गोलमेज परिशद
हिंदूस्थानाच्या संविधानाविशीं चर्चा करपाक इंग्लंडांत तीन परिशदो भरल्यो, तांकां ‘गोलमेज परिशदो’ अशें म्हण्टात. भारतीय स्वातंत्र्य चळवळ सुमार १९३० त खर जाल्ली. कायदेभंग, करबंदी, स्वदेशी बहिष्कार आनी असहकार चळवळ देशभर उज्याभशेन पातळटाली. चळवळ पालोवपाचें इंग्लीश सरकाराचें धोरण पळोवन हिंदी जनता आनीकूय नेटान उसळून येताली. अशे फाटभुंयेचेर राष्ट्रीय सभा काँग्रेस आनी ब्रिटीश सरकार हांचेमदीं वाटाघाटी करून समेट घडोवन हाडचो आनी संतप्त भारतीयांक शांत करचे, अशें कांय जाणांक दिसतालें. तातूंत, मि. स्कोलंब हाणें फुडाकार घेतलो. ताणें. प. मोतीलाल नेहरू, महात्मा गांधी, सर तेजबहादूर सप्रू. बॅ. जयकर. पं. जवाहरलाल नेहरू हांच्यो भेटी घेवन तांचेकडेन वाटाघाटी केल्यो आनी समेट घडोवन हाडपाच्या यत्नांक सुरवात केली. हिंदुस्थानांतल्या विंगडविंगड गटांच्या प्रतिनिधींनी एकठांय बसून उलोवणीं करून कांय निर्णय घेवचे, धोरण थारावचें आनी देशव्यापी चळवळ आटपांत हाडची ही मि. स्कोलंब हाची येवजण सगळ्यांनी मान्य केली. अशे तरेन गोलमेज परिशदेचो जल्म जालो. गोलमेज परिश्देच्या अंतर्गत आशिल्लें सारकेपणाचें तत्व घेवन चर्चा करपाचें ब्रिटीश सरकारान मान्य करपाक लावप, हें लेगीत हिंदी लोकांचें आनी काँग्रेसीचें जैत आशिल्लें.
महात्मा गांधीन हे परिशदेविशीं कांय अटी घाल्यो त्यो अश्यो: गोलमेज परिशदेंत हिंदुस्थानाक स्वराज्य दिवपाचो मुद्दो मांडपाक जाय, सरकारान सोर्या चेर बंदी हाडची, सविनय कायदेभंगाचे चळवळींतल्या कार्यकर्त्यांक बंदखणींतसून सोडचे. गोलमेज परिशदेंत वांटो घेवपाक राष्ट्रीय काँग्रेस सभा ज्या अटींचेर तयार आशिल्ली, त्यो अटी अश्यो:
१. ब्रिटीश साम्राज्यांतल्यान भायर सरपाचो हिंदुस्थानाचो हक्क स्पश्ट उतरांनी मान्य करपाक जाय. २. हिंदुस्थानांत राष्ट्रीय सरकाराची थापणूक जावची आनी तें सरकार लोकांक जापसालदार आसचें (हें सरकात गांधीजीच्या ड्रॉकरा मागण्यांचेर विचार करतलें). ३. हिंदुस्थानान इंग्लंडाक दिवपाचें राष्ट्रीय रीण आनी हेर सवलती हांची चवकशी करपाचो अधिकार हिंदुस्थानाक आसचो. ४. संक्रमण काळांतलीं संरक्षक बंधनां हिंदुस्थानाच्या हिताचीं आसात काय ना, हें हिंदी लोकांचे प्रतिनिधी थारायतले.
हे चार मुद्दे मान्य केल्यार राष्ट्रीय सभेची कार्यकारी समिती कायदेभंगाची चळवळ फाटीं घेतले अशें काँग्रेसीन कळयलें. जप्त केल्लो माल परत करप, राजबंद्यांक मुक्त करप, वटहुकूम परत घेवप हीं ब्रिटीश सरकाराचीं मुळावीं कर्तव्यां आसात, अशें तांणी सरकाराक कळयलें. राष्ट्रीय सभेच्यो ह्यो अटी ब्रिटीश सरकारान मान्य केल्यो नात. देखून राष्ट्रीय सभेन पयले गोलमेज परिशदेंत वांटो घेतलोन.
