Jump to content

Baybay Mediteraneo

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
Baybay Mediteraneo
Mapa ti Baybay Mediteraneo
Nagsasabtan35°N 18°E / 35°N 18°E / 35; 18Nagsasabtan: 35°N 18°E / 35°N 18°E / 35; 18
KitaBaybay
Kangrunaan a sumrekanTaaw Atlantiko, Baybay ti Marmara, Nilo, Ebro, Rhône, Chelif, Po
Pagpagilian ti labneng
agarup a 60
Kalawa ti rabaw2,500,000 km2 (970,000 sq mi)
Agpakatengnga a kaadalem1,500 m (4,900 ft)
Kaadaleman5,267 m (17,280 ft)
Tomo ti danum3,750,000 km3 (900,000 cu mi)
Panagnaed a panawen80–100 a tawtawen[2]
Is-isla3300+
Dagiti pagtaenganAlehandria, Arhel, Atenas, Barcelona, Beirut, Carthage, Dubrovnik, İzmir, Roma, Split, Tangier, Tel Aviv, Tripoli, Tunis (napno a listaan)

Ti Baybay Mediteraneo ket maysa a baybay a naikapet idiay Taaw Atlantiko a napalikmutan babaen ti rehion ti Mediteraneo ket gangani a napalikmutan babaen ti daga: iti amianan babaen ti Europa ken Anatolia, iti abagatan babaen ti Amianan nga Aprika, ken iti daya babaen ti Lebante. Ti baybay ket sagpaminsan a naipanpanunotan a kas paset ti Taaw, ngem daytoy ket kankanayon a nailaslasin a kas maysa kompleto a nailasin a bagi ti danum.

Ti nagan a Mediteraneo ket naala manipud iti Latin a mediterraneus, a kayatna a sawen ket "akin-uneg a daga" wenno "iti tengnga ti daga" (manipud iti medius, "tengnga" ken terra, "daga"). Daytoy ket sakupenna ti agarup a kalawa ti 2.5 a riwriw km² (965,000 sq mi), ngem ti pannakaikapetna ti Atlantiko (ti Ilet ti Gibraltar) ket 14 km (8.7 mi) laeng a kalawa. Iti oseanograpia, daytoy ket sagpaminsan a tinawtawagan ti Baybay Euraprikano Mediteraneo wenno ti Europeano a Baybay Mediteraneo tapno mailasin daytoy manipud kadagiti sabsabali a lugar ti baybay mediteraneo.[3][4]

Ti Baybay Mediteraneo ket addaani ti natimbeng a kaadalem ti 1,500 m (4,900 ft) ken ti kaadaleman a nairehistro a puntos ket 5,267 m (17,280 ft) iti Calypso Deep idiay Baybay Honiko.

Daytoy idi ket maysa a nangruna a dalan dagiti aglaklako ken agbanbaniaga kadagiti taga-ugma a nangipalubos ti panaglaklako ken pannakisinnukat ti kultura a nagbaetan dagiti mangirugrugi a tattao ti daytoy a rehion. Ti pakasaritaan ti rehion ti Mediteraneo ket naipangpangruna iti pannakaawat kadagiti nagtaudan ken panagrang-ay kadagiti moderno a kagimongan. "Para iti pagkatlo ti globo, ti Baybay Mediteraneo ket kapadpada a ti panagikaykaysa nga elemento ken sentro ti Pakasaritaan ti Lubong."[5]

Nagan

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti termino a Mediteraneo ket manipud iti balikas a Latin ti mediterraneus, a kayatna sawen ket "iti tengnga ti Daga" wenno "nagbaetan ti dagdaga" (medius, "tengnga, nagbaetan" + terra, "daga, Daga (planeta)"): gapu ta daytoy ket adda kadagidiay nagbaetana a kontinente ti Aprika, Asia ken Europa. Ti Griego a nagan ti Mesogeios (Μεσόγειος), ket maipadpada manipud iti μέσο, "tengnga" + γη, "daga, Daga (planeta)").[6]

Ti Baybay Mediteraneo ket naipakasaritaan nga adda dagiti nadumaduma a nagan. Kas pagarigan dagiti Romano ket tinawtawaganda ti Mare Nostrum (Latin, "Baybay tayo"), ken sagpaminsan a ti Mare Internum (Salustio, Burnay. 17).

