خاتون
خاتون عنوانی سغدی بود[۱][۲] که برای شهبانوهای توچوئه[۳] در آسیای میانه به کار می‌رفت. این واژهٔ سغدی پس از آن برای زنان فرمانروایان خوارزمشاهی، سلجوقی و چنگیزی نیز به کار رفت.[۴] در دوران تیموریان در آسیای میانه واژهٔ بیگم جایگزین این عنوان شد.[۲]
واژهٔ «خاتون» (واج‌نویسی سغدی: xtwn، آوانویسی سغدی: gh’twn) است خاتون را ختین /کدین میگفتند ریشه این واژه از کد/کت بچم خانه /تخت پادشاهی است و در واژگان کتخدا /کدبانو /کدیور /کتایون /کدین/کادین/خدین/خذین نیز دیده میشود فرهنگ دهخدا نیز درباره واژه خذین میگوید : خذین در سمرقند این کلمه اطلاق به «زن بزرگ » و «شاهدخت » میشود. ( از دزی ج 1 ص 356 ). || در برخی از نواحی خراسان در تداول عامه ، ارباب را خذین گویند.
خاتون از سغدی به آثار فارسی دری وارد گردیده بود، بعداً از زبان اهل بخارا بار نخست در کتابهای عربی دربارهٔ فتح بخارا اقتباس گردید و در زبان عربی به گونه «خواتین» جمع بسته شد.[۵][۲]
این واژه در ترکی عثمانی به صورت qādïn (عنوانی احترام‌آمیز برای زنان بزرگ) درآمده‌است و در ترکی استانبولی نیز به شکل kadın باقی‌مانده‌است.[۲] از آن‌جا که این واژهٔ ایرانی در زبان‌های ترکی نیز وارد شده برخی منابع [مانند لغت‌نامهٔ دهخدا] آن را ترکی پنداشته‌اند.[۶] در عربی به‌عنوان یک واژه با ریشهٔ ترکی به‌کار می‌رود و جمع آن خواتین، معنای آن «خانم، بانو، کدبانو» ذکر شده‌است.[۷]
جستارهای وابسته
[ویرایش]منابع
[ویرایش]- ↑ تاریخ بخارا. ص۵۳. بازدید: اوت ۲۰۱۱.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ C. Edmund Bosworth. "ḴĀTUN". دانشنامه ایرانیکا. November 15, 2006.
- ↑ T'u-chüeh
- ↑ Boyle, J.A (1997) , "Ḵh̲ātūn" in Encyclopaedia of Islam, vol 4 , p.1133
- ↑ سیم‌الدین‌اف، دادخدا، (رئیس پژوهشگاه زبان و ادبیات فرهنگستان علوم تاجیکستان): خوانش تازه‌ای از سرود اهل بخارا، (در: بی‌بی‌سی)، انتشار: پنج‌شنبه ۲۶ اوت ۲۰۰۴، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸
- ↑ منفرد، افسانه. «خاتون». در دانشنامهٔ جهان اسلام. بازبینی‌شده در ۱۵ فوریهٔ ۲۰۱۲.
- ↑ الجُر، خلیل (۱۳۸۱). فرهنگ لاروس عربی به فارسی. ج. یکم. ترجمهٔ سید حمید طبیبیان. تهران: امیرکبیر. ص. ۸۸۱. شابک ۹۶۴۰۰۳۳۰۱ مقدار
|شابک=را بررسی کنید: length (کمک).