Biyom

Nexşeya biyomên bejayî li çaraliyê cîhanê.

Biyom, yan jî biyorêçên bejahî, yekîneyeke biyoerdnîgarî ye ku ji komeke biyolojîkî pêk tê ku li hember jîngeha fizîkî ya ku tê de avhewaya herêmî ya hevpar ava bûye. Biyom dibe ku li çend parzemînan zêdetir belav bibe. Biyom ji jîngehê têgehek berfirehtir e û dikare cûrbecûr jîngehan pêk bîne. Li gorî pênaseyek din jî Biyom têgehek ekolojîk e ku beşên pir mezin ên biyosferê di bin heman şert û mercên avhewa de û ji hêla heman nebatê ve serdest e, destnîşan dike. Di heman demê de Biyom dikare wekî jîngehên cîran, bi heman rengî li ser Erdê belavbûyî were pênase kirin. Biyom dikarin li gelek parzemînan belav bibin.

Dema ku biyomek dikare deverên piçûk veşêre, mîkrobiom tevliheviyek organîzmayan e ku li cihek diyarkirî li ser pîvanek pir piçûktir bi hev re dijîn. Mînak, mîkrobioma mirov berhevoka bakterî, vîrus û mîkroorganîzmayên din e ku li ser laşê mirovan an di laşê mirovan de hene.

Etîmolojî

Peyv di sala 1916an de ji aliyê Clements ve hate pêşniyar kirin ku bi eslê xwe wekî hevwateya civaka biyotîk a Möbius (1877) e. Piştre wî pênaseya xwe ya heyî li ser bingeha têgînên berê yên fîtofîzyognomî, pêkhatin û nebatiyê (ku li dijî florayê tê bikar anîn), bi tevlêkirina hêmana heywanan û derxistina hêmana taksonomîkî ya pêkhateya cureyan bidest xistiye. Di sala 1935an de, Tansley aliyên avhewa û axê li vê ramanê zêde kir û jê re dibêje ekosîstem. Di salên 1964–74an de Projeyên Bernameya Biyolojîk a Navneteweyî têgeha biyomê bikar tîne û peyva biyomê populer dibe.

Lêbelê di hinek mijaran de têgeha biyome bi rengek cuda tê bikar anîn. Di wêjeya almanî de, nemaze di termînolojiya Walter de, têgîn bi heman rengî wekî biyotop (yekîneyek erdnîgarî ya konkret) tê bikar anîn, dema ku pênaseya biyomê ya ku di vê gotarê de tê bikar anîn wekî termînolojiya navneteweyî, ne-herêmî, bêyî ku ji parzemîna ku tê de tê bikar anîn, tê bikar anîn ku deverek heye, ew heman navê biyomê digire û bi "zonobiome", "orobiome" û "pedobiome" (biyomên ku ji hêla devera avhewa, bilindahî yan jî axê ve têne destnîşankirin) re têkildar e.

Kategorîzekirin

Parvekirina biyomê ya dinyayê li çend deverên ekolojîk dijwar e, nemaze ji ber guheztinên piçûk ên ku li her deverê erdê hene û ji ber guheztina gav bi gav ji yek biyomek ji bo ya din. Ji ber vê yekê divê sinorên wan bi awayekî ku tê xwestin bên xêzkirin û taybetmendiya wan li gorî şert û mercên navîn ên ku di wan de serdest in, bêne çêkirin.

Lêkolînek di sala 1978an de li ser mêrgên Amerîkaya Bakur korelasyonên lojîstîkî ya erênî di navbera evapotranspirasyon di mm/sal û hilberîna seretayî ya tora jorîn a li g/m2/sal de hatiye dîtin. Encamên giştî yên lêkolînê ev bûn ku barîn û bikaranîna avê rê li ber hilberîna seretayî ya jorîn vekir, dema ku tîrêjên rojê û germahî dibe sedema hilberîna seretayî ya li binê erdê (kok) û germahî û av jî dibe sedema mezinbûna demsala sar û germ. Ev vedîtin alîkariyê didin kategoriyên ku di pilana biyoklasîfîkasyona Holdridge de hatine bikar anîn ku piştre ji hêla Whittaker ve hatine hêsan kirin. Hejmara nexşeyên dabeşkirinê û cûrbicûr diyarkerên ku di wan nexşeyan de têne bikar anîn, lêbelê, divê wekî nîşanek bihêz were girtin ku biyom bi rengek bêkêmasî di nav nexşeyên dabeşkirinên hatine afirandin de cih nagirin.

Holdridge (1947, 1964) herêmên jiyanê

Plana dabeşkirina qada jiyanê ya Holdridge. Her çend ji hêla damezrînerê wê ve wekî sêalî were hesibandin jî qad bi gelemperî di çarçoveyek sêgoşe de wekî komek dualî ya şeşgoşeyan tê diyarkirin.

Di sala 1947an de, botanîst û klîmologê amerîkî Leslie Holdridge, avhewaya li ser bingeha bandorên biyolojîkî yên germahî û baranê li ser nebatê dabeş dike û texmîn dike ku ev her du faktorên abiyotîk diyarkerên herî mezin ên celebên nebatan in ku di jîngehekê de têne dîtin. Holdridge çar eksenan bikar tîne ku 30 parêzgehên bi navê "humidity" destnîşan bike ku di şemaya wî de bi zelalî têne diyarkirin. Her çend ev plan bi giranî ax û tavê paşguh dike jî, Holdridge dipejirîne ku ev plan girîng bûn.

