Aosú
  | |
| Cineál | próiseas forbartha, díghrádú agus aosú |
|---|---|
| Pataigineas | |
| Cúis | méadú |
| Acmhainní seachtracha | |
| MeSH | D000375 |
| UMLS CUI | C0001811 |
Is éard is aosú nó dul in aois[1] ná an próiseas aosaithe.[2] Tagraíonn an téarma go príomha do dhaoine agus ainmhithe eile.[3] Sa chiall is leithne, is féidir le haosú tagairt a dhéanamh do chealla aonair laistigh d’orgánach a bhfuil deireadh leo ag deighilt, nó do dhaonra speicis (mar shampla aosú an phobail).[4]
Aosú i ndaoine
[cuir in eagar | athraigh foinse]I ndaoine, is ionann aosú agus carnadh athruithe i ndaoine le himeacht ama agus féadann leis athruithe fisiceacha, síceolaíochta agus sóisialta a chuimsiú.[6] Tarlaíonn sraith athruithe don cholainn a mbíonn gaol acu le méadú mortlaíochta de réir mar a mhéadaíonn an aois.[7]
Bitheolaíocht
[cuir in eagar | athraigh foinse]Léargas amháin ar an bpróiseas is ea teip na colainne oiriúnú d'athruithe sa chomhshaol (a mhéadaíonn go leanúnach). Sna teoiricí nua-aoiseacha ar an laghdú oiriúnachta seo, meastar gur de bharr earráidí i macasamhlú an ADN i gcilldeighilt agus/nó earráidí i dtáirgeadh próitéiní is einsímí ag na cealla a tharlaíonn sé. Camann na hearráidí seo mar thoradh ar athruithe san ábhar géiniteach de réir mar a théann indibhid in aois.[7]
Agus an corp ag dul in aois, bíonn cealla nach bhfuil sainfheidhm leo díomhaoin go dtí go mbíonn sé in am na horgáin a athnuachan. Tugtar gaschealla fásta orthu sin, agus tá siad le fáil i ngach fíochán sa chorp.
Dá shine an corp, áfach, is ea is measa i mbun oibre na gaschealla fásta – rud a chuireann leis an aosú agus na fadhbanna a bhaineann leis. Meastar gur féidir na fadhbanna sin a shárú trí na gaschealla féin a athnuachan.[8]
Rinneadh turgnaimh sna 2000idí-2010idí a léirigh go gcuireann an ghéin ‘Nanog’[9] (ainmnithe as Tír na nÓg) tús an athuair le próisis cheallacha a bhíonn suanach le fada, rud is siocair le cnámha laga, cuislí calctha agus comharthaí sóirt eile na seanaoise.
Siomptóim
[cuir in eagar | athraigh foinse]Méadaíonn aosú an baol a bhaineann le galair daonna cosúil le hailse, galar Alzheimer, diaibéiteas, galar cardashoithíoch, stróc agus go leor eile.[10][11] Is iomaí siomptóm atá ann: mar shampla, moilliú le haois (aga freagartha níos moille) agus díchuimhne. De réir mar a mhéadaíonn líon na mblianta, téann an cumas intinne in olcas. Tá lear suntasach de dhaoine atá os cionn ceithre scór lagaithe, a bheag nó a mhór, ó thaobh cuimhne agus ábaltacht intinne. D’fhéadfadh an figiúir a bheith idir 50% agus 60% acu.
Tá cailliúint shuntasach chuimhne agus cumas inchinne ag 90% de dhaoine atá os cionn 90 bliain d’aois, Agus tá cailliúint cumas inchinne agus intinne ar 100% de dhaoine a bhfuil an 100 caite amach acu.[12]
Sochaí
[cuir in eagar | athraigh foinse]Dar leis an eolaíocht, imrímid bob orainn féin tar éis aois áirithe, go bhfuilimid níos óige ná mar atáimid, ainneoin ár ndáta breithe bheith ar eolas go maith againn.
Táimid ar fad ag dul anonn sna blianta ag an ráta ceannann céanna. Ach is deacair do pháiste naoi mbliana d’aois a thuiscint conas a d’imeodh fad a shaolré go pras. Dar leis an eolaíocht mothaíonn daoine níos sine ná an aois atá orthu suas go haois 25 agus ansin tosaímid ag mothú níos óige ná atáimid.
Fásann an bhearna idir an aois a mhothaímid agus ár bhfíor-aois le himeacht na mblianta, go dtí dhá scór bliain d’aois, agus i ndiaidh sin braitheann daoine 20% níos óige ná atá siad. De réir an mata, bhraithfeadh an duine atá 75 go bhfuil siadsan 60, agus ar aghaidh agus ar aghaidh.
Tá teoiric ag na saineolaithe go bhfuilimid dár gcosaint féin leis an nós seo, toisc go bhfuil stiogma inár sochaí timpeall ar a bheith sean. Bímid de shíor ag faire timpeall agus má bhíonn daoine eile ar chomhaois leat ag tabhairt amach faoi phian droma, nó a gcuid gruaige a chailliúint, agus níl na fadhbanna sin tar éis tú a bhualadh, luíonn sé le ciall go mbraithfeá níos óige ná d’aois.[13]
Féach freisin
[cuir in eagar | athraigh foinse]- Aosú an phobail. Is treocht é aosú an phobail[14] sa domhan forbartha ag a bhfuil impleachtaí fadtéarmacha socheacnamaíocha agus déimeagrafacha.[15]
Naisc sheachtracha
[cuir in eagar | athraigh foinse]- An Straitéis Náisiúnta um Aosú Dearfach[16]
- Institiúid Mercer um Aosú Bisiúil[nasc briste go buan][17]
- Líonra don Aosú Folláin / Ageing Well Network (2011)[18]
- Age Friendly Ireland.[19]
Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ nó ag dul amach sna blianta, ag teannadh amach sna blianta, ag éirí críonna. ag dul anonn sna blianta, éirí aosta, fáil sean, srl
- ↑ i mBéarla: ageing nó aging
- ↑ Smadent.com (2021). "Age Calculator". Smadent 2 (1). Dáta rochtana: Feb 12, 2021.
- ↑ "Which Is the Most Significant Cause of Aging?" (December 2015). Antioxidants 4 (4): 793–810. doi:. PMID 26783959.
- ↑ Brian K. Kennedy et al (2014-11-06). "Aging: a common driver of chronic diseases and a target for novel interventions". Cell 159 (4): 709–713. doi:. ISSN 0092-8674. PMID 25417146. PMC:4852871.
- ↑ "Women & ageing" (October 1997). The Indian Journal of Medical Research 106: 396–408. PMID 9361474.
- ↑ 7.0 7.1 Hussey, Matt (2011). "Fréamh an Eolais" Coiscéim.
- ↑ Maitiú Ó Coimín (27 Iúil 2016). "Géin ‘Tír na nÓg’ in ann moill a chur ar an tseanaois" (ga-IE). Tuairisc.ie. Dáta rochtana: 2025-01-27.
- ↑ "Homeobox protein NANOG" (as en) (2024-01-21). Wikipedia.
- ↑ "Effect of aging on stem cells" (February 2017). World Journal of Experimental Medicine 7 (1): 1–10. doi:. PMID 28261550.
- ↑ Renstrom (2020-03-02). “Is Aging a Disease?” (en). Slate Magazine. Dáta rochtana: 2022-01-16.
- ↑ Máirtín Ó Catháin (15 Feabhra 2024). "Dá mbeadh tarbh le coilleadh nó amhrán sean-nóis le casadh ag Joe Biden…" (ga-IE). Tuairisc.ie. Dáta rochtana: 2024-02-15.
- ↑ Ciara Ní É / Gaeilge RTÉ (2025-01-17). "Cén aois tú actually?" (as ga-IE).
- ↑ i mBéarla, population ageing
- ↑ "Ageing Population - CSO - Central Statistics Office" (en). www.cso.ie. Dáta rochtana: 2024-01-24.
- ↑ "An Straitéis Náisiúnta um Aosú Dearfach" (ga). www.gov.ie (2013-04-30). Dáta rochtana: 2024-02-15.
- ↑ misa.ie (2024). "About Us – Mercer's Institute for Successful Ageing (MISA) (Institiúid Mercer um Aosú Bisiúil)" (en-IE). Dáta rochtana: 2024-02-15.[nasc briste go buan]
- ↑ "Ageing Well: Home". web.archive.org (2011-01-11). Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2011-01-11. Dáta rochtana: 2024-02-15.
- ↑ agefriendlyireland.ie (2024). "Our Age Friendly Journey" (en-IE). Dáta rochtana: 2024-02-15.