Iti Biblia, daytoy ket nangruna nga ammo a kas ti הים הגדול (HaYam HaGadol), ti "Nalatak a Baybay", (Num. 34:6,7; Josh. 1:4, 9:1, 15:47; Ezek. 47:10,15,20), wenno simple laeng a "Ti Baybay" (1 Dagiti ARI 5:9; comp. 1 Macc. 14:34, 15:11); nupay kasta, daytoy ket tinawtawagan pay a kas ti "Lapdan a Baybay", gapu ti lokasionna idiay laud nga aplaya ti Nasantuan a Daga, ken isu a ti likudan ti tao a sumangsango ti daya, ket sagpaminsan a naipatpatarus a kas ti "Akinlaud a Baybay", (Deut. 11:24; Joel 2:20). Ti sabali pay a nagan idi ket ti "Baybay ti Philistines" (Exod. 23:31), manipud iti tattao nga agtataeng ti dakkel a paset nga aplayana idiay asideg dagiti Israelita.

Iti Moderno a Hebreo, tinawtawagan daytoy idi ti HaYam HaTikhon (הַיָּם הַתִּיכוֹן), "ti tengnga a baybay", ti literal a pannaka-ampon ti Aleman a kapadpada ti Mittelmeer. Iti Turko, daytoy ket ammo a kas ti Akdeniz,[7] "ti puraw a baybay". Iti moderno nga Arabiko, daytoy ket ammo a kas ti al-Baḥr al-Abyaḍ al-Mutawassiṭ (البحر الأبيض المتوسط), "ti Baybay Tenganga a Puraw", bayat nga iti Islamiko ken naduduog nga Arabiko a literatura, daytoy ket naibagbaga a kas ti Baḥr al-Rūm (بحر الروم), wenno "ti Romano/Baybay Bisantino."

Pakasaritaan

[urnosen | urnosen ti taudan]
Nangruna nga artikulo: Pakasaritaan ti rehion ti Mediteraneo
Ti Nasantuan a Liga ti marina apanagballligi ti Otomano nga Imperio idiay Gubat ti Lepanto, 1571, ti kinaudi a gubat a nangruna a nakilabanan a nagbaetan dagitigalera.

ADda dagiti nadumaduma a taga-ugma a sibilisasion a mabirbirukan kadagiti lawlaw ti aplayana; isu ngarud a daytoy ket addaan iti nangruna nga impluensia kadagita a kultura. Daytoy ket nangited ti dalan para iti panaglaklako, kolonisasion ken gubat, ken nangited kadagiti taraon (babaen ti panagkalap ken dagiti nadumaduma pay a kita ti ik-ikan) para kadagiti nadumaduma a komunidad kadagiti napalabas a panawen.[8]

Ti pannakibinningay ti maipada a klima, heolohia ken sumrekan ti sapasap a baybay ket nangiturong kadagiti nadumaduma a pakasaritaan ken pannakaikapet ti kultura a nagbaetan dagiti taga-ugma ken moderno a kagimongan iti lawlaw ti Mediteraneo.

Ti dua a kangrunaa a sibilisasion ti Mediteraneo ti klasiko a kina-ugma ket dagiti siudad-estado ti Griego ken dagiti Penisia. Idi ni Augustus ket binangonna ti Romano nga Imperio, ti Baybay Mediteraneo ket narugian a tinawtawagan ti Mare Nostrum (literal ti:"Baybay tayo") babaen dagiti Romano.

Ni Darius I ti Persia, a nagparukma ti Taga-ugma nga Ehipto, ket nangipatakder ti kanal a nangisilpo ti Mediteraneo idiay Baybay Nalabbasit. Ti kanal ni Darius ket nalawa metten para iti dua trireme tapno mabalinda a makilinnabas no naigay-at dagiti kaadda, ken masapul ti uppat nga aldaw ti panaglasat daytoy.[9]

Ti akinlaud nga imperio ti Romano ket narebba idi agarup a AD 476. Ti daya ket temporario a nagturay a kas ti Bisantino nga Imperio a naporma manipud iti akindaya a gudua ti Romano nga Imperio. Ti sabali pay a bileg ket rumsuanto idiay daya: Ti Islam. Nga iti kalatakan agay-atna, ti Arabo nga Imperio ket nagtengtengngel ti 75% ti rehion ti Mediteraneo.

Nupay kasta ti Europa ket nagung-ungar, idi imad-adu ti pannakaporma kadagiti naurnong ken naisentro nga estado iti kinaudi ti Tengnga a Panpanawen kalpasan ti Renasimiento ti maika-12 a siglo.

