Kernowek
| Kernowek, Kernewek | |
|---|---|
| Kewsys yn: | Kernow |
| Kernowegoryon: | 3,500 |
| Klass genynnek: | Eyndo-Europek |
| Lythereniethow: | Furv Skrifys Savonek, Kernewek Kemmyn, Kernewek Unys, Kernowek Standard, Kernowek Unys Amendys, Kernuack Nowedga |
| Savla: | Taves ranndiryel yn Kernow |
| Kodennow | |
| ISO 639-1 | kw |
| ISO 639-2 | cor |
| ISO 639-3 | cor |
Kernowek po Kernewek yw yeth keltek Kernow. Bretonek yw y gar nessa, hag yma an dhiw yeth na, gans Kembrek, ow kul an bagas Brythonek a'n kordh keltek.
Yma an yeth ow kevrenna 80% a'y erva selvenek gans Bretonek, 75% gans Kembrek, ha 35% gans an yethow Godhelek, Iwerdhonek ha Gwydhelek an Alban. Yma Kembrek ow kevrenna 70% a'y erva selvenek gans Bretonek.
Avel yeth ranndiryel a Bow Kernow, yma Kernewek dhe les dh'unn gre sodhogel, hag yma Konsel Kernow (gwelewgh Politegieth Kernow) ow ri arhans rag hwarvedhyansow y'n yeth dasserhyes.
Lien
[golegi | pennfenten]- Erthyglow leun a vanylyon: Lien Kernowek ha Skriforyon yn Kernowek.
Yma dew vagas a oberow lien Kernewek, herwydh an prys. An kynsa yw an lien hengovek, hag an nessa yw lien an dasserhyans. Manahow gatholik ha pronteryon erel a skrifas oberow chyf a'n lien hengovek. An lien arnowydh yw askorras kenedhlogoryon hag erel a erviras gul devnydh a'n yeth. Y'n termyn ma, brassa yw korf an lien arnowydh ages an korf hengovek.
Kernewek yw pupprys skrifys y'n lytherennek romanek, mes war-lergh manerow pals. Yn Kernewek hengovek, oberow liennek o skrifys yn peswar system dre vras: onan an Vocabularium Cornicum (Kernewek Koth); onan a Gernowek Kres (warbarth gans vershyon arbennek Radulphus Ton); onan a Gernewek diwedhes a-dro dhe Bensans (Tonkin, Borlase, an teylu Boson h.e.); hag onan a Edward Lhuyd.
Istori an yeth
[golegi | pennfenten]
Yth esa trigoryon Vreten Veur ow kewsel yeth keltek kyns termyn Iulius Caesar. An Romanyon a asas an enys yn 410, hag an Sowson a drevesigas yn Pow Sows. Kas Dyrham yn 577 a dhiberthas an Vrythonyon yntra "Brythonyon an Worlewin" (an Gembroyon) ha "Brythonyon an Dehow" (an Gernowyon).
Yn 936 y tryghas luyow Athelstan (an myghtern sows) bro Kernow hag apoyntya Dowr Tamer avel an amal ynter tus Dewnans ha'n Gernowyon. Yma nebes skrifennow Kernewek Koth ow tydhya a'n oos ma, yn arbennek an Vocabularium Cornicum.
An Pla Meur a hedhas Breten Veur yn 1349. Yth esa kemmys ankow na dhaskavas niver a Gernowegoryon nevra hwath. Y'n degbledhenyow ow tos, y skrifas hwelow chyf a lien Kernewek Kres – an Ordinalia ha Beunans Meriasek – yn Kollji Glasneth (sodhva a epskobeth katholik Karesk). Mes yth esa an yeth hwath ow kelli hy hys. Kaws a Rebellyans an Lyver Pysadow yn 1549 o enebi an lyvrow pysadow protestant nowyth, skrifys yn Sowsnek yn unnik.
Kernewek Diwedhes a dhisplegyas yn 17ves kansblydhen yn kevrangow Pennwydh ha Kerrier. Sempelheansow gramasek hag omgerdh fonologiek o gnasow arbennek an oos ma. Yth esa an skoler brythonek Edward Lhuyd yn Kernow ow studhya an yeth y'n furv dhiwedhes ma yn 1700. Unn a'n diwettha Kernowegoryon aga mammyeth o Dolly Pentreath a Borthynys; hi a veu marow yn 1777.
