Винсенти Витос

Винсенти Витос
Трикратен премиер на Полска
На должноста 19 Септември 1921 – 14 Maј 1926
Лични податоци
Роден(а)	22 Јануари 1874 Виержховице, Полска
Починал(а)	31 октомври 1945(1945-10-31) (возр. 71) Краков, Полска
Партија	Полска народна партија - Пјаст (1913–31)
Професија	Земјоделец

Винсенти Витос ( 22 јануари 1874 – 31 октомври 1945) полски политичар, истакнат член и водич на Полската народна партија (ПСЛ), трикратен премиер на Република Полска во периодот на 1920тите.

Бил член на Полската народна партија од 1895 година, а лидер на нејзината фракција „Пијаст“ од 1913 година. Бил пратеник во галицискиот парламент од 1908 до 1914 година и пратеник во Австрискиот државен совет во Виена од 1911 до 1918 година. Витос исто така бил лидер на полскиот комитет за ликвидација ( полски: Polska Komisja Likwidacyjna ) во 1918 година, шеф на партијата Пијаст и пратеник во полскиот Сејм (парламент) од 1919-1920 година.

Витос три пати јас извршувал фукцијата, премиер на Полска, во 1920-1921, 1923 и 1926 година. Во 1926 година, во време на третата влада на Витос била соборена од мајскиот државен удар предводен од Јозеф Пилсудски. Витос бил еден од водачите на опозицијата на владата на Санача како шеф на Центролев (1929–1930) и бил коосновач на Народната партија. Набргу потоа бил затворен, а подоцна живеел во егзил во Чехословачка од 1933 до 1939 година. Во тоа време, го сметале за „месија на селаните“. По пребегнувањето се вратил во Полска само за кратко, кога повторно бил затворен од Германците.

Во лоша здравствена состојба, во март 1941 година, бил ослободен под надзор на Германците и му било наредено да остане во Вирцхославице. Во јули 1944 година, германските окупаторски власти побарале од него да се изјасни во антисоветски апел, но одбил да го стори тоа. Во 1945 година бил номиниран за еден од потпретседателите на Државниот национален совет (полски: Krajowa Rada Narodowa) по Втората светска војна. Во 1945-46 Народната партија била реорганизирана и преземена од Станислав Миколајчик.

Биографија

Винсенти бил роден во селско семејство во Вирцхославице. Неговите родители биле Војчех и Катаржина (моминско Срока). Семејството било сиромашно, имало малку земја и биле без добиток. Живееле во колиба со една соба која претходно била и штала. Винсенти имал двајца браќа, Јан и Анджеј. Анджеј подоцна станал и водач на полското аграрно движење.

Своето образование го започнал во селското училиште на десетгодишна возраст и завршил четири одделенија. Потоа, тој работел, помагајќи му на својот татко, како дрвосечач на принцот Евстахиј Станислав Сангушко.

Помеѓу 1895 и 1897 година Винсенти служел во австриската армија (Галиција била дел од австриската поделба на Полска), прво во пешадија, а потоа во артилерија. Бил стациониран во Тарнов, Краков и Кжеславице.

На 9 февруари 1898 година се оженил со Катаржина Трах. Неговата ќерка Јулија е родена на 22 март 1899 година.

Рана политичка активност

На деветнаесетгодишна возраст ја објавил својата прва статија во весник во Przyjaciel Ludu („Пријател на народот“) со седиште во Лавов, под псевдонимот „Maciej Rydz“. Во 1895 година Витос се приклучил на галициската Народна партија, а во февруари 1903 година бил избран во Извршниот комитет на партијата. Во 1908 година бил избран за делегат на Собранието на Галиција во Лавов и служел до 1914 година.

Во април 1909 година Витос бил избран за градоначалник на неговото родно Вирцхославице. За време на неговиот мандат се фокусирал на економскиот развој на селото, ја надгледувал изградбата на воденицата и социјалениот центар, ги подобрил локалните патишта, го проширил училиштето и организирал земјоделска задруга и кредитна унија. Постепено се издигнал во редовите на аграрното движење.

Патот до независноста

Винсенти Витос (десно) и Игнаси Дашински.

Во декември 1913 година, Народната партија се распаднала. Како резултат на тоа, во февруари 1914 година, Витос бил избран за потпретседател на новосоздадената политичка партија Полска народна партија „Пијаст“ (Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast“). Во 1911 година бил заменик на партијата во Претставничкиот дом на Царскиот совет на Австрија. Технички останал член на австриската влада до 1918 година.

