ziren Ugandatik Ruandara. Gehienak hutuen garaipenarekin Ruandatik ihes egin eta hogei urtez Ugandan bizi izandako tutsiak ziren. Ruandak mugak itxi zituen. 1984an, urte askoko lehortearen ondorioak are nabarmenagoak izan ziren, janari-urritasun larria izan baitzen. 1986an Ugandak herritartasuna ezagutu zien herrialde hartan 10 urtez baino gehiagoz bizi ziren ruandarrei. 1990eko urritik aurrera, Ruandako gobernuak aurre egin behar izan zien, iparraldean, gehienbat tutsiz osatua dagoen Ruandako Herri Fronteko (FPR) gerrillarien erasoei.

1991ko konstituzio berrian alderdi-aniztasuna onartu zen, eta 1992ko maiatzaz gero koalizio-gobernu batek hartu zuen aginpidea. Bien-bitartean, eta bake-itunak gorabehera, etnien arteko gatazkak bere horretan zirauen.

Ruandako genozidioa

Sakontzeko, irakurri: «Ruandako genozidioa»

Ruandar iheslarientzako eremu bat, Zairen, 2006an.

1994ko apiriletik uztail arte, munduko historian gertatu den genozidiorik handienetako bat izan zen Ruandan: 100 egunean, 800.000-1.000.000 pertsona hil ziren, batik bat hutuek eraildako tutsiak eta hutu moderatuak.

1994ko apirilean, Tanzanian bake-elkarrizketak egitetik itzultzean, misil batek Ruandako eta Burundiko lehendakariak zihoazen hegazkina jo zuen, eta bidaiari guztiak hil ziren. Gertaera haren ondoren, hilketa ugari izan ziren berriz ere Ruandan. Hiru hilabetetan, paramilitar hutuek 800 mila lagun inguru hil zituzten, tutsiak eta hutu moderatuak gehienak, Des Mille Collines irratiaren bitartez tutsien aurkako propaganda arrazista inolako neurririk gabe egin ondoren. Gerra zibilak okerrera egiten zuela ikusirik, Frantziak, Estatu Batuek eta Belgikak soldaduak bidaltzea erabaki zuten segurtasuna ziurtatzeko eta atzerritarrei herrialdetik irteten laguntzeko. Hala ere, atzerritar gudariek ez zuten gerarazi genozidioa. Genozidioko ekintzen artean, hutu milizianoek eta hutu armadako gudariek ia tutsi emakume guzti-guztiak eta moderatutzat hartzen ziren hutu emakume asko bortxatu zituzten, hutu emakumeek lagunduta.^[2]

Genozidioaz geroztik

Paul Kagame, Ruandako lehendakaria 1994az geroztik.

Hutuen eta tutsien arteko gerra zibil hartan tutsiak nagusitu ziren 1994an, eta gobernuan dira geroztik, hutu moderatuekin koalizioa eginda, Paul Kagame lehendakari dutela. Ruandako Gobernua saiatu da ekonomia suspertzen eta Nazio Batuek genozidiotzat hartu zuenaren errudunen kontrako epaiketak antolatzen, baina gobernuak ez du lortu Mendebaldeko herrialdeetatik espero zuen laguntza. 1995 eta 1996 urteen bitartean, ia astero aurkitzen zituzten hilobi komunak, eta, bien bitartean, Ruandako armadaren eta miliziako kideen indarkeriak gizabanako gehiago hiltzen zituen.^[3] Milizianoek hil zituztenen artean, asko 1994an gertatutakoaren lekuko ziren, eta beste asko funtzionario hutuak.

1998an, genozidioaren erantzuletzat hartzen ziren 22 lagun exekutatu zituzten, 1994an sarraski latzenak izan ziren lekuetan. Amnesty International erakundeak parodiatzat jo zituen exekuzio haiek, eta bake-itxaropen guztiak bertan behera uzten zituztela adierazi zuen, gainera. 2014ko irailaren 29an, Edouard Karemera Barne ministro ohia, Callixte Nzabonimana Gazteria ministro ohia, Ildéphonse Nizeyimana kapitain eta zerbitzu sekretuetako bigarrena izandakoa eta Matthieu Ngirumpatse Garapenerako eta Demokraziarako Mugimendu Errepublikano Nazionaleko presidente ohia zigortu zituen Ruandarako Nazioarteko Zigor Auzitegiak genozidioagatik^[4]. Irailaren 30ean, Ruandarako Nazioarteko Zigor Auzitegiak hil arteko espetxe zigorra berretsi zien 1994an tutsien aurkako genozidioan parte hartzea egotzitako lau akusaturi^[5].