A-dhia 1904, nebes aktivedhyon a omgemmeras kaskyrgh rag dyski, devnydhya ha dasvywa an yeth y'n Dasserhyans Kernowek. Yn 1986, an omsav Kernewek a wodhevis fols yn tri bagas; mes ny lehas an niver a studhyoryon an yeth. Wosa kansblydhen a vywder tavosel, an yeth a gavas hy haswon gans Senedh an Rywvaneth Unys avel taves ranndiryel Gernow yn 2002 yn-dann an Chartour Europek rag Yethow Ranndiryel po Bian.
Studhyans
[golegi | pennfenten]- Gwelewgh Studhyansow Kernowek rag rol a lyvrow gramasek, gerlyvrow, h.e.
Y'n 17ves kansblydhen, William Scawen (1601–1689) o onan a'n kynsa tus a vynna kuntelles lavarow ha remenans an yeth kernewek. Nebes termyn wosa henna, y tisplegyas skol antikwaris Pennwydh a-dro dhe John Keigwin, an teylu Boson, William Borlase, h.e. An skoler kembrek Edward Lhuyd (onan a'n fondyers a studhyow Keltek) a oberas warbarth gans eseli an bagas ma. Kansblydhen wosa henna ogatti, William Pryce (1725(?)–1790) a berhennogas hwithransow Kernewek Lhuyd ha'ga dyllo avel Archaeologia Cornu-Britannica (1790). Rowedh meur esa dhe'n lyver ma y'n bledhenyow a-varr a studhyansow Kernewek, kyns skoloryon dhe wodhvos bos Lhuyd an awtour chyf.
Attendya an taves Kernewek a wrug moy ha moy a akademedhyon y'n 19ves kansblydhen.
Edwin Norris (1795–1872) a dhyllas an Ordinale yn 1859 (The Ancient Cornish Drama), warbarth gans treylyans Sowsnek ha gramasek Kernewek. Whitley Stokes (1830–1909), den laha a Iwerdhon, o den a boos yn studhyansow Keltek; dyllansow Gwreans an Bys ha Beunans Meriasek ev a wrug warbarth gans gerva a 2000 ger. An skoler bretonek Joseph Loth (1847–1934) a studhya Bretonek ha Kembrek warbarth gans Kernewek. Ev a dhylla lies erthygel a-dro dhe'n yeth Kernewek yn Revue Celtique. Henry Jenner, kynsa hembrenkyas an dasserhyans, a avowys Loth ha Stokes avel ragresegedhyon a res dhodho. Llawlyfr Cernyweg Canol o gramasek Kernewek Kres gans Henry Lewis hag esa dhe les dhe A.S.D. Smith ha Kembregoryon erel. Revd Robert Williams a skrifas Lexicon Cornu-Britannicum (gerva) yn 1865, ha Dr Frederick W.P. Jago unn gerlyver Sowsnek-Kernewek yn 1885.
Gramasek ha gerva Kernewek o materow alhwedhel sertan rag gedyoryon an Dasserhyans: Jenner, Hal Wyn, Mordon, Caradar, h.e. Yma Ray Edwards, Oliver Padell, Nicholas Williams, Richard Gendall ha Ken George ow pesya aga hwithransow bys an dedhyow ma. A-der an Dasserhyans, kevrohow notadow dhe studhyansow an yeth kernewek a wrug Paula Neuss, Brian Murdoch, Lauren Toorians, hag erel.
Fonologieth
[golegi | pennfenten]Yma lies tybyans a-dro dhe fonologieth Kernewek a'n eyl oos ha'n aral, ha nyns eus unnveredh war lies poynt posek. Yn-mysk an skoloryon ow studhya an maters ma lemmyn, y tegodh notya Nicholas Williams, Ken George, Charles Penglase, Richard Gendall hag Ifan Wmffre.
War-lergh Ken George, fonologieth Kernewek a-dro dhe dermyn Bywnans Meryasek a via moy po lyha yndella:
| p b | t d | k g (kʷ gʷ) | |||
| tʃ dʒ | |||||
| f v | θ ð | s (z) | ʃ | x (ʍ) | h |
| m | n | ||||
| r l | j | w |
| i(:) y(:) | u(:) | |
| ɪ(:) | o: ɤ | |
| ε(:) œ(:) | ɔ(:) | |
| a(:) | ||
| iw ɪw εw aw ɔw εj aj ɔj | ||
Notyewgh George dhe brederi bos /kʷ, gʷ, ʍ/ bagasow kesonennow: /k+w, g+w, h+w/.
Ny grys Nicholas Williams bos dyffrans ynter /o/ hag /ɔ/ yn Kernewek Kres, naneyl ynter /i/ hag /ɪ/. Hwath pella, Mordon ha skodhyoryon Kernewek Unys a-lemmyn na grysa bos dyffrans ynter /œ/ hag /y/ yn Kernewek Kres.