Ti Otomano a bileg ket nagtultuloy a dimakkel, ken idi 1453, ti Bisantino nga Imperio ket naiddep kalpasan ti pannakatnag ti Konstantinopla. Ti idadakkel ti kalaing ti marina dagiti bileg ti Europa ket simmuppiat ti napardas a panagipadakkel ti Otomano iti rehion idi ti Gubat Lepanto ket nangipadas ti bileg ti Otomano a marina. Ti panakarang-ay ti panagibarko ket nangrugi a nabanagan ti Mediteraneo. Idi ket amin a panaglaklako manipud iti daya ket limmabas iti uneg ti rehion, ngem tattan ti panangilabas ti Aprika ket nangpalubos a maimportar dagiti rekado ken dagiti dadduma pay a tagilako babaen dagiti puerto ti Atlantiko ti akinlaud nga Europa.[10][11][12]

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ UNECE.indb
  2. ^ Pinet, Paul R. (2008). Invitation to Oceanography. Jones & Barlett Learning. p. 220. ISBN 0-7637-5993-7.
  3. ^ "Microsoft Word – ext_abstr_East_sea_workshop_TLM.doc" (PDF). Naala idi 2010-04-23.
  4. ^ "Dagiti Agsuksukimat ket nangipadto ti panagpangato ti lessaad ti Baybay Mediteraneo – Damdamag – Panagsukimat – Europeano a Komision". Ec.europa.eu. 2009-03-19. Naala idi 2010-04-23.
  5. ^ Georg Wilhelm Friedrich Hegel Ti Pilosopia ti Pakasaritaan History, p. 87, Dover Publications Inc., 1956 ISBN 0-486-20112-0; 1st ed. 1899
  6. ^ a naikabil μεσόγαιος iti Liddell & Scott
  7. ^ Ni Özhan Öztürk ket nangitunton a ti Daan a Turko ti ak ket kayatna pay a sawen ket "laud" ken ti Akdeniz ket kayatna sawen ket "Laud a Baybay", bayat a ti Karadeniz (Baybay nangisit) ket kayatna sawen ket "Baybay Amianan". Ni Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi Genesis Yayınları. Ankara, 2011 pp. 5-9 Naiyarkibo 2012-09-15 iti Wayback Machine
  8. ^ David Abulafia, Ti Nalatak a Baybay: Ti Pakasaritaan ti Tao iti Mediteraneo (Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan; 2011)
  9. ^ Rappoport, S. (Doktor ti Pilosopia, Basel). Pakasaritaan ti Ehipto (di napetsaan, nasap a maika-20 a siglo), Tomo 12, Paset B, Kapitulo V: "Dagiti Danum aDalan ti Ehipto", pampanid 248-257. Londres: Ti Kagimongan a Grolier.
  10. ^ C.I. Gable – Ti Konstantinopla ket Natnag manipud kadagiti Otomano a Tuko - Boglewood Timeline – 1998 – Naal aidi 3 Septiembre 2011.
  11. ^ "Pakasaritaan ti Otomano nga Imperio, ti Islamiko a Pagilian a Pagtaengan idi dagiti Hudio" – Separdi a Panagadadal ken Kultura – Naala idi 3 Septiembre 20111.
  12. ^ Robert Guisepi – Dagiti Otomano: Manipud kadagiti Mannakigubat ti Prontera Aginggana kadagiti Nagbangon ti Imperio Naiyarkibo 2015-03-11 iti Wayback Machine – 1992 – History World International – Naala idi 3 Septiembre 2011.

Philip Mansel, Lebante: Kinangayed ken ken Didigra idiay Mediteraneo, Londres, John Murray, 11 Nobiembre 2010, natangken nga aklub, 480 pampanid, ISBN 978-0-7195-6707-0, New Haven, Unibersidad ti Yale a Pagmalditan, 24 Mayo 2011, natangken nga aklub, 470 pampanid, ISBN 978-0-300-17264-5

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Dagiti midia a mainaig iti Baybay Mediteraneo iti Wikimedia Commons

Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Baybay_Mediteraneo&oldid=399232"
pFad - Phonifier reborn

Pfad - The Proxy pFad of © 2024 Garber Painting. All rights reserved.

Note: This service is not intended for secure transactions such as banking, social media, email, or purchasing. Use at your own risk. We assume no liability whatsoever for broken pages.


Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy