Cuxhaven (stad)

**Cuxhaven**
Stad in Duitsland
	;
Situering
Deelstaat	Nedersaksen
Landkreis	Cuxhaven
Coördinaten	53° 52′ NB, 08° 42′ OL
Algemeen
Oppervlakte	161,92 km²
Inwoners ; (31-12-2020)	48.326 ; (298 inw./km²)
Hoogte	2 m
Burgemeester	Uwe Santjer (SPD)
Overig
Postcodes	27472, 27474, 27476, 27478
Netnummers	04721 … 04724
Kenteken	CUX
Gemeentenr.	03 3 52 011
Website	Officiële website
Locatie van Cuxhaven in Cuxhaven
Portaal	Duitsland

Cuxhaven is een havenstad in de Duitse deelstaat Nedersaksen. De stad ligt aan de Noordzee, bij de monding van de Elbe in de Waddenzee, en telde volgens de meest recente statistiek 48.326 inwoners.^[1] Het is een van de zeven Große selbständige Städte in Nedersaksen. Cuxhaven is een kuuroord (staatlich anerkanntes Nordseeheilbad).

Cuxhaven is een belangrijke visserijhaven, en heeft een havendienst voor Hamburg en het Kielerkanaal (Noord-Oostzeekanaal). Daarnaast is de stad van betekenis voor het strand- en watersporttoerisme, vanwege de ligging aan de kust. Voor de kust bij Cuxhaven ligt het tot Hamburg behorende waddeneiland Neuwerk, dat bij eb te voet of per door paarden getrokken waddenwagen bereikbaar is, en bij vloed alleen per schip.

Indeling

Situering Cuxhaven-stad en zijn 11 voormalige Stadtteile

Naast de eigenlijke stad Cuxhaven omvat de stadsgemeente^[2] 4 Ortschaften, met eigen stadsdeelraad, zie artikel 3 van de Hauptsatzung (hoofdgemeenteverordening):

Altenbruch
Altenwalde met Gudendorf, Franzenburg en Oxstedt
Lüdingworth met Feuerstätte, Köstersweg, Lüderskoop en Seehausen
Sahlenburg

Overige plaatsen in de gemeente Cuxhaven:

Berensch-Arensch, onderverdeeld in Arensch en Berensch; het zijn twee grotendeels agrarische dorpjes, met per 19 mei 2018 samen minder dan 400 inwoners.
Döse, reeds sinds 1905 een deel van Cuxhaven
Duhnen
Groden
Holte-Spangen: een grotendeels agrarisch tweelingdorp (Spangen is de noordwestelijke helft, Holte de zuidoostelijke) met per 19 mei 2018 in totaal minder dan 350 inwoners. Het is fraai gelegen aan de Hohe Lieth, met bos, heide en met enige oude, in een paar gevallen als stoeterij of paardenpension in gebruik zijnde, boerderijen.
Stickenbüttel
Süderwisch-Westerwisch had per 19 mei 2018 ongeveer 4.750 inwoners. De voormalige polderdorpen Westerwisch en, anderhalve kilometer ten zuiden daarvan, Süderwisch, bestonden beide vroeger uit één, in west<->oost-richting lopende dorpsstraat. Ze zijn direct ten westen van Cuxhaven-stad gelegen, en zijn nu officieel woonwijken van de stad, zonder belangrijke historische gebouwen of bedrijven.

Deze plaatsen hebben geen eigen Ortsrat (deelgemeenteraad).

Geografie en infrastructuur

De noordelijke helft van de gemeente ligt op een landtong bij de monding van de Elbe in de Waddenzee. Het land direct achter de kust is, grotendeels in de Middeleeuwen ingepolderd veen- en kwelderland.

De zuidelijke helft van de gemeente ligt aan het noordeinde van een nergens meer dan 20 à 35 meter hoge, ten dele met bos of heide bedekte, heuvelrug, die een eindmorene uit het Saalien, de voorlaatste ijstijd, is en geologisch en landschappelijk wat op de Hondsrug in de Nederlandse provincie Drenthe lijkt. Deze heuvelrug heet Hohe Lieth of Wurster Heide en strekt zich zuidwaarts uit tot bij Sievern, dat niet ver van Bremerhaven ligt.

Naburige gemeentes

In het noordwesten, in de Waddenzee: het eiland Neuwerk, behorende tot Hamburg
In het zuiden: Wurster Nordseeküste, Ortsteil Nordholz
In het oosten, in de Samtgemeinde Land Hadeln:

Verkeer

Kaart belangrijkste infrastructuur Cuxhaven
De haven van Cuxhaven in 2013
Radartoren in de haven, bouwjaar 1960
CuxPort, het modernste deel van de zeehaven (2006)
Havenhoofd (passagiersterminal) Steubenhöft
Station
Waddenwagen tussen Cuxhaven en Neuwerk

Cuxhaven is een belangrijke container- en visserijhaven, en heeft een havendienst voor Hamburg en het Kielerkanaal (Noord-Oostzeekanaal). Van betekenis voor het toerisme is de veerdienst naar Helgoland. Voor de kust bij Cuxhaven ligt het tot Hamburg behorende waddeneiland Neuwerk, dat bij eb te voet of per door paarden getrokken waddenwagen bereikbaar is, en bij vloed alleen per schip.
Cuxhaven had veerdiensten op Harwich en diverse plaatsen, elders aan de Duitse kust en de Elbe, maar de laatste daarvan is in 2021 failliet gegaan. Voortdurend proberen rederijen, deze veerdiensten weer nieuw leven in te blazen; anno 2024 vooralsnog met weinig succes; eind 2024 werd ook de veerdienst naar Brunsbüttel v.v. opgeheven; alleen de vooral toeristische bootverbindingen met Helgoland, en incidenteel, Neuwerk, bleven bestaan.

Belangrijke verkeerswegen in de gemeente zijn:

de Autobahn A 27
de Bundesstraße 73.

Vanaf Station Cuxhaven kan men per trein o.a. reizen naar Station Hamburg-Harburg en Station Lehrte (zie: Spoorlijn Lehrte - Cuxhaven) en naar Bremerhaven Hauptbahnhof (zie: Spoorlijn Bremerhaven - Cuxhaven). Het station is zeer langgerekt en heeft aparte gedeelten voor goederenvervoer van en naar de haven.

Vanaf busstation ZOB, dat zich dichtbij het treinstation bevindt, vertrekken diverse stads- en streekbussen. De stadsbussen naar de toeristische gebieden, zoals Dose, Sahlenburg en Dühnen, rijden overdag voor Duitse begrippen frequent; ook op zon- en feestdagen rijden deze overdag ieder half uur.

Het zuidelijke buurdorp Nordholz beschikt over een militair, vooral door de Duitse marine gebruikt vliegveld, de Fliegerhorst Nordholz. Het heeft een betonnen, meer dan 2.400 meter lange, start- en landingsbaan. Incidenteel mogen hier ook civiele vliegtuigen landen en opstijgen.

Economie

Visserijhaven (2016)
Voormalige vishallen (2015)
Hoofdkantoor PNE

Anno 2024 is het toerisme (strandvermaak, kuurbedrijf) verreweg de belangrijkste bron van bestaan in de gemeente Cuxhaven.

Cuxhaven is een havenstad; de (afgezien van het toerisme) belangrijkste bedrijvigheid in de gemeente staat daarmee in verband.

De zeevisserij heeft hier sinds 1908 een belangrijke haven, waarvan de betekenis echter sinds 1990 sterk is afgenomen (in 2020 waren nog slechts 1.000 mensen in deze sector actief). Veel oude vishallen en andere havengebouwen zijn onder monumentenzorg geplaatst en hebben een andere bestemming gekregen, o.a. als hotel, restaurant of ambachtelijk bedrijf. Deze herontwikkeling was anno 2020 nog in volle gang, maar ondervond tegenslagen door de covid-19-crisis.

