استان کِرمان پهناورترین استانایران به مرکزیت شهر کرمان است. استان کرمان در جنوب‌شرقی ایران قرار گرفته و جمعیت آن در سال ۱۳۹۵ و بر اساس آمار مرکز آمار ایران برابر با ۳٬۱۶۴٬۷۱۸ نفر بوده‌است. کرمان با دربر گرفتن بیش از ۱۱ درصد از وسعت ایران با حدود ۱۸۳۱۹۳ کیلومتر مربع نخستین استان پهناور ایران می‌باشد. کرمان نهمین استان پرجمعیت کشور نیز محسوب می‌شود. این استان همچنین با بیش از ۶۶۰ اثر ملی ثبت شده از استان‌های تاریخی ایران می‌باشد.[۲]
استان کرمان ۷ اثر ثبت شده در میراث جهانی یونسکو از جمله باغ شاهزاده ماهان ، روستای صخره ای میمندشهربابک ، ارگ بم ، کویر لوت ، دو کاروانسرا و سه قنات، رتبه نخست ایران را از این حیث دارد. استان کرمان همچنین چندین سال متوالی رتبه نخست صادرات غیرنفتی کشور را از آن خود کرده‌است.[۳] استان کرمان اقلیم متنوعی دارد و شهر لاله زار در استان کرمان، با ارتفاعی نزدیک به ۲۸۷۰ متر از سطح دریا، بام ایران و بلندترین شهر ایران به‌شمار می‌رود.[۴][۵]
استان کرمان با تنوع اقلیمی خود، بزرگ‌ترین تولیدکننده خرما[۶] و پسته،[۷] رتبه دوم تولید گردو[۸] و رتبه دوم تولید گل محمدی در ایران را دارا است.[۹] استان کرمان همچنین با داشتن باشگاه های گوناگون ورزشی یک قطب ورزشی و با داشتن کارخانه ها و صنایع بزرگ ملی، یک قطب صنعتی در ایران به شمار می رود. استان کرمان دانشگاه های مهمی همچون دانشگاه علوم پزشکی کرمان و دانشگاه شهید باهنر را در خود جای داده است و از استان های علم پرور ایران به حساب می آید.
در زمان صفویه، کرمان توسط افشارها اداره می‌شد و در همین دوره مهاجرت گسترده ایل افشار و بچاقچی به استان کرمان اتفاق افتاد، بعدها، افشارها به دو دسته شمالی و جنوبی تقسیم شدند، در زمان قاجار نیز مهاجرت گسترده افشارها به بافت و سیرجان و ارزوئیه اتفاق افتاد، در حال حاضر ترک‌های کرمان در شهرستانهای، بافت، ارزوئیه، سیرجان ساکن هستند.[۱۰]
آقامحمد خان قاجار، تعدادی از مردم آن را کور کرد. وی یک هزار تن از جوانان تنومند این استان را به سرکردگی مرتضی‌قلی‌خان کرمانی به تهران فرستاد و پس از آن به میاندوآب و سراب و برخی نقاط دیگر آذربایجان تبعید کرد. این کرمانیان پس از چند نسل در جمعیت این شهرها حل شدند ولی در میاندوآب تا مدتی پیش محله‌هایی به نام محله کرمانی‌ها، سیرجانی‌ها، زرند، راه‌بُر و لک‌ها وجود داشت.[۱۱]
قلعه دختر و قلعه اردشیر از آثار دوران ساسانی در شرق شهر کنونی کرمان، که هنوز خرابه‌های آنها برجاست، گواه بر این است که لااقل در زمان اردشیر بابکان در همین محل، شهری آباد یا قلعه‌ای مهم وجود داشته‌است. مؤلف جغرافیای کرمان معتقد است که حدود سال ۲۲۰ پس از میلاد، به هنگام فتح کرمان به دست اردشیر، این محل گواشیر نام داشته و مرکز ولایت کرمان بوده‌است. بنا به گفته هرودت کرمانیا از قبایل دوازده‌گانه ایران می‌باشد و ساتراپی چهاردهم (دارا) مشتمل بر ایالت کرمان بوده‌است. در روایات اساطیری آمده‌است که کیخسرو کرمان و مکران را به رستم بخشید همچنین نشانی‌هایی از فرمانروایی بهمن بر این خطه می‌دهند آنگاه روایت تاریخی این سرزمین آغاز می‌شود و اینکه در زمان هخامنشیانکوروش آن را تبعید گاه نبونید (پادشاه مغلوب شدهٔ بابِل) قرار داد سپس سخن از حکومت اشکانیان را شکست داد و فرزند خود را که او هم اردشیر نام داشت به حکومت کرمان گماشت.[۱۲][۱۳]
بنا به نوشته‌های مورخ کلدانی و کاهن معبد مردوک در سال‌های ۵۳۹–۵۳۸ –که کتب او از منابع مهم تاریخ زمان کورش است – کرمان از ولایات تابعه کوروش بوده و محلی مطمئن برای او به‌شمار می‌رفته‌است. در عصر داریوش کبیر نام کرمان جزء ولایات تابعه هخامنشی آمده‌است و در کتیبه بنای شوش کلمه‌ای مشاهده می‌شود که نام چوب درختی بوده‌است که برای استحکام بنای ساختمان‌ها (شاید همان کاخ) به کار می‌رفته و محل تهیه این چوب کرمان ذکر شده‌است. در این مورد داریوش می‌گوید «چوب بیش مکن از گنداره (پیشاور) و کرمان حمل شود» در متن کتیبه‌ای که از شاپور اول ساسانی – در اطراف کعبه زرتشت در نقش رستم فارس – بدست آمده‌است، شاپور دربارهٔ قلمرو خود چنین می‌نویسد: منم خداوندگار مزداپرست شاپور شاهنشاه ایرانیان وغیر ایرانیان. امارات و ولایات امپراتوری ایران این‌ها هستند: پارس، پارت، خوزستان، میشان، آشور، آذیان، عربستان، آذرآبادگان (آذربایجان)، ارمینیا، (ارمنستان)، سسیگان، کرمان و بلوچستان. در کتب تاریخی از عهد قدیم، چند جا به نام کرمانیان به صورت بخشی از ایران برمی‌خوریم هرودت گوید:پارسی‌ها به شش طایفه شهری و ده‌نشین و چهار طایفه چادرنشین تقسیم شده‌اند شش طائفه اولی عبارتند از: مرفیان، ماسپیان، پانتالیان، دروسیان، گرمانیان در خصوص گرمانیان تصور می‌رود همان کرمانیان باشند. در کتیبه‌های هخامنشی ظاهراً مقصود از کلمه کارمانیا همان کرمان است.[۱۲][۱۳] در کتب تاریخی از عهد قدیم، چند جا به نام کرمانیان به صورت بخشی از ایران برمی‌خوریم.