Ekonomia

Ruanda munduko estatu behartsuenetako bat da. Lurraldearen baliabide urriak, biztanleen ugaltze bizkorrak eta, batez ere, etnien arteko gatazkek, ekonomiaren hazkundea eragozten dute. Kanpoko herrialdeen laguntza, bai ekonomian bai beste alor batzuetan, funtsezkoa du Ruandak. Biztanle gehienak nekazaritzatik eta abere-hazkuntzatik bizi dira. Lantzen diren gai nagusiak kafea, tea, tabakoa, babarrunak, basartoa eta batata dira; kafea eta tea esportatzeko lantzen dira. Abere-hazkuntza gehiegi hazten ari da, eta gobernua saiatzen ari da abere-hazkuntza eta elikadura-metodo modernoak sartzen.

Ruandan meak dira bigarren diru-iturri nagusia; kasiterita, berilioa eta urrea ustiatzen dira, batez ere.

Garraiobideak urriak eta aurreratu gabeak ditu Ruandak. Ez dago burdinbiderik, eta errepide gehienak asfaltoz estali gabe daude.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Ruandaren banaketa administratiboa»

Ruanda bost probintziatan (intara) eta hauek 30 barrutitan (akarere) banatzen dira. Hauek dira probintziak:

Demografia

Afrikako lurralderik txikienetako eta jendeztatuenetako bat da Ruanda. Hiru etniek osatzen dute Ruandako biztanleria: hutuek (ruandarren % 85), tutsiek (% 14) eta twek (% 1). Hutuak nekazariak dira, eta biztanleriaren gehiengoa osatzen dute. Tutsiak abeltzainak dira, eta ahaltsuenak izan ziren garai batean. Twa pigmeoak oso gutxi dira, eta ehiztariak, arrantzaleak eta ontzigileak dira ogibidez. Biztanleen % 7 baino ez da hirietan bizi.

Erlijioan, ruandarren erdiak baino pixka bat gehiago katolikoak dira:

Erlijioak Ruandan
Erlijioa			Ehunekoa
Katolikoa			% 56,5
Protestantea			% 37,1
Islama			% 4,6
Erlijiorik ez			% 1,7
Erlijio indigenak			% 0,1
Iturria: Ameriketako Estatu Batuetako Estatu Idazkaritza^[6]

Hizkuntzei dagokienez, kinyaruanda, frantses eta ingeles ofizialez gainera, swahilia ere erabiltzen da, lingua franca gisa.

Ruandako osasunaren eta azpiegituren egoera oso txarra eta urria da. Osasun-arazo nagusiak haurdunaldi- eta erditze-arazoak, HIESa, malaria eta beste eritasun kutsakor batzuk, eta elikadura-urritasunetik eratorritako eritasunak dira. Bizi-itxaropena 36 urtekoa zen 1996an.

1994an, hutu eta tutsien artean izan ziren borroken ondorioz, 2 milioi lagunek baino gehiagok Ruanda utzi eta Burundi, Tanzania, Uganda eta Kongoko Errepublika Demokratikora ihes egin zuten; Nazio Batuetako Iheslarien Goi Batzordeak erabakitakoari jarraituz, 1996an eta 1997aren hasieran milioi batetik gora hutu itzuli ziren Ruandara. 1997an ehun mila ruandar baino gutxiago gelditzen ziren Ruandatik kanpo.

Kultura

Kirola

Ruandako Tourra^[7] herrialdeko txirrindularitza lasterketa garrantzitsuena da. 2005etik 2008ra ez zen lasterketa profesionala izan. 2009. urtean maila profesionalara igo zen. Ekitaldi horretan, marokoko txirrrindulariek gailendu ziren. Hurrengo ekitaldian, eritreakoak eta hirugarren ekitaldi profesionalean Estatu Batuetako txirrindulariak izan ziren nagusi. Honek, lasterketaren bilakaeraren irudi da. Lehenengo 7 ekitaldi profesionaletan, podiumeko lehenengo bi txirrindulariak herrialde berekoak izan ziren. 2019. urtean, maila igo zuen.