In de stad heeft PNE, een aan de Duitse effectenbeurs genoteerde onderneming met 600 personeelsleden, haar hoofdkantoor. Het wereldwijd actieve bedrijf is een projectontwikkelaar voor windmolenparken. Rondom de stad, vooral op zee, staan, voor de elektriciteitsvoorziening, veel windturbines.

De haven wordt ten behoeve van vooral de containerscheepvaart voortdurend uitgediept en gemoderniseerd.

Geschiedenis

Altenwalder Höhe
Situering van het Hamburgse Amt Ritzebüttel (in rood)
Plattegrond van Cuxhaven in 1910; Ritzebüttel is nog als aparte wijk herkenbaar.
Gebouwen van de Hapag-hal in de haven
De koepelzaal (wachtruimte) in dit gebouw op een ansichtkaart uit 1904

Zie ook de artikelen over de Ortsteile van de stad.

Op de 37 m hoge heuvel Altenwalder Höhe bij Altenwalde hadden Saksische stammen in de vroege Middeleeuwen een grafveld. Op deze locatie werd ten tijde van Karel de Grote een ringwal met vermoedelijk een door Sint Willehad gestichte kapel en een houten kasteel, omvang: 60 x 90 meter, gebouwd; het kasteel bestond tot 1644. Rond deze walburcht ontstond het dorp Wolde (het huidige Altenwalde), wellicht de oudste plaats van de gemeente Cuxhaven.

Ouder dan de 19e-eeuwse haven-nederzetting Cuxhaven is Ritzebüttel, ontstaan rondom het gelijknamige kasteel; een lokaal riddergeslacht Von Lappe had het in de 14e eeuw laten bouwen, en moest het in 1394 aan de stad Hamburg verkopen. Het was vanaf dat jaar tot 1872 een buitenpost van de stad Hamburg, bestuurd door zogenaamde Amtmänner. Dezen werden door de mannen van de stadselite van Hamburg uit hun midden benoemd, en hadden verregaande bevoegdheden. De hoofdtoren van Kasteel Ritzebüttel is, in de eerste helft van de 14e eeuw, in dezelfde stijl gebouwd als die op Neuwerk, die al sinds zijn bouw in 1310 Hamburgs was, en die daar nog steeds staat. Vanuit deze torens konden de Hamburgers het mondingsgebied van de Elbe overzien en controleren. Een bekend magistraat van Ritzebüttel was, van 1735 tot 1741, de dichter Barthold Heinrich Brockes; de laatste Amtmann was, van 1858-1864, Gustav Heinrich Kirchenpauer.

Ten tijde van de Reformatie, in de 16e eeuw, ging het gebied van het huidige Cuxhaven massaal over tot de evangelisch-lutherse gezindte. Tot op vandaag is een grote meerderheid van de christenen in de gemeente deze kerk toegedaan. De hierna vermelde kerkgebouwen in de gemeente Cuxhaven zijn , tenzij anders vermeld, ook evangelisch-luthers.

De naam Cuxhaven is niet, zoals men wel denkt, een verbastering van koog (polder) en haven; een meer plausibele etymologie is afleiding van een woord cuc/ gug voor een rond voorwerp (de plaats ligt aan de voet van kleine, ronde heuvels), en -hove of -hagen. Een wetenschappelijk sluitende verklaring voor de herkomst van de plaatsnaam is er echter niet.

Het huidige Cuxhaven ontstond op 4 december 1872 door het samenvoegen van het vlek Ritzebüttel en het dorp Cuxhaven. Hoewel Ritzebüttel historisch gezien groter en belangrijker was, werd Cuxhaven de naam voor de fusiegemeente. Ritzebüttel is het historische centrum van de stad gebleven; Cuxhaven was gegroeid rondom een wijk voor mensen, die in de haven werkten, o.a. het Lotsenviertel, Loodsenkwartier. In 1907 kreeg de nieuwe plaats stadsrechten. De stad werd diverse malen uitgebreid door het annexeren van gemeenten. In 1924 werd Cuxhaven een stad van Hamburg, hoewel het daar helemaal niet aan grenst, Ritzebüttel was al eeuwen lang Hamburgs. Bij de Groot-Hamburgwet van 1937 werd Cuxhaven dan weer afgestaan aan Pruisen.