احمد علیخان وزیری (مؤلف کتاب جغرافیای کرمان) معتقد است که حدود ۴۳۰ سال قبل از اسلام – به هنگام فتح کرمان بدست اردشیر – این محل گواشیر نام داشته که مرکز ولایت کرمان بوده‌است. بخشی از خانه‌های مسکونی مردم فقیر در پای دامنه‌های این دو تپه و قلعه شکل یافته بوده و بعداً با گسترش تدریجی شهر کرمان در جهت غرب توسعه یافته وبا توجه به توسعه و رونق اقتصادی در دوره‌های بعد از اسلام این شهر به تدریج نضج گرفته و رفته رفته بزرگتر شده تاجایی که وسعت آن به حدود دویست هکتار هم رسیده، با گذشت زمان و به دلیل نا امنی منطقه و حمله غارتگران و دزدان علاوه از حصارهای رفیعی که دور قلعه دختر وقلعه اردشیر کشیده شده بود گرداگرد شهر نیز حصاری بلند کشیده شد.
ایالت کرمان از شرق به مکران، و از شمال به خراسان، و از غرب به فارس، و از جنوب به دریای فارس محدود بوده‌است. کرمان در روزگار سلجوقیان از بهترین و آبادترین بلاد ایران به‌شمار می‌آمد. این سرزمین دارای دو نوع آب و هوای گرمسیری و سردسیری بوده البته مناطق سردسیر کرمان در مقایسه با مناطق سردسیر فارس، گرمتر است.[۱۴] به‌طور کلی، مناطق گرمسیری پهنه بزرگتری از سرزمین کرمان را فراگرفته‌است و مناطق سردسیری که به‌طور عمده در ارتفاعات بوده، در حدود یک چهارمِ کرمان است. از آنجا که ایالت کرمان غالباً مشتمل بر مناطق گرمسیری است، اهالی آن مردمانی سبز چرده و نازک اندام‌اند.[۱۵]
مقدسی در قرن چهارم، کرمان را بر پنج خوره و ناحیه تقسیم کرده‌است: نخستین آنها از سوی فارس، بَرْدَسیر (کرمان امروزی)، سپس نرماشیر، سپس سیرجان، سپس بم، سپس جیرفت.[۱۴][۱۵]
نقشه ولایت کرمان
موقعیت ولایت کرمان در کنار سایر ولایات
ولایت کرمان و مکران
شهرهای مهم استان کرمان
جیرفت:جیرفت در قرون میانه شهری بسیار مهم و مرکر ایالت بود. اکنون بخش قدیمی جیرفت به شهر دقیانوس (شهر امپراتور decius) معروف است.تمدن کشف شده در جیرفت قدیمی ترین تمدن کشف شده و خط کشف شده در لوح های بدست آمده از این تمدن به قبل از خط میخی تمدن بین النهرین که تا کنون تصور می رفت اولین خط در جهان است می باشد در کتیبه های کشف شده از تمدن بین النهرین از تمدنی پیشرفته به نام آراتا یا ارته نام برده شده است که گمان می رود همان تمدن جیرفت است و گویا تمدن شهر سوخته زابل نیز با این تمدن تعاملاتی داشته است . جیرفت از قطبهای کشاورزی و تولید خرما در ایران است و تا قرن دوم بعنوان مرکز مهم و اصلی ولایت بوده است. مقدسی در گزارش خود از جیرفت گوید که آنجا دژی با چهار دروازه دارد. مسجد جامع در نزدیکی دروازه بم است که دور از بازار واقع است، و گوید که شهر جیرفت از اصطخر بزرگتر است. بنا به نقل ابن حوقل، در نزدیکی جیرفت جاهایی به نام «میزان» و «درفارد» بوده‌است که میوه و برخی از آذوقه مورد نیاز مردم جیرفت از آنجا تأمین می‌شده‌است.[۱۶][۱۷]
سیرجان: جغرافی نویسان عرب آن را السیرجان و الشیرجان نوشته‌اند. این شهر پایتخت قدیم ایالت کرمان بوده و مرکزیت آن در کرمان تا زمان آل بویه ادامه داشت؛ اما در آن زمان، ابن الیاس که حاکم بویهی کرمان بود، به علت نامعلومی کرسی کرمان را از سیرجان به بردسیر (شهر فعلی کرمان) منتقل ساخت.[۱۴][۱۸] همچنین سیرجان از بابت قرار گرفتن در مسیر استان‌های همجوار و مسیر جاده تهران بندر عباس، چهار راه اقتصادی استان کرمان نامیده می‌شود.
کرمان: یاقوت حموی اگر چه به نقل از ابن بناء بشاری، سیرجان را بزرگ‌ترین شهر کرمان به‌شمار آورده‌است، اما خود، بردسیر را بزرگ‌ترین شهر کرمان در پایین دستِ کویرِ واقع در میان کرمان و خراسان می‌داند.[۱۴][۱۸]
همچنین در گزارش وی چنین آمده‌است: … گفته می‌شود شهری از دوران ساسانی است که توسط اردشیر بابکان بنا یافته‌است، و حمزه اصفهانی گوید که بردسیر عربی شده اردشیر است و اهالی کرمان آنجا را گواشیر می‌خوانند، و در آنجا دژی مستحکم واقع است. بردسیر دارای چهار دروازه است، و دارای دژی بس بلند است که مسجد جامع خوبی در نزدیکی آن است.[۱۸]
بَم (بمّ):در سمت خاور کرمان در حاشیه کویر بزرگ قرار دارد. مقدسی در قرن چهارم، بم را قصبه‌ای مهم، بزرگ و خوب وصف می‌کند که در سرزمین‌های اسلام نامبردار است. دژی بر آن است که چهار دروازه دارد، مسجد جامع و چند بازار نیز در آن دژ جای دارد. گفتنی است که شهرت بم به سبب پارچه‌های صادراتی اش بوده‌است، و در حوالی بم دهکده بزرگی واقع بوده که بیشتر پارچه‌ها را در آنجا می‌بافته‌اند. اصطخری نیز با مشهور خواندنِ قلعه بم، گوید که شهر بم دارای سه مسجد جامع بوده‌است: یکی مسجد خوارج که در بازار جای داشت، و دیگر مسجد جامع در محله بزّازین، و سوم مسجد جامعی در داخل قلعه بم. همچنین، وی شهر بم را بزرگتر از جیرفت برمی‌شمارد.[۱۸]
برخی از پادشاهان ساسانی چون به آبادانی شهری همت می‌گماشتند نام خود را بر آن شهر می‌نهادند، چنان‌که اردشیر چهار شهر ساخت و نام خود را بر آنها نهاد.