По избувнувањето на Првата светска војна во 1914 година, Витос уште повеќе се заангажирал во партиските активности. Неговата група се приклучила кон Врховниот национален комитет, а Витос бил потпретседател на оваа квазивлада за Полјаците во Галиција. Со развојот на политичките настани поврзани со војната и Комитетот ја губел својата важност, а Витос поднел оставка.

За време на војната, Винсенти одржувал контакт со активистите на полското движење за независност, вклучувајќи ги Игнаси Падеревски и Јеџеј Морачевски. Исто така, го поддржал Јозеф Пилсудски, кого го гледал како иден водач на реконституираната полска армија. Поддршката од страна на „Пијаст“ за Пилсудски се зголемила по кризата со заклетвата и протерувањето на Пилсудски од страна на Германците. Постепено, членовите на Полската народна партија почнале да разбираат дека најдобро за каузата на полската независност ќе биде сојузот со Антантата и затоа почнале да ги поддржуваат антигерманските, национални демократи. Во 1917 година Витос се приклучил на Националната лига на Роман Дмовски но подоцна ја напуштил организацијата во 1918 година

Во 1916 година станал претседател на „Пијаст“. Тој бил коавтор на манифестот, кој ги прогласил целите на реконституирана, независна Полска и бил објавен во мај 1917 година. На 28 септември 1918 година, станал еден од двајцата директори на полскиот комитет за ликвидација, привремена влада чија цел била да го зачува законот и редот во поранешната австриска поделба за време на транзицијата кон избрана полска влада. Комитетот ја прогласил Западна Галиција како независна од Австро-Унгарија. Витос бил поканет да се приклучи на владата на Игнаси Дашински, но ја одбил понудата поради политички разлики. Витос не бил задоволен и од фактот што новата влада немала претставник од Пруската партиција.

Премиер: 1920-1921, 1923, 1926 година

Втор кабинет

На 17 мај 1923 година, во Варшава бил склучен договор помеѓу полскиот центар ( Полската народна партија „Пијаст“ ) и десничарските партии (првенствено Народен национален сојуз и Полската христијанска демократска партија и неколку помали партии, познати како Христијанска унија на национално единство) наречен Ланкоронски пакт. Политичарите на тие партии се согласиле да водат поинтензивна политика на полонизација и да ја зголемат улогата на Католичката црква во државата. Потоа се иницирала програмата за полонизација на источните гранични земји. Пактот бил потпишан во станот на Јулиуш Здановски во Варшава, еден од водачите на Народниот Национален Сојуз. Неговото име се поврзува со фактот дека се преговарало за недвижен имот на сенаторот Лудвик Хамерлинг, кој бил избран во областа која ја опфаќала Ланкорона. Договорот довел до разрешување на владата на Владислав Сикорски и создавање на коалицијата Чјено-Пијаст на 28 мај, со новата влада на Витос. Поранешниот полски шеф на државата, Јозеф Пилсудски, кој поднел оставка тврдејќи дека нема да учествува во владата, составена од страни одговорни за смртта на претседателот Нарутович.

На 16 ноември 1923 година, во Сејмот имало гласање за доверба на владата на Витос. Од вкупно 195 пратеници, против гласале 176. Набрзо потоа дошло до поделба во ПСЛ „Пијаст“ - а партијата ја напуштиле 15 пратеници. Во исто време, група сецесионисти кои ја напуштиле групата порано (групата ПСЛ Народно единство на Јан Дабски) се споиле со ПСЛ „Ослободени“. Партијата на Витос загубила 1/3 од своите членови за време на неговиот мандат како премиер. Тоа било причина, на 14 декември 1923 година да поднесе оставка.

Трет кабинет и државниот удар

Во ноември 1925 година, владата на премиерот Владислав Грабски била заменета со владата предводена од министерот за надворешни работи Александар Скржински, која добила поддршка од Национал-демократите и Полската социјалистичка партија. Генерал Лучан Желиговски станал министер за воени работи на новата влада. Меѓутоа, откако ППС ја повлекла својата поддршка, оваа влада набрзо паднала и била заменета со онаа на Витос, формирана од Полската народна партија „Пијаст“ и Христијанската унија за национално единство (Чјено-Пијаст). Сепак, оваа нова влада имала уште помала поддршка кај народот од претходните, а изјавите на Јозеф Пилсудски, кој сметал дека постојаните промени на моќта во Сејмот се хаотични и штетни, допринеле за подоцна организираниот државен удар. Освен домашните превирања, полската политика била потресена од трговската војна со Германија, започната во јуни 1925 година, и со потпишувањето на Договорот од Локарно на 16 октомври. Според условите на договорот, западноевропските сојузнички сили од Првата светска војна и новите држави од Централна и Источна Европа се обиделе да обезбедат повоено територијално решение во замена за нормализирани односи со поразената Германија. На 10 мај 1926 година, била формирана коалициска влада на демохристијаните и аграрите, а истиот ден Јозеф Пилсудски, во интервју за Утринскиот курир (Kurier Poranny), изјавил дека е „подготвен да се бори против злото“ на сејмократијата и ветил „санација“ на политичкиот живот. Изданието на весникот веднаш било одземено од властите.