Ruanda, 1984. urtetik Joko Olinpikoetan izan da baina ez du dominarik rabazi oraindik.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. (Noiz kontsultatua: 2010-12-29).
↑ de Brouwer, Anne-Marie (2005). Supranational Criminal Prosecution of Sexual Violence. Intersentia. 13. orrialdea. ISBN 90-5095-533-9.
↑ Zaldua, Iban. (2004). «Ruanda eta gu» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-03-14).
↑ «Ruandako genozidioagatik bizi osorako lau espetxe zigor ezarri dituzte», Berria, 2014-09-29
↑ «Ruandako genozidioaren lau akusaturi hil arteko espetxe zigorra berretsi diete», Berria, 2014-09-30
↑ U.S. Department of State
↑ (Ingelesez) Archives, Cycling. «Tour de Rwanda» www.sitiodeciclismo.net (Noiz kontsultatua: 2022-03-13).

Kanpo estekak

(Ingelesez) Ruandako Gobernuaren webgunea
(Ingelesez) Kigali Genocide Memorial Centre
(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

«Ruanda eta Palestinako giza ekintzako hiru proiektutan parte hartuko du udalak» Irutxuloko Hitza 2018-06-28 (Noiz kontsultatua: 2022-03-14).

Datuak: Q1037
Multimedia: Rwanda / Q1037

[1] Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. (Noiz kontsultatua: 2010-12-29).

[2] Brouwer, Anne-Marie (2005). Supranational Criminal Prosecution of Sexual Violence. Intersentia. 13. orrialdea. ISBN 90-5095-533-9.

[3] Zaldua, Iban. (2004). «Ruanda eta gu» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-03-14).

[4] «Ruandako genozidioagatik bizi osorako lau espetxe zigor ezarri dituzte», Berria, 2014-09-29

[5] «Ruandako genozidioaren lau akusaturi hil arteko espetxe zigorra berretsi diete», Berria, 2014-09-30

[DOS-6] U.S. Department of State

[7] (Ingelesez) Archives, Cycling. «Tour de Rwanda» www.sitiodeciclismo.net (Noiz kontsultatua: 2022-03-13).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

i e a Afrikako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Mendebaldeko Afrika	Benin \| Burkina Faso \| Cabo Verde \| Boli Kosta \| Gambia \| Ghana \| Ginea \| Ginea Bissau \| Liberia \| Mali \| Mauritania \| Niger \| Nigeria \| Senegal \| Sierra Leona \| Togo
Iparraldeko Afrika	Aljeria \| Egipto \| Hego Sudan \| Libia \| Maroko \| Sudan \| Tunisia \| Mendebaldeko Sahara
Erdialdeko Afrika	Angola \| Burundi \| Kamerun \| Afrika Erdiko Errepublika \| Txad \| Kongoko Errepublika Demokratikoa \| Kongoko Errepublika \| Ekuatore Ginea \| Gabon \| Ruanda \| Sao Tome eta Principe
Ekialdeko Afrika	Burundi \| Komoreak \| Djibuti \| Eritrea \| Etiopia \| Kenya \| Madagaskar \| Malawi \| Maurizio \| Mozambike \| Ruanda \| Seychelleak \| Somalia \| Tanzania \| Uganda \| Zambia \| Zimbabwe
Hegoaldeko Afrika	Botswana \| Lesotho \| Namibia \| Hego Afrika \| Swazilandia
Menpeko lurraldeak	Indiako Ozeanoko uharte sakabanatuak \| Mayotte \| Réunion (Frantzia) \| Pantelleria (Italia) \| Madeira (Portugal) \| Kanariar Uharteak \| Ceuta \| Melilla \| Espainiar subiranotasuneko lurrak (Espainia) \| Santa Helena, Ascension eta Tristan da Cunha (Err. Bat.) \| Sokotra (Yemen)
Eztabaidatuak	Saharako Arabiar Errepublika Demokratikoa