و اما در مورد نام و وجه تسمیه شهربابک چنان‌که گذشت چون حکومت شهربابک به بابک سپرده شد و وی به آبادانی آن همت گماشت نام خود را برِ آن نهاد و شهربابک خوانده شد که امروزه بسیاری از مورخین و محققان این نکته را تأیید می‌کنند، مثلاً علی اکبر دهخدا در لغت نامه خود می‌نویسد :《شهربابک شهری است که به بابک پدر اردشیر مؤسسه سلسله ساسانی منسوب است و از توابع کرمان شمرده شده و هنوز باقی است. 》
اضطراری و مقدسی و دیگران نیز از آن نام برده و تفضیلی دربارهٔ آن نداده‌اند. حمدالله مستوفی در 《 نزهت القلوب 》آن را از توابع کرمان دانسته و می‌نویسد: 《 شهربابک منسوب به بابک جد مادری اردشیر بابکان بوده‌است از اقلیم سیم بوده و از شیراز تا شهربابک شصت و هفت فرسنگ است 》و سایکس در حوالی شهربابک آتشکده ای را پیدا کرده‌است. با نگاهی به کتاب (تاریخ و فرهنگ شهربابک)
نرماشیر (نرماشیر):ولایت نرماشیر که آن را به فارسی نرماشیر گویند در جنوب غربی بم و حاشیه کویر واقع است. مقدسی در قرن چهارم، در وصف نرماشیر گوید: قصبه‌ای مهم، بزرگ، آباد، بارانداز، و پناهگاه و در این سرزمین زبانزد است. انباری است گران مایه و خواستنی، شهری با جمعیت شگفت‌آور، با کاخ‌های زیبا و پاکیزه بازرگانان گران مایه و کالا و زیبایی‌ها است… کالای عمان به اینجا می‌آید. خرمای کرمان در اینجا گردآوری می‌شود. راه حاجیان بلوچستان از اینجا است. بر بهار از اینجا می‌گذرد. همین جغرافیدان دربارهٔ ساختار شهر مزبور گوید: دژی با چهار دروازه دارد… جامعش آباد در میان بازار است… و مناره‌ای دارد که در این سرزمین بی‌مانند است. همچنین وی نرماشیر را کوچک‌تر از سیرجان دانسته‌است.[۱۸]
، رودبار جنوب و منوجان از شهرستان کهنوج جدا شده‌اند و به مرور از بخش به شهرستان تبدیل گشته‌اند.
به این پنج شهرستان { رودبار جنوب - منوجان - کهنوج - فاریاب - قلعه گنج } پنج گنج گفته می‌شود.
هرموز (هرموز کهنه):در نگارش «هرمز» هم آمده‌است. آنجا، شهری بوده در یک فرسنگی دریا، مسجد جامعِ آن در بازار واقع بوده، و بازار آن پررونق و پرکار بوده‌است. تا آنجا که بنا به تعبیر اصطخری، هرموز، مجمع تجارت کرمان بوده‌است. به رغم فاصله اندکی که با دریا داشته باریکه‌ای از دریا ـ به شکل خلیج، موسوم به جیر ـ تا آنجا کشیده شده و آنجا بندرگاه دریا بوده‌است. یاقوت حموی در قرن هفتم از هرموز به عنوان بندرگاه کرمان یاد می‌کند که کشتی‌ها در آنجا کناره می‌گرفته‌اند؛ و از هرموز، کالاهای وارداتی از هند تا کرمان و سیستان و خراسان بار می‌شد.[۱۸]
همگان متفق القواند که این شهر قدمتی بس دیرینه دارد و حدود پنج هزار سال پیش که در اثر سرد شدن ناگهانی سرزمین‌های سیبری انسان‌ها به اروپا مهاجرت کرده و دسته‌هایی از آنها به ایران و به نواحی کرمان و سپس به زرند آمدند. وعده‌ای از قدما بر این باورند هنگامی‌که اسکندر مقدونی، کاخ‌های تخت جمشید را به آتش کشید و آریون برزن راه را بر آنان بست و پس از شکست با انبوه لشکریان خود به این ناحیه برای چرای اسبان آمدند و مشاهده کردن، عده‌ای از بومیان در حال که درون بی کندها و ساختمان‌هایی که چندان ارتفاعی نداشته زندگی می‌کنند.
مردم به کشت غلات و حبوبات می‌پرداختند و برکه‌های آب در گوشه و گوشه این سامان جاری بود و مردم به هنرهای ازجمله دوزندگی، مسگری، درودگری، سفالگری، ذوب فلزات و کشاورزی مشغول بودند و سپاه اسکندر پس از هفته‌ها اقامت در این سرزمین راه جنوب را در پیش‌گرفته و به‌سوی هند رهسپار شدند.
در آن زمان این شهر را زراوند می‌خواندند و همه نوع حیوان مثل آهو، کل، آهوبره، بلدرچین، گورخر و حتی گوزن به وفور یافت می‌شود.
راور شهری در حاشیه لوت شمالی و یکی از با قدمت‌ترین شهرهای استان است مردم این منطقه اکثراً کشاورز هستند نام راور از راهور گرفته شده به معنی قلعه راه زیرا شهر راور در مسیر کرمان به خراسان قرار داشته و در این منطقه کاروانسرا و برج‌های زیادی قرار دارد.
از صنایع دستی راور می‌توان به قالی ان اشاره کرد که جزو نفیس‌ترین قالی‌های ایران است که باعث شده راور شهر جهانی قالی لقب بگیرد.