Ноќта помеѓу 11 и 12 мај, во воениот гарнизон во Варшава била прогласена состојба на готовност, а некои единици марширале кон Рембертов, каде што му ветиле поддршка на Пилсудски. На 12 мај, тие се упатиле кон Варшава и ги освоиле мостовите на реката Висла. Во меѓувреме, владата на Витос прогласила вонредна состојба. Околу 17:00 часот, маршалот Пилсудски се сретнал со претседателот Станислав Војчеховски на мостот Понијатовски. Мајорот Маријан Порвит, кој командувал со еден од трупите лојални на власта, му се јавил на претседателот, а потоа му се јавил и на Пилсудски и бил сведок на дискусијата меѓу двајцата достоинственици. Пилсудски побарал оставка од кабинетот на Витос, додека претседателот барал отстапување од страна на Пилсудски. По неуспехот на преговорите и заминувањето на претседателот, мајорот Порвит одбил Пилсудски да го пушти да го помине мостот. На 14 мај, околу 13:00 часот, кабинетот на Витос одлучил да се пресели од палатата Белведер во Виланов. Војчеховски ја дозволил оваа одлука еден час подоцна. По префрлањето во Виланов, Војчеховски и Витос преговарале со командантите на трупите лојални на кабинетот. Војската одлучила да се пресели во Познањ и да ја одржи вооружената борба од надвор. На крајот, за да спречат борбите во Варшава да се претворат во граѓанска војна ширум земјата, и Војчеховски и Витос решиле да поднесат оставка и издадат наредба до своите трупи да престанат со братоубиствените борби. Била формирана нова влада под премиерот Казимиерз Бартел, со Пилсудски како нов министер за осбрана. На 31 мај 1926 година, Националното собрание го предложило Пилсудски за претседател, но тој одбил. На крајот, Игнаси Мошицки станал нов претседател; но сепак Пилсудски, имал многу поголема моќ отколку што му ја давало неговото воено министерство.

Политички функции
Претходник Владислав Грабовски	Премиер на Полска 1920–1921	Наследник Антони Пониковски
Претходник Владислав Шикорски	19 Септември 1921 1923	Наследник Владислав Грабовски
Претходник Алексадер Скжински	Премиер на Полска 1926	Наследник Кажимиеж Бартел

Пост-премиерски период

Центролев

Витос во 1928 година

На 26 мај 1926 година, Витос поднесел оставка како претседател на Полската народна партија „Пијаст“ кратко време по неговото отстранување од власт, иако таа не била усвоена. Тој поднел оставка во 1927 година како претседател на Малополското земјоделско друштво поради ограничувањето на државната финансиска помош. На 18 август 1927 година, покраинската канцеларија во Краков го распуштила Сојузот на поглаварите на комуните, кој бил создаден од страна на Витос и дејствувал во Мала Полска под негово раководство. На полските парламентарни избори во 1928 година, Витос успешно се пријавил за парламентарен реизбор како член на Сејмот за округот Тарнов, со добивање на најголем број гласови за оваа изборна единица. На 9 април 1929 година, војводата на Краковското војводство Миколај Квашњевски, го отстранил Витос од одборот на локалната самоуправа во Тарнов, каде бил член на овој одбор од 1905 година. Витос останал во опозицијата за време на режимот на санација.

Од 1929-1930 година, Винсенти бил еден од водачите на Центролев, коалиција на неколку полски политички партии (Полската народна партија „Ослободување“, Полската народна партија „Пијаст“, Националната работничка партија, Полската социјалистичка партија и христијанско-демократските партии). Коалицијата била насочена против Пилсудски и владата на Санација. Витос, меѓу другите, учествувал на Конгресот за одбрана на правата и слободите на народот во Краков (организиран од Центролев) во јуни 1930 година, за време на кој одржал говор.