Vanaf 1889 voeren schepen van de Hamburg-America Line (later: HAPAG) regelmatig van Cuxhaven naar de Verenigde Staten. In 1902 werd het monumentale gebouwencomplex Hapag-Hallen (passagiersterminals) voltooid, dat anno 2023 vooral fungeert als stedelijke evenementenhal.

In 1903 richtte een particuliere liefdadigheidsorganisatie aan zee bij Sahlenburg een groot ziekenhuis, o.a. voor TBC-patiënten, op, het Hamburgische Seehospital (Nordheimstiftung), dat de nog bestaande gebouwen in 1914 betrok. De stichting, die nog bestaat en de bevordering van de gezondheidszorg ten doel heeft, stootte het ziekenhuis in 2002 af. In 2021 werd het gesloten. Ondanks de monumentenstatus voor een deel van de gebouwen staat het complex leeg en vervalt langzaam.

Vanaf 1892 waren op de heide bij Altenwalde militairen gestationeerd. De Wehrmacht had er in de nazi-periode o.a. luchtafweergeschut gestationeerd, en na de Tweede Wereldoorlog de Britse bezettingstroepen, en van 1958 af de Bundeswehr eveneens. De zeer uitgestrekte kazerne staat anno 2023 leeg en vervalt langzaam; overwegingen, om in de voormalige kazerne of het voormalige Seehospital asielzoekers of vluchtelingen (o.a. voor de in 2022 uitgebroken Oekraïne-oorlog) onder te brengen, zijn tot dusver (stand van zaken: eind 2023) steeds op allerlei financiële en praktische bezwaren gestuit.

Voor de geschiedenis van Cuxhaven in de 20e eeuw was de SPD-politicus Karl Olfers van grote betekenis. Opgeleid als timmerman, werd hij in de jaren-1920 directeur van een aan de SPD gelieerde woningbouwvereniging, die te Cuxhaven veel sociale woningbouw realiseerde; veel van deze huizen bestaan nog, en zijn mede bepalend voor het stadsbeeld. Tijdens de hyperinflatie van 1923 kwam hij op het idee, bakstenen als noodgeld te gebruiken. Tot 1933 zat Olfers voor de SPD in de Hamburgische Bürgerschaft; Cuxhaven behoorde toen immers tot die stad. Nadat Olfers vervolgingen door het nazi-regime had overleefd, was hij van 1946-1952 en van 1956-1966 burgemeester van Cuxhaven. Van 1959-1963 was Olfers voorzitter van de Landestag, het deelstaatparlement, van Nedersaksen.

Over gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog en andere hierboven niet vermelde geschiedkundige feiten is weinig of niets gepubliceerd. Hierin geïnteresseerden krijgen op de website van de gemeente het advies, in het stadsarchief van Cuxhaven een gesprek met een op dit gebied deskundig gemeenteambtenaar aan te vragen.

Tot 1977 was Cuxhaven een stadsdistrict. Vanaf dat jaar is de stad hoofdplaats van de kreis Cuxhaven. Het symbool van Cuxhaven is een houten baken dat bij de Elbemonding staat: de Kugelbake. Het is ook afgebeeld in het stadswapen.

Sinds eind 1975, toen de gemeente meer dan 60.000 inwoners had, is het bevolkingscijfer langzaam gedaald. Oorzaken zijn vooral economische teruggang, die in de visserijsector zeer sterk was, en de sluiting van militaire complexen na 1993. De stad was anno 2020 door deze economische teruggang nog steeds financieel noodlijdend, en was aangewezen op ondersteuning door hogere overheden.

Bezienswaardigheden, toerisme

Zie ook de artikelen over de afzonderlijke stadsdelen van Cuxhaven.

Strandvermaak en watersportmogelijkheden, vooral te Döse, Duhnen en, voor de iets smallere beurs, Sahlenburg. Er zijn veel hotels, pensions en campings. Aan enkele strandgedeelten mag men de hond los laten lopen.
Aan de uiterste noordoostpunt van Cuxhaven, op het gebied van stadsdeel Döse, ligt het fort Fort Kugelbake. Het is het best bewaard gebleven kustverdedigingswerk van Duitsland. De bouw ervan duurde van 1869 tot 1879. De in het fort aanwezige kanonnen zijn in de Eerste Wereldoorlog verplaatst geweest naar het westelijk front in Vlaanderen. In de Hitler-tijd, in 1937, werden op het fort FLAK-luchtafweergeschutbatterijen geïnstalleerd. In mei 1945 werd het fort door het Britse leger bezet. In de jaren daarna was er enige tijd een mijnen-opruimingscommando gestationeerd. Daarna had het complex uiteenlopende bestemmingen. In 1991 begon de restauratie van het, inmiddels onder monumentenzorg geplaatste, fort. Uit een Noors oorlogsmuseum is een origineel Flak-geschut overgenomen, dat op het fort staat. In het complex, dat over een klein museum beschikt, kunnen toeristen zich laten rondleiden; af en toe vinden er kleine muziek- en theaterevenementen plaats, waaronder de jaarlijkse openluchtvoorstellingen van het Störtebeker-Freilichttheater.
Cuxhaven is een kuuroord. Het kuurpark van de gemeente ligt ten zuiden van Fort Kugelbake in Döse. In dit Kurpark bevindt zich een (zeer kleine) dierentuin. Verder staan hier enkele gebouwen, die voor uiteenlopende culturele evenementen worden gebruikt. Een groot wellnesscentrum staat te Duhnen.
Excursies naar naburige eilanden:
- Van betekenis voor het toerisme is de veerdienst naar Helgoland.
- Voor de kust bij Cuxhaven ligt het tot Hamburg behorende waddeneiland Neuwerk, dat bij eb te voet of per door paarden getrokken waddenwagen bereikbaar is, en bij vloed alleen per schip.
Kerkgebouwen:
- De middeleeuwse, evangelisch-lutherse Jacobikerk te Lüdingworth, met rijk barok interieur is één van de bezienswaardigste kerkgebouwen in de verre omtrek.
- Ook de oude dorpskerken te Groden en Altenbruch zijn bezienswaardig.
- Zie verder onderstaande afbeeldingen.
Kasteel Ritzebüttel (14e-eeuws), in gebruik als cultureel centrum
Museum, gewijd aan de dichter Joachim Ringelnatz, gevestigd in een omstreeks 1760 gebouwd vakwerkhuis
Visserij- en scheepswrakkenmuseum Windstärke 10 (Windkracht 10) in de visserijhaven
In het zuidelijke gedeelte van de gemeente zijn bos- en heidewandelingen in het gebied Hohe Lieth mogelijk. Een deel van dit gebied ligt in een 929 hectare groot natuurreservaat met de naam Cuxhavener Küstenheiden. Zie onderstaande link. Fraai is ook het direct aan zee gelegen bos Wernerwald ten zuiden van Sahlenburg, dat ruim 300 hectare groot is.

Afbeeldingen

Kerkgebouwen

Martinikerk, Cuxhaven-Ritzebüttel (1819; classicistische bouwstijl)
Orgel in de Jacobikerk te Lüdingworth (1683) door Arp Schnitger
St.-Geertruidenkerk, Döse (2011)
Sint-Nicolaaskerk, Cuxhaven-Altenbruch
St.-Abunduskerk (ca. 1200), Groden
Cuxhaven, R.K. Herz-Jesu (Heilig-Hart)kerk (1900; voormalige marine-garnizoenskerk)

Overige

Stadsmascottes Cuxi en Jan Cux
Het baken (de Kugelbake) te Cuxhaven
Vesting Fort Kugelbake
Kuurpark Cuxhaven in stadsdeel Döse
Vlucht der vogels, beeldhouwwerk uit 2002 bij de radartoren
Joachim-Ringelnatz-Museum
Visserij- en scheepswrakkenmuseum
Een kanaal in de stad^[3]
Kasteel Ritzebüttel
Restaurant in het uit 1821 daterende koetshuis van dit kasteel
De in 1897 gebouwde watertoren
Alte Liebe, uitzichtplatform in de haven van Cuxhaven
Idem, gezien vanuit zee
Vuurtoren (1803) bij de Alte Liebe
Flatgebouw Olfers-Eck te Cuxhaven (1930); pas in 1964 naar Karl Olfers genoemd.