Yma Iwan Wmffre ow terivas bos fonologieth Kernewek Diwedhes yndellma:
| p b | t d | k g (kʷ gʷ) | |||
| tʃ dʒ | |||||
| f v | θ ð | s z | ʃ ʒ | (ħ) (ʍ) | h |
| m | n | ||||
| r l | j | w |
| i(:) | u(:) | |
| ε(:) | ə | ɔ(:) |
| a(:) | ||
| iw εw ɔw aw əj (oj) | ||
Notyewgh Wmffre dhe brederi bos /kʷ, gʷ/ bagasow a gesonennow: /k+w, g+w/, mes /ʍ/ kesonen hy honan. Nyns yw ev sertan yw po nag yw /z/ dihaval yn fonologek dhe /s/, /ʒ/ dhe /dʒ/, po /ħ/ dhe /h/.
Gramasek
[golegi | pennfenten]Kernewek a'n jeves lies poynt gramasek haval dhe yethow brythonek ha keltek erel – rewlyans selvenek a lavarow VSO, treylyansow, kesyewa rag-geryow, h.e.
| 1a gwreydhyel |
2a medhel |
3a hwythys |
4a kales |
5es kemmysk |
|---|---|---|---|---|
| p | b | f | ||
| b | v | p | f | |
| m | v | f | ||
| t | d | th | ||
| d | dh | t | t | |
| ch | j | |||
| k | g | h | ||
| g | -, w | k | h | |
| gw, go | w(o) | kw, ko | hw(o) |
An Dasserhyans
[golegi | pennfenten]Erthygel leun a vanylyon: Dasserhyans Kernowek
Dedhyow alhwedh a dhasserhyans an yeth:
- 1904: Henry Jenner a dhyllo Handbook of the Cornish Language, hwel kynsa an dasserhyans arnowydh
- 1928: Gwrians Gorsedh Kernow
- 1929: Robert Morton Nance a sel savon rag an taves dasserhys, Kernewek Unys yn y ober, Cornish For All
- 1938: Cornish-English Dictionary gans R Morton Nance a omdhiskwedh
- 1951: A.S.D. Smith a skrif Trystan hag Ysolt
- 1984: Melville Bennetto a skrif An Gurun Wosek a Geltya, an kynsa romans yn Kernewek
- 1986: Richard Gendall a sel Curnoack Nowedga
- 1986: Ken George a re y dhesin rag lytherennans dasfurvys, Kernewek Kemmyn, dhe Gesva an Taves Kernewek y'n hwel Pronunciation and Spelling of Revived Cornish
- 1992: Gerlyver Kernewek Kemmyn: An Gerlyver Meur gans Ken George a omdhiskwedh
- 1995: Nicholas Williams a dhyllo chanjyow dhe Gernowek Unys avel Kernowek Unys Amendys
- 2000: English-Cornish Dictionary: Gerlyver Sawsnek-Kernewek a omdhiskwa
- 2002: An Testament Nowydh a omdhiskwa yn KUA
- 2003: Aswonnys yw an yeth gans governans an RU yn-dann an Chartour Europek rag Yethow Ranndiryel po Bian
- 2004: An Testament Nowydh a omdhiskwa yn KK
- 2008: Agriys yw an Furv Skrifys Savonek
- 2011: Dyllys veu kensa treylyans leun an Bibel yn Kernowek gans Nicholas Williams
Kampollansow
[golegi | pennfenten]- Henry Jenner. 1904. Handbook of the Cornish Language, Chiefly in its Latest Stages with Some Account of its History and Literature. David Nutt, Loundres.
- Peter Berresford Ellis. 1971. The story of the Cornish language. Truru : Tor Mark Press.
- Ken George. 1993. "Cornish". The Celtic Languages, pennskrifas gans Martin Ball. Routledge, Loundres.
- Iwan Wmffre. 1998. Late Cornish. Lincom Europa, München.
- Wella Brown. 2001. A Grammar of Modern Cornish. Kesva an Taves Kernewek, Kelliwik.
- Ferdinand, Siarl (2013). Brief History of the Cornish language, its Revival and its Current Situation. E-Keltoi, Vol. 2, 2 Dec. pp. 199–227
| v · t · e Yethow keltek | ||||||||||||||||||||||||||
|
|
| ||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Gwelewgh ynwedh: Yeth · Kelt · Broyow keltek | ||||||||||||||||||||||||||
|
Porth Kernow – Tre rag folennow ha klassys Wikipedya a-dro dhe Gernow. |
|
Porth Yethow – Tre rag folennow ha klassys Wikipedya a-dro dhe yethow. |