Испитувањата во Брест

Полската санациона влада ги поништила изборните резултати од 1930 година со распуштање на парламентот во август и со зголемен притисок врз опозицијата, започнала нова кампања, а новите избори биле закажани за ноември. Користејќи ги антивладините демонстрации како изговор, 20 членови на опозицијата, вклучително и повеќето лидери на сојузот Центролев (од Полската социјалистичка партија, Полската народна партија „Пијаст“ и Полската народна партија „Ослободување“ ) биле уапсени во септември без налог, само строго по наредба на Јозеф Пилсудски и тогашниот министер за внатрешна безбедност, Феличјан Славој Складковски, обвинувајќи ги за заговор за антивладин пуч. Опозициските членови (во кои биле вклучени Витос и Војчех Корфанти) биле затворени во тврдината Брест, каде што било организирано нивното судење (така настанало и популарното име за изборите: „избори во Брест“). Уапсените (вклучувајќи ги и затворениците на Витос и противниците на Санацијата) биле тепани и понижувани. На Витос му било наредено, меѓу другото, рачно чистење на тоалетите и празнење на кофи со фекалии. Малку подоцна бил преместен во Гројец. На 27 ноември 1930 година (истиот ден кога бил реизбран во Сејмот), Витос го напуштил затворот, а кауцијата му била одредена во висина од 10.000 злоти.

Без оглед на борбата на Санација против познатите партии, Витос изјавил дека е потребно да се консолидира со селските групи. На 15 март 1931 година, тој ја формирал „обединетата“ народна партија од спојувањето на три други, помали, селски партии: Полската народна партија „Пијаст“, Полската народна партија „Ослободување“ и левичарската „Партија на селаните“ (СХ). На 26 октомври 1931 година, во Варшава започнало судењето за Брест. Витос и другите 10 обвинети биле обвинети дека во периодот од 1928 до 9 септември 1930 година, по меѓусебната комуникација и свесно дејствувајќи, заеднички подготвиле обид за атентат чија цел била насилно отстранување на членовите на Советот на министри и да ги заменат со други луѓе. Никој од обвинетите по 55 рочишта од судењето, не ја признал вината. Витос ја искористил приликата да ги објасни острите критики за постапките на Санација, почнувајќи од мајскиот преврат во 1926 година. Меѓу другите, Витос изјавил:

Почитувани, јас бев претседател на оваа влада која беше соборена со мајскиот пуч. Значи, јас не заговорив, не заговарав, туку јас, заедно со владата, бев жртва на заговор и атентат. Оваа влада не беше узурпаторска влада, таа беше уставна влада, на легален начин, на сосема законски начин назначена од претседателот на Република Полска. Друг се колебаше, друг правеше заговори, а јас седам на студска клупа!

За време на судењето, адвокатот на Витос бил Станислав Шурлеј. Обвинетите биле ослободени од обвинението за подготовка на државен удар, иако биле осудени за нивните активности. Витос бил осуден на 1 и пол година затвор и 3 години лишување од јавни права. Му била изречена и парична казна од 80 злоти, слична на паричната казна на Казимиерз Багињски. Судењето во Брест завршило во јануари 1932 година, при што 10 обвинети добиле казни до три години затвор; жалбите од 1933 година ги потврдиле казните. На 7-11 февруари 1933 година, било одржано жалбено рочиште кое кулминирало со одобрување на првостепената пресуда. На 9 мај, Врховниот суд ја поништил оваа пресуда и го вратил случајот назад до судот. Во периодот 11-20 јули, било одржано второ рочиште пред Апелациониот суд, на кое првата пресуда била потврдена. Пресудата конечно била одобрена од Врховниот суд, кој на 5 октомври повторно ја разгледал жалбата на бранителите. Петмина од осудените отишле во затвор на издржување на казната. Витос, Адам Прагиер, Владислав Киерник, Казимиерз Багински и Херман Либерман заминуваат во егзил, пред да се одобри пресудата од Врховниот суд. Тие во заедничкото соопштение напишале:

Нема повторно да бидеме заложници на диктатурата, како во 1930 ... Земјата не бара од нас мачеништво, туку борба за отстранување на мафијата, која своето владеење го воспостави на лаги, зло и изопаченост на карактерите. Ја напуштивме Полска за да продолжиме да се бориме против омразената диктатура.

Надворешни врски

• Rose, W. J. (November 1946). „Wincenty Witos“. The Slavonic and East European Review. 25 (64).
• Wincenty Witos - a short biography
• Polish People's Party - a longer, reverential biography
• Newspaper clippings about Wincenty Witos in the 20th Century Press Archives of the ZBW