Allee (1949) cureyên biyome

Ji aliyê Allee ve (1949) tîpên biyom ên sereke:

• Biyomên Tundra
• Biyomên Taiga
• Biyomên daristanên mezin
• Biyomên çiyan
• Biyomên çolê
• Biyomên deştên bilind
• Biyomên daristanên tropîkal
• Biyomên bejayî yên piçûk

Biyomên Kendeigh 1961

Ji hêla Kendeigh (1961) ve biyomên serekeyên cîhanê:

• Biyomên bejahî
  • Biyomên daristana pelweşîn a hewaya nerm
  • Biyomên daristanên pelderzî
  • Biyomên qadên daristanî
  • Biyomên chaparral
  • Biyomên tundra
  • Biyomên herêmên mêrgî
  • Biyomên çolê
  • Biyomên savanna tropîkal
  • Biyomên daristana tropîkal
• Biyomên avî
  • Biyomên plankton û nekton okyanûs
  • Biyomên balanoid-gastropod-thallophyte
  • Biyomên pelecypod-annelid
  • Biyomên zinarê mircan

Cureyên Whittaker (1962, 1970, 1975)

Belavbûna cureyên nebatan wekî fonksiyona germahiya navîn û barîna salane.

Whittaker biyomê bi bikaranîna du faktorên abiyotîk dabeş kiriye ku bi barîn û germahiyê hatiye dabeşkirin û plana wî dikare wekî hêsankirina Holdridge were dîtin; hêsantir tê gihîştin lê taybetmendiya Holdridge ya mezintir winda dike.

Whittaker nêzîkatiya xwe li ser îddîayên teorîk û li ser bingehên nimûneyên ampîrîkî digre. Wî berê vekolînek dabeşkirina biyomê berhev kiribû.

Pênaseyên sereke ji bo têgihiştina şemaya Whittaker

• Fîzyognomî: carinan behsa xuyabûna nebatan dike; yan jî behsa taybetmendiyên biyomê yên xuya, taybetmendiyên derve, yan xuyabûna civakên ekolojîk yan celeb-di nav de nebatan dike.
• Biyom: kombûnek ekosîstemên bejayî yên li ser parzemînek diyarkirî ku di awayên nebatî, fîzyognomî, taybetmendiyên jîngehê û taybetmendiyên civakên wan ên heywanan de dişibin hev.
• Formasyon (çêbûn): celebek sereke ya civata riwekan a li parzemînek diyarkirî ye.
• Biyom-cure: komkirina biyomên hevaheng an avabûnên parzemînên cihêreng e ku ji hêla fîzyognomiyê ve têne destnîşankirin.
• Formasyon-cure: kombûna pêkhateyên lihevhatî ye.

Cudahiya Whittaker di navbera biyom û damezrandinê de dikare hêsan bibe: avabûn dema ku tenê ji bo civakên nebatan tê sepandin, dema ku biyom dema ku hem bi nebat û hem jî bi heywanan re têkildar e tê bikar anîn. Awaya Whittaker a biyom-cure yan jî formasyon-cure rêbazek berfirehtir e ku ji bo kategorîzekirina civakên wekhev e.

Parametreyên Whittaker ji bo dabeşkirina biyom-cureyê

Whittaker tiştê ku wî jê re digot "analîza gradient" ya şêwazên ekoklîn bikar tîne ku civakan bi avhewa re li ser astek cîhanî ve girê bide. Whittaker çar ekolînên sereke di derbarê erdê de nirxandiye.

1. Asta Intertidal:Pîvana şilbûna deverên ku dikevin ber av û zuwabûna guherbar û bi tundî ku li gorî cihanê ji jor ve berbi nizmê ve diguhere.
2. Gradyana avhewaya şil.
3. Gradyana li gorî bilind bunê (pîvana erdê, hêlîlar).
4. Gradyana li gorî firehiyê (pîvana erdê, hêlîpan).

Digel van Gradyanan, Whittaker çend meyldaran destnîşan kiriye ku ev dibe alîkar ku ew bi awayekî baş cûreyên biyomê derxe holê:

• Digel guhertinên têkildar di hilberînê de, gradiyent ji guncan berbi jor ve diçe.
• Guhertinên di tevliheviya fîzyognomîk de li gorî jîngeha bikêrhatî diguhere (Her ku bikêrhatina jîngeh kêm dibe, awayiya civakê û cihêrengiya tebeqeyê kêm dibe).
• Meylên cihêrengiya awayî li pey meylên cihêrengiya cureyan tên ku cûrbecûr cûreyên alfa û beta ji hawîrdorên bikêrhatî berbi hawîrdorên ekstrem ve kêm dibin.
• Her formek mezinbûnê (giya, kulîlk û hwd.) li ser ekolînkên cihê xwe yê taybetmendiya herî girîng heye.
• Dibe ku heman formên mezinbûnê li derdorên wekhev ên li deverên pir cihêreng ên cîhanê serdest bin.