पयली गोलमेज परिशद: पयली गोलमेज परिशद १२ नोव्हेंबर १९३० ते १९ जानेवारी १९३१ ह्या काळांत जाली. ब्रिटीश राजकी पक्षाचे १६ सभासद, संस्थानांचे १६ प्रतिनिधी आनी ब्रिटीश हिंदुस्थानचे ५७ अशा वट्ट ८९ सभासदांनी हे परिशदेच्या कामांत वांटो घेतलो. ह्या सभासदांत श्रीनिवास शास्त्री, डॉक्टर मुंजे आनी महमद अली हांचो आस्पाव आशिल्लो. ब्रिटीश सभासद हिंदुस्थानाक स्वायत्तता दिवपाक तयार आशिल्ले, जाल्यार हिंदी सभासदांनी संसदीय पध्दतीचें राज्य सुरू करपाची मागणी केली. इस्माली लोकांच्यो मागण्यो मान्य केल्याबगर स्वायत्तता स्वीकारपाक मुसलमान तयार ना, अशें तांचे प्रतिनिधी महंमद अली हाणें सांगले. हिंदुस्थानांत फेडरेशन (संघराज्य) स्थापन जावचें अशें थारायलें. ब्रिटिशांच्या ताब्यांत आशिल्ल्या प्रदेशाचें संघराज्य स्थापन करचें आनी मागीर संस्थानांनी तातूंत कांय विशेश अटींसयत सामील जावंचें, अशें संस्थानिकांनी मान्य केलें. हेभायर, प्रांतिक कायदेमंडळांतली व्दिदल पध्दत (Dyarchy) रद्द करची, मताधिकार १० ते २५ टक्के लोकांक मेळचो, हिंदुस्थानांतल्यान ब्रम्हदेश वेगळो करचो, सिंध मुंबय प्रांतांतसून वेगळो करचो, हिंदी तरणाट्यांक व्हडा संख्येन सैन्यांत प्रवेश मेळचो अशें थारायलें. डॉ. आंबेडकरान अस्पृश्यांखातीर स्वतंत्र मतदार संघाची मागणी केली. हेर अल्पसंख्यांकांनीं हे मागणेक तेंको दिलो. हिंदूंचें प्रतिनिधीत्व करपी स्प्रू-जयकर हांकांय अल्प्संख्यांकांचे प्रस्न सुटलेबगर कसलीच घटना तिगपाचीना, अशें दिसतालें.
मुसलमानांक खाशेले पध्दतीन संयुक्त मतदार संघ दिवपाचें थारायल्लें. मुस्लिमांक स्वायत्त राज्य दिवपाचें (Dominion) ब्रिटिशांनी मान्य करचें, हे अटीचेर मुस्लिम फुडार्यांरनी गोलमेज परिशदेंत वांटो घेतिल्लो. आपल्याक फाव तें संरक्षण दिवपाची तजवीज जाल्याबगर स्वतंत्र हिंदुस्थानांत आमी सामील जावंचे ना अशें मुसल्मानांच्या प्रतिनिधींनी जाहीर केलें.
सत्तांतराच्या काळांत ब्रिटीश गव्हर्नर जनरल म्हत्वाच्या विशयांनी निर्णय घेवपाचे आशिल्ले. ते लोकप्रतिनिधींच्या कायदे मंडळाच्या पालवान राज्यकारभार पळेतले अशें थारायलें. घटना तयार करपाचें थारायलें. जातीय समस्या सोडोवपाचें काम सरकारावरवीं समोपचारान, विचार-विनियम आनी वाटाघाटी करून जातलें, अशें थारायलें.
गोलमेज परिशदेच्या समारोपाचें उलोवप इंग्लंडाच्या पंतप्रधानान केलें.तातूंत ताणें आपलें धोरण कशें आसतलें हें स्पश्ट केलें. पंतप्रधान मॅक्डॉनल्ड हाणें प्रांतांक आनी मध्यवर्ती सरकाराक जापसालदार राज्यपध्दत दिवची अशें म्हळें. कांय काळमेरेन संरक्षण आनी परपराश्ट्रसंबंद हे विशय गव्हर्नर जनरल हांचेकडेन आसतले, अशें तांणीं फुडें सांगलें.
हे परिशदेंत वसाहतीक स्वराज्य, संयुक्त राज्यघटना, युरोपीय वेपार्यां क मेळपी सवलती, अल्पसंख्य जमाती ह्या विशयांचेर विस्तारान भासाभास जाली. पूण देशव्यापी जाल्ल्या काँग्रेसचे प्रतिनिधी परिशदेंत हाजीर नाशिल्ल्यान परिधदेचें म्हत्व कमी जाल्लें, हें सगळ्यांक दिसून आयलें. परिशदेचे निर्णय राष्ट्रीय काँग्रेस सभेन नामंजूर केले.
पयले गोलमेज परिशदेच्यो वाटाघाटी चालू आसतना भारतीय ब्रिटीश सरकार चळवळ चेपून उडोवपाचो यत्न करतालें. सरकाराक राज्य चलोवप कठीण जाल्लें. चळवळीक मात्सो उतार पडचो म्हूण सरकारान महात्मा गांधी] आनी ताचे इकरा वांगडी हांकां बंदखणींतसून सोडयले. शांतताय आनी एकचार हांची इत्सा परगटावपी एक पत्रक सरकारान जाहीर केलें. ह्या सगळ्यांचो महात्मा गांधीचेरूय परिणाम जावन ताचो आशावाद वाडलो. दिल्लीक व्हाईसरॉय आयर्विन आनी गांधीजी हांचेभितर वाटाघाटी जावन ‘गांधी-आयर्विन’ कबलात जाली. बहिश्काराची चळवळ फाटीं घेतली. राजबंद्यांक मुक्त केले. पूण व्हडलेंशें कांयच पदरांत पडलेंना, म्हूण हिंदी लोक आनी कांय फुडारी नाखूश आशिल्ले. वाटाघाटींनी स्वराज्य मेळोवप शक्य आसा, जाल्यार तें मुजरत मेळोवचें, तेखातीर ब्रिटिशांची सक्रीय मदत घेवंची अशें गांधीजीन सांगले आनी गोलमेज परिशदेच्या दुसर्याय अधिवेशनांत राष्ट्रीय सभेन वांटो घेवचो, अशें थारायलें.
दुसरी गोलमेज परिशद: दुसरी गोलमेज परिशद ७ सप्टेंबर १९३१ ते १ डिसेंबर १९३१ ह्या काळांत भरली. हे परिशदेंत वट्ट १२७ सभासदांनी वांटो घेतलो. ब्रिटीश प्रतिनिधी १६, संस्थानांचे प्रतिनिधी १६, ब्रिटीश-हिंदुस्थानांतले ५६, सल्लागार आनी चिटणीस ३९ अशी तांची वांटणी आशिल्ली. संस्थानी प्रजेचो एकूय प्रतिनिधी नाशिल्लो. सगळे प्रतिनिधी राजा-महाराजा हांचे आशिल्ले. सगळी परिस्थिती ब्रिटीश सरकाराक अनुकूल आशिल्ली. सल्लागार आनी चिटणीस सरकाराचेच प्रतिनिधी जाल्ल्यान सरकारा आड आवाज काडपाची धमक कोणाकूच नाशिल्ली. राष्ट्रीय काँग्रेस सभेचें प्रतिनिधीत्व गांधीजीन केलें. ताणें स्वातंत्र्याची मागणी केली. दडपशाहीचो धिक्कार करून लोकांच्यो भावना परिणामकारक उतरांनी परगटायल्यो. ताणें हे परिशदेंत राष्ट्रीय सभेचो, स्वातंत्र्याचो थाराव वाचून दाखयलो आनी सैन्य, परराष्ट्रीय संबंद, खजिनो, अर्थीक धोरण हांचेर हिंदी लोकांचें नियंत्रण आसूंक जाय, अशें सांगलें. दुडवांच्या वेव्हाराची चवकशी करपाक लवाद मंडळ नेमचें, प्रौढ मताधिकार लागू करचे, ताका शिक्षाणाचो आनी संपतीचो निकश लावचो न्हय, कायदेमंडळ व्दिगृही आसचें, भाटकार, अस्पृश्य, युरोपीय हांकां मुस्लिम आनी शीख लोकांभशेन चड प्रतिनिधीत्व दिवचें न्हय हे मुद्दे गांधीजीन परिशदेमुखार मांडले. गांधीही अस्पृश्यांक स्वतंत्र मतदार संघ दिवपाक कसोच तयार नाशिल्लो. ब्रिटीश सरकारान जातीयवादाक अवास्तव म्हत्व दिलें. पूण गांधीजीन अल्पसंख्यांकांच्या थारावाक विरोध केलो. सद्याचें लश्कर बाजारी आसा अशें ताणें सांगलें. जातीय प्रस्नाच्या निमतान परिश्द फुटची न्हय म्हूण गांधीजीन मुस्लिम फुडार्यांलक स्वतंत्र मतदार संघाचे मागणेक लेगीत तेंकि दिलो. पूण आगाखान हाची मदत घेवन ब्रिटीश सरकारान हिंदू-मुसलमानांच्या एकचाराक सुरूंग लायलो आनी स्वातंत्र्याचो प्रस्न ल्हवूच कुशीक दवरलो.
पयले परिशदेच्या अस्पश्ट फाटभुंयेचेर दुसरे गोलमेज परिशदेचो वावर चड बरो जातलो, अशी आशा आशिल्ली. पूण ह्या अधिवेशनांतल्यान भारतीय जनतेक निश्र्चित अशें कसलेंच आश्वासन मेळ्ळेंना. परिशदेचें कार्य म्हळ्यार फकत चर्चाच जातली, अशें गांधीजीक सुरवातीक सावान दिसतालें. गांधी-आयर्विन कबलातीक लागून तयार जाल्लो समेटाचो पूल हे परिशदेन नश्ट केलो, अशें गांधीजीन म्हळें. अशे तरेन दुसरे गोलमेज परिशदेक यश आयलें
तिसरी गोलमेज परिशद: तिसरें अधिवेशन १७ नोव्हेंबर १९३२ ते २४ डिसेंबर १९३२ ह्या काळांत जालें. हे परिशदेंत वट्ट ४६ सभासदांनी वांटो घेतलो. राष्ट्रीय काँग्रेस सभेन आनी इंग्लंडांतल्या मजूर पक्षान हे परिशदेचेर बहिश्कार घालो. व्हड-व्हड संस्थानिक लेगीत हे परिशदेक हजर नाशिल्ले. चडशे प्रस्न अनिर्णित उरले. वसाहतीचें स्वराज्यलेगीत दिवपाची तयारी ब्रिटीश सरकारान दाखयलीना. लोथियन पर्सी आनी डेव्हडसन समित्यांनी मताधिकार, संघ राज्यांची दुडवां येवजण, घटक राज्यांचे अधिकार हांचेविशीं जे अहवाल तयार केल्ले, तांचो विचार हे परिशदेंत जावपाचो आशिल्लो. संघराज्याविशींची संस्थानिकांची उर्बा कमी जाल्या, हें परिशदेचें मतींत आय़लें. ब्रिटीश सभासदांचेर हुजूर पक्षाचें वर्चस्व स्पश्टपणान दिसतालें. ब्रिटीश सभासदांच्या मनांत हिंदुस्थानाविशीं सहानुभूतीय कमी जाल्ली, अशें दिसून आयलें. इतलेंच न्हय, तर एका वर्सापयलीं भरिल्ले दुसरे गोलमेज परिशदेचे तुळेन हे परिशदेंत हिंदी प्रतिनिधींभितर उमेद कमी आशिल्ली.
१९३३ त पार्लमेंटान तीन गोलमेज परिशदांचो वृत्तांत श्र्वेत पत्रिकेवरवीं उजवाडाक हाडलो एप्रिलांत Joint Select Committee ची नेमणूक जाली. लॉर्ड लिनलिथगो हो ताचो अध्यक्ष जालो. देड वर्साभितर ह्याअ समित्यांच्यो १५ बसका जाल्यो आनी तातूंत १२० साक्षीदारांची तपासणी जाली. भारत सचिव सॅम्युएल होर हाची साक्ष १९ दीस चल्ली. पूण मध्यवर्ती कायदे मंडळाच्यो वेंचणुको प्रत्यक्ष काय अप्रत्यक्ष, हाचेर एकमत जालेंना. समितीन दोनूय सभाघरांच्यो अप्रत्यक्ष निवडणुको घेवंच्यो अशी निमाणी शिफारस जाली. पूण ती शिफारस लॉर्डस्च्या सभाघरान मान्य केली ना.
हिंदी आनी ब्रिटीश प्रतिनिधी हांणी एकठांय बसूब विचारविनिमय केलो आनी समेटाच्या मूळ तत्वांविशीं तशेंच राज्य घटनेविशीं ह्या परिशदांतसून चर्चा केली. ह्या परिशदांची फलश्रुती म्हळ्यार पयलेच खेपेक हिंदी लोकांचें गाराणें आंतरराष्ट्रीय पांवड्यार पावलें. हे वाटाघाटींत जे निर्णय घेतले, ताच्याच आदारान १९३५ चो कायदो मंजूर जालो. ह्या कायद्याक लागून मतदानाचो हक्क साबार लोकांमेरेन पावलो आनी संघराज्याची पध्दत स्वीकारप जालें. संघीय वरिश्ठ गृहाच्यो वेंचणुको अप्रत्यक्षरितीन करच्यो आनी कनिश्ठ सभाघराच्यो प्रत्यक्षरितीन करच्यो, अशें थारायलें. गव्हर्नर जनरल आनी गव्हर्नर्स हांचे राखीव अधिकार निश्र्चित केले. हे परिशदेंत ब्रिटिशांची वृती आनीकूय तीव्र जाल्ली. स्थानिक संघांत येवपाक टाळाटाळ करपाक लागले. मुसलमानूय हक्काक पेटले आनी ताका लागून एकामेकांविशींच्या एकचाराक फूट गेली.