سراسرنمای نقشه ایران در سال ۱۸۱۴ میلادی(۱۱۹۳ ه.ش). ایالت کرمان شهرهای زیادی را در قلمرو خود داشته‌است
بازار تاریخی کرمان
استان کرمان در جنوب شرقی فلات مرکزی ایران قرار دارد. این استان بین ۵۳ درجه و ۲۶ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۲۹ دقیقه طول شرقی و ۲۵ درجه و ۵۵ دقیقه تا ۳۲ درجه عرض شمالی قرار دارد. این استان از شمال به استان خراسان جنوبی، از غرب به استان‌های یزد و فارس، از جنوب به هرمزگان و از شرق به استان سیستان و بلوچستان محدود می‌شود. مساحت این استان برابر با ۱۸۳۲۸۵ کیلومتر مربع می‌باشد و بنابراین اولین استان پهناور ایران است.[۱۹] این استان در تقسیمات کشوری سابق به همراه سیستان و بلوچستان و هرمزگان استان هشتم را شامل می‌شده‌است. بیشترین جمعیت زرتشتیان ایران بعد از یزد در استان کرمان زندگی می‌کنند و جشن سده در فهرست آیین‌های ملی ثبت شده‌است.[۲۰]
فیروزه‌ای: فارسی‌زبان قهوه‌ای: بلوچ آبی: لر قرمز: تُرک‌زبان
جمعیت استان کرمان در سال ۱۳۹۵ و بر اساس آمار مرکز آمار ایران برابر با ۳٬۱۶۴٬۷۱۸ نفر بوده‌است. کرمان با دربر گرفتن بیش از ۱۱ درصد از وسعت ایران با حدود ۱۸۳۱۹۳ کیلومتر مربع نخستین استان پهناور ایران می‌باشد. بخش بزرگی از جمعیت شهرستان های بافت، ارزوئیه و سیرجان از افشارها و بچاقچی ها و بقیه طوایف ترک است. ترک‌های کرمان در دوره های سلجوقیه، صفویه، افشاریه و قاجاریه از آناتولی، آذربایجان، خراسان و فارس به کرمان مهاجرت کرده‌اند و اکثراً به زبان ترکی افشاری تکلم می‌کنند.[۱۰] ترکیب جمعیت ساکن در شهرستانهای ریگان، فهرج، رودبار جنوب، قلعه گنج و منوجان در جنوب شرقی استان کرمان نواحی بلوچ نشین می‌باشند.[۲۲]
در شهرستانهای جنوبی و شرقی ریگان، فهرج ، کهنوج، رودبارجنوب، قلعه گنج و منوجان گویش عامه مردم بومی فارسی کرمانی نیست بلکه طوایف بلوچی هستند که با «گویش رودباری» از دسته گویش‌های گرمسیری تکلم می کنند.
نظرسنجی سال ۱۳۸۹
طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در این استان به قرار زیر بود:
یک خانوادهبلوچ در استان کرمان با امکانات اولیه زیستیطوایف بلوچ: در مناطق شرقی و جنوب شرقی استان پراکنده‌اند و از قدیمی‌ترین ایلات استان کرمان به حساب می‌آیند. بر اساس گزارش های جغرافی دانان صدر اسلام مانند، اصطخری، ابن حوقل و مقدسی و شاهنامه فردوسی زیست آنها در مناطق جبال بارز و جنوب کرمان حداقل به قبل از ساسانیان می رسد که همراه کوچ ها(به صورت معرب عربی:القفص و البلوص) بار ها به سکونتشان در جبال بارز اشاره شده است.[۲۴][۲۵] امروزه بلوچ ها که حدود 5 درصد استان را در بر می گیرند و در نواحی شرقی و جنوبی استان زندگی می کنند که به گویش رودباری و زبان بلوچی تکلم می کنند.[۲۶][۲۷]
ایل افشار: از ایلات ترک ساکن کرمان هستند که با گذشت زمان به دو گروه شمالی و جنوبی تقسیم شده‌اند که جنوبی‌ها هنوز حالت ایلیاتی دارند و در مناطقی از بافت و سیرجان زندگی می‌کنند اما شمالی‌ها ساکن شده‌اند.
ایل سلیمانی: از ایلات لر زبان و از قوم لر بختیاری هستند که حدود سال ۱۷۵۰ میلادی ابتدا از چهارمحال و بختیاری و بعد از استان فارس به کرمان آمده و در کوه پایه‌های کوه شاه ساکن شده‌اند.
طوایف لر: اینان در کرمان به لری معروفند و در دو ناحیه، کوه پنج و دشت آب و رابر سرحد دار هستند.
ایل لک: در سرحد شمالی شهرستان بافت و در دامنه کوه شاه طوایفی لک تباری زندگی می‌کنند که از ناحیه کوهدشت استان لرستان به منطقه کیسکان مهاجرت کرده‌اند.
ایل جبال بارزی: از ایل‌های قدیمی کرمان هستند که زیستشان در کرمان حداقل به زمان ساسانیان می‌رسد و در جبالبارز سکونت دارند. جبال بارزی‌ها از لحاظ قومی فارس هستند و به زبان فارسی لهجهٔ جبال بارزی سخن می‌گویند و بزرگ‌ترین جمعیت ایلی کرمان را تشکیل می‌دهند.[۳۰]
ایل بحراسمان :از قوم فارس هستند که در کوهای بحراسمان جیرفت ساکن هستند.
طوایف عرب: از ایلات عرب فارس هستند که از قرن هشتم به این سمت به کرمان آمده‌اند و در جیرفت و بافت باقی‌مانده‌اند.
نمای جنوبی کوه شاه بافت در زمستانکوه بلند خبر(۳۸۵۱متر) و پارک ملی خبر در شهرستان بافت (فصل بهار)
کرمان با دربر گرفتن بیش از ۱۱ درصد از وسعت ایران با حدود ۱۸۳۱۹۳ کیلومتر مربع نخستین استان پهناور ایران می‌باشد.[۳۱]
کرمان نهمین استان پرجمعیت کشور محسوب می‌شود. استان کرمان همچنین بیش از ۶۶۰ اثر ملی ثبت شده دارد و از استان‌های تاریخی ایران می‌باشد.[۳۲] استان کرمان ۷ اثر ثبت شده در میراث جهانی یونسکو از جمله ارگ بم، باغ شاهزاده ماهان، دهکده صخره‌ای میمند در شهربابک، کویر لوت و سه قنات، رتبه نخست ایران را از این حیث دارد.[۳۳] استان کرمان همچنین چندین سال متوالی رتبه نخست صادرات غیرنفتی کشور را از آن خود کرده‌است.[۳۴][۳۵] استان کرمان با تنوع اقلیمی خود، بزرگ‌ترین صادرکننده خرما[۶] و پسته،[۷] رتبه دوم تولید گردو[۸] و رتبه دوم تولید گل محمدی در ایران را دارا است[۹] حدود ۱۷٪ از باغ‌های کشور در این استان قرار دارد که از این رو دارای رتبه نخست کشوری است.[۳۶] استان کرمان با داشتن دانشگاه‌های بزرگ و مهم و نیز قشر تحصیل کرده در کشور یکی از قطبهای علمی در ایران نیز به‌شمار می‌رود. استان کرمان با اقلیم‌های متنوع خود در بسیاری از محصولات باغی از جمله گردو، خرما، مرکبات و پسته رتبه‌های اول تا سوم کشور را در اختیار دارد. کرمان یکی از استان‌های ورزش خیز کشور است و باشگاه‌ها، آکادمی‌ها، تیم‌ها و قهرمانان ورزشی زیادی از این استان به دنیا معرفی شده‌است. سال ۱۴۰۱ طرح پیشنهادی تقسیم جنوب استان به استان کرمان جنوبی تصویب و آغاز شد.[۳۷]
استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار دارد و ارتفاعات آن دنباله رشته کوه‌های مرکزی ایران است. این ارتفاعات با دارا بودن بیش از ۱۴ قله با ارتفاع بیش از ۴۰۰۰ متر بهشت کوهنوردان نامیده شده‌است.[نیازمند منبع] کوه هزار چهارمین کوه مرتفع ایران با ارتفاع ۴۵۰۱ متر[نیازمند منبع] در کرمان و در جنوب غربی شهر راین واقع شده‌است. کوه شاه نیز با ارتفاع ۴۴۰۰متر در شمال روستای تلخه چار شهرستان بافت قرار دارد. استان کرمان از تنوع آب و هوایی از گرم تا معتدل و بسیار سرد در بسیاری از نقاط مانند بافت، رابر، کوهبنان، بردسیر و تاحدی شهربابک برخوردار است. شهر لاله زار در استان کرمان با ارتفاع ۲٬۷۷۵ متر از سطح دریا بلندترین شهر کشور و بام ایران است. این استان تحت تأثیر بادهای مختلف برون منطقه‌ای و محلی است. وزش این بادها آب و هوای ان را دستخوش تحولات زیادی می‌کند. تنوع اقلیمی در استان کرمان بسیار زیاد بوده و مناطق کوهستانی سرد و پر برف مثل رابر، بزنجان، بافت، چهارگنبد، سرچشمهراین، کوهبنان، گوغر، بیدخون، خبر، سیرچ، ساردوئیه، لاله زار و دهبکری و نیز مناطق گرمی مثل شهداد و جازموریان را در خود جای داده‌است.
