نمایش مبدأ برای گویش هورامی

{{pp-semi-indef|small=yes}}
{{جعبه اطلاعات زبان
|نام=هورامی (اورامی)
|نام محلی=هه‌ورامی
|تلفظ=Hewramî
|زیرنویس=
|منطقه= [[ایران]]{{سخ}}[[عراق]]
|گویشوران۳۷۰٬۰۰۰
|date=۲۰۰۰
|ref=e16
| familycolor = Indo-European
|fam2=[[زبان‌های هندوایرانی|هندوایرانی]]
|fam3=[[زبان‌های ایرانی|ایرانی]]
|fam4=[[زبان‌های ایرانی غربی|ایرانی غربی]]
|fam5=[[زبان‌های ایرانی شمال غربی|شمال غربی]]
|fam6=[[زازا-گورانی]]
|fam7=[[گورانی]]
|iso3=hac
|نقشه=
}}
'''هورامی''' یا '''اورامی'''<ref>[http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/357333 کرد یا کردها مدخلی جامعه شناختی بر گوران‌شناسی]</ref> یکی از گویش‌های [[زبان گورانی]] از [[زبان‌های ایرانی شمال غربی|زبان‌های ایرانی شاخهٔ شمال غربی]] است.<ref>Edmonds, Cecil. Kurds, Turks, and Arabs: politics, travel, and research in northeastern Iraq, 1919-1925. Oxford University Press, 1957.</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=The Kurdish Shahnama and its Literary and Religious Implications|سال=2015|نام=Behrooz|نام خانوادگی=Chaman Ara|شابک=1511523492}}</ref>

== گستردگی و گویشوران ==
[[هورامان]] سرزمینی است در دو کشور [[ایران]] و [[عراق]] که میان مناطق کردنشین می‌باشد. هورامی‌ها در ایران در دو استان [[کرمانشاه]] و [[کردستان ایران|کردستان]] و در عراق در استان [[استان حلبچه|حلبچه]] حضور دارند که به سه بخش اورامان لهون به مرکزیت شهر [[پاوه]]، [[اورامان‌تخت|اورامان تخت]] و ژاورود تقسیم می‌شود، تمرکز اصلی اورامی زبانان در شهرهای [[پاوه]]، [[سروآباد]] و [[مریوان]] در ایران و شهر [[حلبچه]] در کشور عراق است. همچنین هورامی‌ها در شهرهای [[کرمانشاه]]، [[سنندج]]، [[روانسر]]، [[جوانرود]]، [[کامیاران|کامیاران]]، [[قروه]]، [[زاغمرز|زاغمرز (چهارقلعه)]]، [[شهر دماوند|دماوند]]، [[سلیمانیه]]، [[اربیل]]، [[کرکوک]]، [[تهران]]، [[کرج]] و [[بغداد]] جمعیت قابل توجهی دارند.{{سخ}}[[فؤاد معصوم]] [[رئیس‌جمهور عراق|رئیس‌جمهور سابق عراق]] از جمله گویشوران مهم و شناخته شده هورامی بود.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.pavehpress.ir/%DB%8C%DA%A9-%D9%87%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%B4%D8%AF/ |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۱۸ اكتبر ۲۰۱۷ |archive-date=۱۹ اكتبر ۲۰۱۷ |archive-url=https://web.archive.org/web/20171019004335/http://www.pavehpress.ir/%DB%8C%DA%A9-%D9%87%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1-%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%B4%D8%AF/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://fa.alkawthartv.com/news/89109 |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۱۸ اكتبر ۲۰۱۷ |archive-date=۱۹ اكتبر ۲۰۱۷ |archive-url=https://web.archive.org/web/20171019004211/http://fa.alkawthartv.com/news/89109 |url-status=dead }}</ref>