بلندی‌های استان کرمان دنباله رشته کوه‌های زاگرس و رشته کوه مرکزی ایران است که از چین خوردگی‌های آتشفشانی آذربایجان آغاز می‌شود و تا بلوچستان امتداد می‌یابد و دنباله آن را در فلات مرکزی، حوزه‌های پست داخلی و کویر چندین بار قطع می‌کنند. کوه هزار مرتفع‌ترین قله استان کرمان و چهارمین قله ایران است و ارتفاع آن ۴۵۰۱ متر می‌باشد[نیازمند منبع] و در غرب شهر راین واقع شده‌است. کوه شاه لاله زار نیز با ارتفاع ۴۴۰۰متر در نزدیکی بخش لاله زار قرار دارد.
تنوع آب و هوایی استان کرمان به دلیل شرایط خاص اقلیمی در خور توجه‌است. در نتیجه این شرایط اقلیمی، در نواحی شمال، شمال غربی، آب و هوا خشک، در جنوب و جنوب شرقی گرم و مرطوب و در جنوب غربی و مرکز سرد و کوهستانی است. بارندگی‌های ۳۰–۶۰ میلی‌متری دشت نرماشیر و شهداد و ۳۵۰–۴۰۰ میلی‌متری بلندی‌های ساردوئیه، دهبکری و جبالبارز، و حتی بیش از ۴۰۰میلی‌متر در شهرستان بافت و نیز وجود تنها پارک ملی جنوب شرق ایران و بزرگ‌ترین پارک ملی جنوب ایران یعنی پارک ملی خبر در جنوب غربی شهرستان بافت خود گویای مناطق اکولوژیک متفاوت در این استان است. مناطق مرکزی، غربی، جنوب غربی و تاحدی شرقی استان از بارش برف و کولاک زیادی در فصل زمستان برخوردار است.
رژیم بارندگی در مناطق جنوب شرقی و شمال شرقی استان اغلب به صورت باران و در نواحی مرکزی، جنوب غربی و غرب و شمال غرب استان برف می‌باشد و در محدوده آبان ماه تا فروردین ماه قرار دارد و از بادهای غربی و شمال غربی منطقه تغذیه می‌شود که اغلب موسمی و خشک است.
استان کرمان از جمله مهم‌ترین استان‌های کشور از جهت وجود مناطق حفاظت شده و گونه‌های کمیاب است، به‌طوری‌که در حال حاضر بیش از ۱۹درصد از پرندگان و ۴۶درصد از پستانداران حمایت شده کشور در این استان زندگی می‌کنند که برخی از آنها در سطح جهان حائز اهمیت هستند.[۳۸] در حال حاضر مهم‌ترین پارک ملی نیمه جنوبی کشور به نام پارک ملی خبر در استان کرمان قرار دارد.
آبگرم و آب درمانی جوشان، چشمه‌های آب معدنی آرتزین چمن جیرفت، آبگرم دیمند و گویگان و آبگرم گور ساردوئیه و اختیارآباد کرمان، چاه آرتزین واقع در غرب رباط شهربابک، چشمه حسین‌آباد راین، چشمه سرمور فیض آبادراور، حوض نو کرمان، چشمه بوجان سیرجان، آب معدنی قاسم‌آباد رفسنجان، سولو بافت، ده شیخ ارزوئیه ، آبگرم قلعه عسکر بردسیر، چشمه ته خاتون کرمان، چشمه‌های معدنی یاس چمن بافت چشمه معدنی غرغرهراین، چشمه ابارق بم، چشمه معدنی پاچنار کرمان، آوران رفسنجان، چشمه آب معدنی حسین‌آباد رفسنجان، گلی آونگ سیرجان، باب تنگل زرند[۳۹]
این چشمه‌ها از خواص معدنی برخوردارند در درمان بیماری‌های لنفاتیک و غددی و پوستی و بیماری‌های عصبی و زنان مؤثر است. همچنین به علت دارا بودن منیزیم و سولفات کلسیم اثرات صفراآور و مدر را نیز داراست.[۴۰] و همچنین دریاچه زیبای فصلی مخرگه در جنوب شهربابک و دریاچه فصلی نمک در غرب سیرجان از دیگر جاذبه‌های گردشگری استان می‌باشد.
در برخی از سندهای تاریخی جغرافیایی این منطقه، کرمان، کارمانیا و کرمانی ذکر شده‌است. درقرن ۲۰ قالی بافی، صنعت عمده این کرمان را تشکیل می‌داده‌است. این صنعت به تدریج از شهر به روستاهای اطراف مانند ماهان، جوپار و چترود کشیده شد. امروزه شهر کرمان (مرکز استان کرمان) به دلیل وجود معادن و کشاورزی توسعه چشمگیری یافته‌است. تا جاییکه با افزایش میزان شهرنشینی، هم‌اکنون به یکی از کلان‌شهرهای ایران مبدل شده و رفته رفته حق طبیعی خویش را بازیافته‌است و با سرعتی چشمگیر روند رو به پیشرفت را همچنان ادامه می‌دهد.
آناناس‌ها و مرکبات و گلخانه‌های توت فرنگی جیرفت و باغ‌های پسته رفسنجان و سیرجان و شهربابک، نخلستان‌های بم، گیلاس و بادام و به شهربابک، باغ‌های گردوی رابر همه از کشتگاه‌های بزرگ ایرانند. (مجتمع معادن مس میدوک، مجتمع کارخانجات ذوب مس خاتون آباد، کارخانجات بابک مس ایرانیان، مجتمع معادن مس چاه فیروزه و چاه مسی درشهربابک)، مس سرچشمه، سنگ آهن گل گهر کرومیت اسفندقه جیرفت، فروکروم بافت، مناطق آزاد سیرجان و بم و شهر کرمان هم از مناطق صنعتی این استان هستند. استان کرمان مهم‌ترین تولیدکننده مس در کشور است.
باستان شناسان ایران و جهان استان کرمان را به سبب دارا بودن آثار تاریخی ماقبل میلاد و بسیار تاریخی (که در برخی موارد قدیمی‌ترین آثار جهان محسوب می‌شوند) از جمله تمدن هلیل رود شهرستان جیرفت، تپه یحیی شهرستان بافت، همچنین (بازار بزرگ کرمان، ارگ راین، مسجد جامع، گنبد جبلیه، باغ شاهزاده ماهان) از آثار گردشگری شهرستان کرمان، (ارگ تاریخی بم)، (روستای تاریخی دستکند میمند، عمارت موسی خانی، مسجد و حسینیه شهر کهنه، خانه صمد خانی، آتشکده اذربغ، قلعه کمر مرج، و غار ایوب دهج بزرگ‌ترین غار آذرین ایران) در شهرستان شهربابک و تل ابلیس و دژهای ساسانیکرمان به همین واسطه استان کرمان را گهواره تمدن نامیده‌اند.
باغ تاریخی و جهانی شاهزاده کرمان
استان کرمان با تصویب هیئت دولت به دو استان کرمان و کرمان جنوبی تقسیم می‌شود.[۴۳]
در استان کرمان ۲۳۲ باب کتابخانه عمومی، بیش از یک میلیون و ۶۰۰ هزار جلد کتاب و ۱۳۰ هزار عضو فعال کتابخانه‌های عمومی وجود دارد و به‌طور میانگین به ازای هر ۲۰ هزار و ۳۷۹ نفر یک باب کتابخانه عمومی در استان وجود دارد.[۴۴]
استان کرمان استانی دانشگاهی است. دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی زیادی در شهرهای مختلف استان کرمان وجود دارد. در حال حاضر بیش از ۱۱۰ دانشگاه و مرکز آموزش عالی وابسته به وزارت علوم در استان فعالیت دارند. از جمله به‌طور خاص می‌توان به دانشگاه‌های زیر اشاره کرد:
استان کرمان از خطوط ریلی شمال-جنوب و شرق-غرب برخوردار است.
طول خطوط اصلی و فرعی ریلی منطقهٔ کرمان ۷۷۲ کیلومتر است که شش درصد سهم خطوط ریلی کشور را به خود اختصاص داده و از لحاظ خطوط اصلی رتبهٔ سوم و در خطوط فرعی رتبهٔ ششم کشور را دارد.[۴۵]
راه‌آهن کرمان باعث شده که خطوط ریلی با استان تهران، استان اصفهان، هرمزگان، خراسان، استان یزد، سیستان و بلوچستان به هم مرتبط شوند و نقش مهمی در شبکه ریلی کشور ایفا کند. راه‌آهن کرمان -بم و بم-زاهدان نیز در سال۸۹افتتاح شد. هم‌اکنون استان کرمان در مناطق کرمان، زرند، سیرجان، بم، خاتون آباد شهربابک، احمدآباد رفسنجان و راین کرمان داری ایستگاه راه‌آهن فعال می‌باشد.
صنایع استان کرمان به دو دسته صنایع دستی و ماشینی تقسیم می‌شوند. صنایع دستی شامل شال، پته و ترمه‌است که به غیر از پته دوزی باقی از رونق سابق برخوردار نیستند. صنایع دستی کارگاهی چون: قالی بافی، جاجیم بافی، گلیم بافی و خورجین بافی از صنایع رایج این استان به‌شمار می‌رود. صنایع ماشینی استان به سه دسته کارگاهی کوچک، متوسط و بزرگ تقسیم می‌شوند که از این صنایع می‌توان سیمان، خانه سازی، مواد غذایی و لبنیات، نوشابه سازی، قند، زغال سنگ و مس که معروفیت جهانی دارد را نام برد. معادن استان در تأمین مواد اولیه مورد نیاز صنایع کشور نقش ارزنده‌ای بر عهده دارند. معادن سرشار آهن در سیرجان، زغال سنگ، مس و دیگر فلزات چرخ‌های صنعت استان و کشور را به گردش درمی‌آورند.
معادن زغال‌سنگ شهرستان کوهبنان از بزرگ‌ترین معادن کشور به حساب می‌روند، معادن زغال سنگ کوهبنان قسمتی از نیاز کارخانه ذوب آهن اصفهان را تأمین می‌کنند. منابع معدن مس سرچشمه رفسنجان که به گواهی کارشناسان از غنی‌ترین و خالص‌ترین معادن مس درجهان به‌شمار می‌رود، از مشخصه‌های ویژه اقتصادی استان کرمان محسوب می‌شود. معادن بزرگ سرب و روی کوهبنان، مجتمع معادن مس میدوک و چاه فیروزه و چاه مسی در شهرستان شهربابک از دیگر معادن مهم مس در استان و کشور می‌باشند. معادن ارزوئیهجیرفت و کهنوج نیز از مهم‌ترین معادن کرومیت ایران به‌شمار می‌روند و معدن تیتانیوم کهنوج تنها معدن از این فلز در ایران می‌باشد. معادن فاریاب در شهرستان منوجان نیز از اهمیت بالایی برخوردارند.[نیازمند منبع]
یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین صنایع استان می‌باشد. این مجتمع۵۰درصد نیاز فولاد مبارکه اصفهان و فولاد خوزستان را تأمین می‌کند.[۴۶]
در کل مجموعه گل گهر یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تن ذخیره آهنین دارد.[۴۶] معادن شماره ۲-۳-۴این مجتمع نیز ذخایر قابل توجهی دارند که آنچه پیش‌بینی می‌شود ۵۰میلیون تن در معدن شماره دو، ۶۴۰میلون تن در معدن شماره ۳ و ۸۸میلیون تن در معدن شماره چهار وجود دارد که سطح برداشت متفاوتی دارند.[۴۶] وسعت معدن شماره یک را ۱٫۵ در۳٫۵کیلومتراست. وسعت کل مجموعه گل گهر ۷۰۰هکتار است و معدن شماره یک که متعلق به گل گهر است از قسمت شرق تا هزار متر قابل توسعه‌است.[۴۶]
منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید، با هدف ایجاد و توسعه زمینه‌های لازم برای فعالیت‌های کارامد صنعتی، جذب فناوری‌های نوین و افزایش زمینه‌های اشتغال از طریق جلب و هدایت سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در دهه فجر سال ۱۳۷۶، تأسیس و رسماً کار خود را آغاز کرد. مساحت این منطقه بالغ بر ۱۱۰۰هکتار است که در فاصله ۱۰ کیلومتری شرق شهر بم واقع شده‌است.[۴۷]
زیر ساختها و امکانات پشتیبانی مورد نیاز از قبیل احداث ترمینال اختصاصی در فرودگاه بم، تأسیس ترمینال مسافری و باربری، راه‌آهن و انبارهای مجهز کالا، خودرو سازی، گمرک، تأمین آب، برق و مخابرات، ساخت هتل‌ها، امکانات ورزشی، تفریحی، آموزشی و سایر تسهیلات بوده‌است که علاوه بر فراهم آمدن زمینه‌های لازم برای توسعه پیش از پیش سرمایه‌گذاری‌های صنعتی، امید می‌رود تا این منطقه با توجه به پتانسیل‌های لازم در آینده‌ای نزدیک به یکی از قطبهای توریستی و تفریحی کشور نیز تبدیل شود.[۴۷]
از نظر اقتصادی منطقه ویژه اقتصادی سیرجان اهمیت استان کرمان را افزایش داده‌است. این منطقه ویژه صرف نظر از تأثیراتی که در توسعه اقتصادی کل استان داشته، از دیدگاه توسعه جهانگردی نیز اهمیت زیادی دارد. سیرجان گذرگاه اصلی انتقال کالا به کشورهای خاور ایران و هم چنین اروپا و خلیج فارس بوده و مسیر رفت و برگشت کلیه کالاها از بندر شهید رجایی به کشورهای آسیای میانه، قفقاز و روسیه است. در واقع این شهر محل اتصال کلیه محورهای ترانزیتی و حمل و نقل کالا از جنوب به شمال، خاور و باختر ایران و سایر کشورهای شمالی، خاوری و باختری اروپا و خلیج فارس است. راه ترانزیت اصلی زمینی (جاده‌ای و ریلی) از طریق بندر شهید رجایی به سایر استان‌های کشور، از مسیر این شهرستان و منطقه ویژه اقتصادی عبور می‌کند. این منطقه به عنوان یک قطب اقتصادی ویژه بر بستر مزیت‌های باراندازی، در ساختار اقتصادی استان کرمان نقش و موقعیت قابل توجهی را احراز کرده‌است و در آینده نیز بر اهمیت این جایگاه اقتصادی افزوده خواهد شد.
یک پنجم باغ‌های کشور در این استان قرار دارد و نقش اساسی در تأمین محصولات زراعی و خودکفایی در تولید گندم در سال ۸۸ داشته‌است. هم‌اکنون در سند توسعه این استان رسیدن به عنوان سومین استان توسعه یافته کشور پس از تهران و اصفهان، برنامه‌های قابل توجهی در حال اجراست که تا سال ۱۳۹۵ محقق خواهد شد.
از نظر سطح زیر کشت، باغات استان ۱۷ درصد اراضی زیر کشت باغات کشور را به خود اختصاص داده‌است. استان کرمان به لحاظ میزان سطح زیر کشت و تولید پسته با سطح ۳۰۲۵۳۴ هکتار و تولیدی ۱۴۸۲۱۴ تن معادل ۷۵ درصد باغات استان و ۷۷٫۵ در صد باغات کشور مقام اول را در کشور دارا می‌باشد و سطح زیر کشت مرکبات استان کرمان ۱۰۷۴۸ هکتار برآورد شده‌است که حائز رتبه سوم کشور است.
هند ایران: جیرفت و کهنوج به دلیل شرایط مساعد اقلیمی، وجود منابع ارزشمند آب‌وخاک، و پیوستگی اکولوژیکی در عرصه کشاورزی، موقعیت خاص یافته‌اند، آن‌طور که جیرفت را (هند ایران) نامیده‌اند.
شهرستانهای انار، سیرجان، رفسنجان و بخش بهرمان، زرند، شهربابک و راور از بزرگ‌ترین مراکز تولید پسته در کرمان می‌باشند. پسته اکبری که مرغوب‌ترین پسته و بسیار بازار پسند می‌باشد محصول شهرستان انار است. یکی از مرغوب‌ترین خرمای ایران در شهرستان بم تولید می‌شود. همچنین تولید محصول به، گردو، بادام، سیب، زرد آلو، آلوچه و زعفران در شهرستان شهربابک نسبتاً خوب می‌باشد. یکی از بزرگ‌ترین سطح زیر کشت گردوی کشور در شهرستان بافت قرار دارد. زیره سیاه بافت که در ارتفاعات کوه شاه و پارک ملی خبر می‌روید معطرترین و ارزشمندترین زیره کرمان است. هم چنین زیره مرغوب از ارتفاعات جوپار، سیرچ و راین نیز برداشت می‌شود. شهرستان جیرفت نیز مهم‌ترین کانون فراوردن مرکبات در کرمان است؛ که کیفیت مرکباتش بی‌نظیر است گردو، سیب درختی، عسل، زیره، گل محمدی و گلاب، مرکبات، محصولات جالیزی، پنبه و ذرت، زعفران و گیاهان دارویی از قبیل به لیمو، گاوزبان از سایر محصولات کشاورزی مهم استان کرمان می‌باشد. باغ‌های بزرگ بادامهما شهر از مراکز بزرگ تولید بادام در بخش پاریز محسوب می‌شوند.