تا زمان [[صفویان|صفویه]] گستردگی گویشوران هورامی ناشناخته است و اساساً تا این دوره هیچ مکتوبات قابل توجهی از گویشوران هورامی در دست نیست و حوزه سکونت آنها نیز بسیار محدود بوده است و چیزی که سبب گسترش گویش هورامی گردید این بود که در زمان [[صفویان|صفویه]] و حکومت '''[[حکومت اردلان|خاندان اردلان]]'''  که کرد بودند، بسیاری از مردم هورامی و کرد در این زمان برای کسب قدرت سیاسی و نزدیکی به [[صفویان|دربار صفویه]] ؛[[شیعه]] شدند(نظیر [[هورامی|هورامی های]] منطقه [[کندوله]]) که در نتیجه پشتیبانی حکومت صفویه از [[حکومت اردلان|خاندان اردلان‌ها]] و مردم هورامی سبب گردید که مکتوبات [[حکومت اردلان]] به زبان هورامی نگاشته گردد{{مدرک|date=مه ۲۰۲۰}} و این امر سبب گسترش زبان هورامی در مناطق جنوبی تر [[کردستان]] گردید و رفته رفته مکتوبات اردلان‌ها به زبان هورامی نگاشته می‌شد و البته مذهب بسیاری از مردم منطقه تابعه اردلان [[یارسان|یارسان (اهل حق)]] بود و این مذهب پیوند کاملی با زبان هورامی داشت که در نتیجه زبان غالب شعر وادب حتی برای [[شیعه دوازده‌امامی|شیعیان دوازده امامی]] و [[سنی|اهل سنت]] هورامی گردید.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=راسخون|کد زبان=fa|تاریخ=1393/02/08|وبگاه=راسخون|نشانی=http://rasekhoon.net/article/show/893020/%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%DA%AF%DB%8C-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%B1%D8%AF-%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%84%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%87-%D8%AA%D8%B4%DB%8C%D8%B9/|عنوان=چگونگی گرایش والیان کرد اردلان به تشیع|بازبینی=۱۴ سپتامبر ۲۰۱۸|archive-date=۲۶ ژوئن ۲۰۱۸|archive-url=https://web.archive.org/web/20180626112742/http://rasekhoon.net/article/show/893020/%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%DA%AF%DB%8C-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%B1%D8%AF-%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D9%84%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%87-%D8%AA%D8%B4%DB%8C%D8%B9/|url-status=dead}}</ref><ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان=چگونگی گرایش والیان کرد اردلان به تشیع  ،|ژورنال=فصلنامه علمی پژوهشی شیعه شناسی شماره 35|ناشر=مؤسسة «شیعه‌شناسی»|تاریخ=1393|زبان=fa|شاپا=|doi=|پیوند=|تاریخ دسترسی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=خبرنگار سراب روانسر|کد زبان=fa|تاریخ=1395/12/01|وبگاه=پایگاه خبری تحلیلی سراب روانسر|نشانی=http://www.sarabravansar.ir/news/292303/تجمع-بزرگ-خاندان-اردلان-سراسر-ایران-در-سنندج|عنوان=تجمع بزرگ خاندان اردلان سراسر ایران در سنندج}}{{پیوند مرده|date=سپتامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=محمد کلهر|کد زبان=fa|تاریخ=1387|وبگاه=پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی|نشانی=http://www.ensani.ir/storage/Files/20100925203950-309.pdf|عنوان=پیشینه ای به ژرفای زمان}}</ref>

== حوزه سکونت گویشوران ==
تا اوایل صفویه به گویشوران کنونی هورامی؛ هورامی گفته نمی‌شد بلکه به آنها گوران گفته می‌شد و '''از اواسط دوران صفویه به علت اینکه اکثریت گویشوران گوران در سرزمینی که در مکتوبات این دوره اورامان نام گرفت ساکن بودند'''؛ به مرور زمان به مردمان ساکن در این خطه اورامی اطلاق گردید که بعدها این واژه به هورامی و به زبان آنها هورامی گفته شد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=خبرنگار خبر آنلاین|کد زبان=fa|تاریخ=1397/09/21|وبگاه=خبرگذاری تحلیلی خبر آنلاین|نشانی=https://www.khabaronline.ir/news/1212059|عنوان=هورامان سرزمینی گم‌گشته در اعماق تاریخ}}</ref>

== تقسیم‌بندی‌ها ==
تقریباً همه منابع معتبر زبانشناسی هورامی را گویشی از زبان گورانی دانسته‌اند، زبان گورانی متعلق به شاخه [[زازا-گورانی]] از شاخه زبان‌های ایران غربی است و با زازایی هم‌خانواده است.<ref>[http://literature.ut.ac.ir/documents/10469/320285/ساخت‌هاي%20فعلي%20استمراري%20–%20تأكيدي%20در%20گويش%20هورامي.pdf ساخت‌های فعلی استمراری تأکیدی در گویش هورامی] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140407232752/http://literature.ut.ac.ir/documents/10469/320285/ساخت‌هاي%20فعلي%20استمراري%20–%20تأكيدي%20در%20گويش%20هورامي.pdf |date=۷ آوریل ۲۰۱۴}} صفحهٔ ۲</ref> از دیدگاه [[دیوید نیل مکنزی|مکنزی]] گویش اورامانی مانند دیگر گویش‌های گورانی، دارای برخی مشخصات آوایی است و از آن نظر، به [[گویش‌های مرکز ایران]] نزدیک‌تر است<ref>D. N. Mackenzie [http://www.iranicaonline.org/newsite/index.isc?Article=http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/unicode/v3f1/v3f1a050.html Avromani]{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}, Encyclopædia Iranica</ref> اما بااین حال از دیدگاه [[دانشنامه بریتانیکا]] اورامانی به عنوان یکی از گویش‌های زبان [[گورانی]] است.<ref>http://www.britannica.com/topic/Iranian-languages</ref> در طول زمان، به خاطر همسایگی با گویش‌هایی مانند سورانی، دادوستد واژگان میان اورامانی و این گویش‌ها بسیار بوده‌است.

== بررسی دستوری زبان هورامی ==

هورامی گویشی گورانی و یکی از زبان‌های ایرانی نو است که درشاخهٔ شمال غربی ازگروه زبان‌های ایرانی غربی قرار دارد. منطقهٔ هورامان میان دو کشور ایران و عراق در مناطق کردنشین واقع شده‌است. گویشوران هورامی در ایران در دو استان کرمانشاه وکردستان سکونت دارند و همگی خود را متعلق به قومیت کرد می‌دانند. در مورد ماهیت گویش هورامی و جایگاه آن درشجرۀ خانوادگی زبان‌های ایرانی دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. ارانسکی هورامی را گونه‌ای از گویش‌های گورانی و زازا می‌داند.  به باور وی وجود تفاوت‌های چشمگیر زبانی میان گویش‌های گورانی و زازا از یک سو و سایر گویش‌های کردی از سوی دیگر بسیاری از محققان را بر آن داشته تا گویش‌های مذکور را زبان‌هایی متفاوت و مجزا از زبان کردی و مرتبط با گویش‌های مرکزی ایران نظیر گویش سمنانی و یا گویش‌های کرانهٔ کاسپین بدانند. (مکنزی ۱۹۶۶)

مکنزی معتقد است که پیچیدگی فرایندهای نحوی و ساخت واژی گویش هورامی، این گویش را به جزیره‌ای در دریای زبان کردی مبدل کرده‌است. درمقالهٔ حاضر نیز گویش هورامی به مثابهٔ گونهای از زبان کردی در نظر گرفته می‌شود. برمبنای ملاحظات جغرافیایی گویش هورامی محدود در مرزهای ایران را می‌توان به دوگونهٔ عمده تقسیم کرد: گونهٔ مختص منطقهٔ هورامان لهون و گونهٔ مختص منطقهٔ هورامان تخت. منطقهٔ هورامان لهون شامل بخش‌هایی از استان کرمانشاه و بخش هایی از مناطق کردنشین کشور عراق است. منطقهٔ هورامان تخت در مرزهای استان کردستان محصور شده‌است .شایان ذکر است که در هر یک از این دو گونهٔ عمده گویش هورامی نیز تفاوت‌های زبانی متنوعی به چشم می‌خورد .هر چند که این گونه‌ها از منبع زبانی واحدی سرچشمه می‌گیرند، اختلافات همزمانی موجود میان آن‌ها درحوزه های واژ-واجی و دستوری سبب می گردد تا هر محققی که قصد تحقیق درباره جنبه‌های مختلف گویش هورامی را دارد، برای برخورداری از داده‌هایی یک دست و همگن و نیز نیل به نتایج مرتبط درگام نخست به این تقسیم بندی چندگانه قائل شود.