نمایی از دریاچه فصلی (جوان) لوتنمایی از دریاچه فصلی (جوان) لوت
دریاچه جوان یا دریاچه جوان شهداد همچنین به دریاچه کلوت نیز مشهور است در نزدیکی منظقه شهداد در استان کرمان قرار دارد یکی از جوان‌ترین دریاچه‌های ایران است. دریاچه جوان کرمان در میان کلوت‌های دشت لوت متولد شده‌است. این پدیده در دل این چنین کویری که حیات در آن به ندرت دیده می‌شود خود به تنهایی معجزه است. این دریاچه طبیعی در اثر طغیان رودخانه شور که از ارتفاعات استان خراسان جنوبی سرچشمه می‌گیرد و سیلابی که در بهار سال ۱۳۹۸ در استان کرمان رخ داد، ایجاد شد.[۴۸]
دریاچه جوان در استان کرمان، درست در میان کویر لوت و در جوار کلوت‌های استوار و سربرافراشته شهداد به‌وجود آمده‌است. گویی این دریاچه برای تکمیل زیبایی شهداد و گواه قدرت رود شور در دل کویر متولد شده‌است. همانگونه که می‌دانید کویر لوت کرمان، یکی از گرم‌ترین نقاط در جهان است. به تبعیت از این گرما حیات چندانی در این منطقه به چشم نمی‌خورد. پیدایش این دریاچه در این منطقه، احتمالاً باعث ایجاد تغییراتی در آب و هوای کویر خواهد شد. به بیانی دیگر این تغییرات به شکل زنجیروار سبب تغییر و به‌وجود آمدن اکوسیستمی جدید در این قسمت از کویر شود. در حال حاضر، دریاچه، بسیار گسترده شده‌است. لازم است ذکر شود نام گذاری این دریاچه توسط کوهسار[۴۹][۵۰][۵۱][۵۲][۵۳] فعال گردشگری و اهل رسانه استان کرمان انجام شده‌است.[۵۴]
صنایع دستی کرمان آوازه جهانی دارند و عبارتند از پته دوزی، مسگری، فرش و قالی کرمان، قالی راور، انبر و چاقو راینی، منسوجات دستباف مانند ترمه، شال بافی، گلیم شیریکی پیچ که این نوع گلیم ثبت درمیراث جهانی یونسکو شده‌است.
فرش استان کرمان
فرش هنر ارزنده و بی‌نظیر استان کرمان، در واقع بافته‌ای است از هزاران گره کوچک که به مدد سرپنجه‌های قالیبافان هنرمند کشورمان بر خامه و نخ زده می‌شود تا محصولی ساخته‌وپرداخته شود که افزون بر جنبه‌های مصرفی قوی، هنر را در مقیاس وسیع و گسترده‌ای مطرح و متجلی سازد. فرش استان کرمان به نام تجاری فرش کرمان از شهرت فراوانی در جهان برخوردار است. مهم‌ترین مراکز بافت فرش در استان کرمان از قدیم شامل شهرستانهای کرمان، راور و شهربابک بوده‌است.
قلم‌زنی روی مس
قلم‌زنی هنر کندن نقوش بر اشیاء فلزی است. این هنر همواره با سبک ایرانی ملازمت داشته و نقوش آن گل‌وبته‌های اسلیمی و ختایی بوده‌است. در کندن فلز از قلم فولادی و چکش مناسب با آن استفاده می‌شود. در حال حاضر بیشتر بر روی مس و برنج قلم‌زنی می‌شود و استان کرمان یکی از اصلی‌ترین مراکز قلم‌زنی ایران است.
گیوه‌دوزی
گیوه آجید ه یکی از هنرهای سنتی استان است که به دلیل خواص طبی و دیگر مزیت‌های آن، طرفداران بسیاری در داخل و خارج از کشور دارد از رایج‌ترین مراکز تولید گیوه شهرستان بافت است.
گلیم‌بافی
گلیم به‌طور ساده یک فرش با بافت صاف یا یک نوع قالی بدون کرک یا خوب گره‌خورده‌است که در استان کرمان به‌صورت ساده (تخت) و برجسته‌کار می‌شود. گلیم شیرکی پیچ و قالی افشاری توسط ایل افشار و بچاقچی کرمان بافته می‌شود. شهرهای سیرجان و بافت از مرکز عمده تولید گلیم شیریکی پیچ بافی هستند.[۶۲]
منبت کاری
هنر معرق روی چوب یکی از رشته‌های پر پیشینه صنایع‌دستی است که به نسبت سایر صنایع دارای قدمت بیشتری است این هنر صنعت که ابتدا تلفیقی از چوب و فلز بود، به کمک ذوق و اندیشه معرق سازان هنرمند ایرانی تغییر شکل داد و صنعتگران کشورمان به‌جای یک نوع چوب که معمولاً متن اصلی دست‌ساخته‌ها را تشکیل می‌داد به استفاده از انواع چوب بارنگ‌های مختلف پرداختند این هنر در بیشتر شهرهای استان کرمان رواج دارد
شال کرمان
در گذشته ارزش بسیار داشته‌است به گونه‌ای که در خانه‌های ایرانی آن را به عنوان کالای سرمایه‌ای نگاه داری می‌کرده‌اند و به گاه تنگدستی آن را گرو می‌گذاشتند. شاهان قاجار به جهت پاداش یک طاقه شال کرمان هدیه می‌دادند. ارزش شال کرمان به حدی بوده که قطعات کوچک آن را می‌کشیده و می‌فروختند. در دوره صدارت میرزا تقی خان امیرکبیر از تولید آن حمایت زیادی شده به گونه‌ای که نوعی شال کرمان به به شال امیری معروف می‌شود.[۶۳]
پسته رفسنجان ، (نان کرنون شهربابک که به ثبت میراث ملی و معنوی هم رسیده‌است، قورمه گوسفندی اعلا ، اسپار، کشک، دوغ، تلف، مسکه و از همه مهم‌تر روغن خیلی مشهور آن به نام روغن زرد، دوشاب، عسل، نان تیرو، نان سیرو و انواع نان کماج، گردو و بادام و پسته، به، فرش، نگین سنگ فیروزه مخصوص جواهرات و ظروف مسی فیروزه کوبی شده همه از سوغات شهرستان شهربابک) می‌باشد. گردو بافت و رابر ، پنیر مشکی رابر ، پسته و سوهان زرند عرقیات مشهور لاله زار بردسیر که هر ساله جشنوارهٔ آن نیز برگزار می‌شود، خرما و مرکبات بم ، جیرفت و کهنوج وارزوئیه ، شیرینی‌های خاصی مثل کلمپه، کماج سهن، حلوا، حاجی بادام، پسته و مسقطیسیرجان و قاووت یا همان قوتو معروف، زیره، حنا، بزقورمه و فالودهٔ کرمانی.
↑ ۲۲٫۰۲۲٫۱کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۴
↑شماره کتابشناسی ملی:۲۸۸۶۹۷۰/طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی){گزارش}:استان کرمان/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۴-۵۶-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۸۶ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی)
استان کرمان 