در گویش هورامی ساخت‌های فعلی خاصی وجود دارند که فقط گویش ‌هستند و در سایر گویش‌های کردی مشاهده نمی‌شوند. این ساخت‌ها از دو جزء تشکیل شده‌اند: جزء اول آنها مصدر است. مصدر در گویش هورامی با افزودن تک واژ-ay به ستاک ماضی افعال ساخته می‌شود و جزء دوم این ساخت‌ها می‌تواند یکی از سه صورت فعلی مضارع اخباری، ماضی استمراری و یا ماضی ساده باشد که از مصدر ذکرشده در جزء اول برگرفته می‌شوند. در این میان کاربرد این ساخت با مضارع اخباری و ماضی استمراری به مراتب رایج تر است. نکتهٔ قابل توجه در مورد این ساخت‌های فعلی این است که مفعول صریح آنها درساخت‌های متعدی غیرکنایی)درکلّیهٔ زمان‌های دستوری به استثنای گذشتهٔ ساده ( امکان بروز به شکل گروه اسمی را ندارد و تنها به صورت واژه بست ضمیریِ هم مرجع با سازه مفعول بر روی جزء مصدری ساخت مذکور ظاهر می‌شود. استفاده از گروه اسمی مفعولی به همراه این افعال موجب غیر دستوری شدن ساخت حاصل می‌شود. در ساخت ‌های لازم و متعدیِ کنایی گذشتهٔ ساده جز مصدری میزبان واژه بست ضمیری مطابقه با فاعل است و مفعول صریح حتی مجال بروز واژه بستی را نیز نمی‌یابد.
از آنجایی که گروه‌های اسمی تنها زمانی می‌توانند به صورت تخفیف یافته به شکل ضمیری، واژه بستی و یا محذوف در عبارات زبانی ظاهر شوند که به نحوی ازقبل در الگوی کلامی برانگیخته شده باشند و مصداق آنها برای مخاطب کلام قابل بازیابی باشدقابلیت بازیابی مفعول صریح درساخت‌های غیرکنایی را می‌توان به عنوان معیار تعیین کننده تشکیل یا عدم تشکیل ساخت‌های مذکور درنظرگرفت با توجه به اهمیت ملاحظات گفتمانی و کلامی در روند شکل گیری ساخت‌های موردنظر می‌توان ازنظریهٔ ساختاراطلاعاتی لمبرکت(۱۹۹۴ ) برای توجیه مراحل مختلف این روند بهره جست.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=http://hawramanat.com/news/55|عنوان=/hawramanat/news/55}}{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref>

مختلف

hænɛ

آزاد

ساده

-nɛ

بست

wan(ε)

استمراری

ban(ɛ)

التزامی

-

امری

bɛnɛ

ساده

bjɛnɛ

نقلی

bjɛbɛnɛ

بعید

bjεbjεnε

ابعد

bjɛban(ɛ)

التزامی

bibjajnɛ

شرطی/آرزویی

{{Incubator|code=hac}}

== منابع ==
{{پانویس|۲}}
{{زبان‌های رایج در ایران}}

مناطق هورامی زبانان

پاوه حدود ۳/۴ شهرستان یعنی ۴۵۰۰۰نفر

کل شهرستان سرو آباد و چند روستا در جنوب شهرستان مریوان و بخش پالنگان در شهرستان کامیاران

در استان حه له بچه نیز حدود ۲/۵ استان هورامی هستند و چند روستا نیز در سلیمانیه 
 هورامی اند»

{{زبان‌های کردی}}

[[رده:زبان مردم شهر کرمانشاه]]
[[رده:زبان‌های ایرانی شمال غربی]]
[[رده:زبان‌های در خطر]]
[[رده:زبان‌های زازا-گورانی]]