Cuxhaven

Partnersteden

De gemeente Cuxhaven onderhoudt jumelages met:

Frankrijk:
- Vannes, sedert 1963
- Uitgaande van stadsdeel Altenbruch: Sulniac, sedert 1986
- Uitgaande van stadsdeel Altenwalde: Saint-Avé, sedert 1987
- Uitgaande van stadsdeel Sahlenburg: Theix, sedert 1995
- Uitgaande van stadsdeel Lüdingworth: Elven, sedert 1998.
Penzance, Verenigd Koninkrijk, sedert 1967
Hafnarfjörður, IJsland, sedert 1988
Binz en Sassnitz op Rügen, Duitsland, sedert 1990

Daarnaast bestaan er diverse, minder officiële, Städtefreundschaften.

De jumelage met Nuuk (Groenland) is in 2011 beëindigd.

Externe links (Duitstalig)

www.cuxhaven.de/cuxhaven-entdecken-and-erleben/schloss-ritzebuettel.html Webpagina gemeente Cuxhaven over Kasteel Ritzebüttel
www.ringelnatzmuseum.de Website Joachim-Ringelnatz-Museum te Cuxhaven
www.windstaerke10.net/ Website visserij- en scheepswrakkenmuseum Windstärke 10 (Windkracht 10)
www.nlwkn.niedersachsen.de/naturschutzgebiete/naturschutzgebiet-cuxhavener-kuestenheiden-42378.html Website NLWKN (deelstaat Nedersaksen) natuurreservaat Cuxhavener Küstenheiden

Belangrijke personen in relatie tot de gemeente

Geboren in Cuxhaven

Carsten Niebuhr (Lüdingworth, tegenwoordig gem. Cuxhaven, 17 maart 1733 - Meldorf (Ditmarsch), 26 april 1815), wiskundige, cartograaf en ontdekkingsreiziger
Paul Riege (Lüdingworth, 27 april 1888 - Westerland, 13 oktober 1980), officier, in de Tweede Wereldoorlog SS-er, na de oorlog een belangrijk politieambtenaar
Hans Helmcke (Cuxhaven, 1917 – Hamburg, 16 augustus 1973, vermoord), West-Berlijnse bordeelondernemer
Gunnar Sauer (Cuxhaven, 11 juni 1964), oud-profvoetballer
Constantin Schreiber (geboren op 14 juni 1979) TV-journaal-presentator, journalist, bekend als schrijver van kritische boeken over de islam in Duitsland (2017-2023)

Overigen

Ernst Gehben (1844-1916), liet te Altenbruch een monumentale villa bouwen, waar hij ook overleed
Robert Dohrmann, reder, visgroothandelaar en onroerend-goedmagnaat, geboren op 4 februari 1850 te Otterndorf; overleden op 27 november 1932 te Bonn, wordt beschouwd als de stichter van de badplaats Duhnen
Karl Olfers, geboren op 14 april 1888 in Dorum; overleden op 22 april 1968 in Cuxhaven; zie hierboven: Geschiedenis
Arno Pötzsch (1900-1956; te Cuxhaven overleden), evangelisch-luthers pastor bij de Kriegsmarine; tijdens de Tweede Wereldoorlog enige tijd in Den Haag gestationeerd, o.a. voor het verlenen van geestelijke bijstand aan te Scheveningen gedetineerde Nederlandse verzetsstrijders; schrijver van kerkliederen, waarvan er één in het Nederlands is vertaald. ^[4] ^[5]
Günther Fielmann (geboren op 17 september 1939 in Stafstedt; overleden op 3 januari 2024 in Lütjensee), oprichter van de keten Fielmann-optiekzaken; zijn eerste winkel opende hij in 1972 te Cuxhaven.
Gert Franz Alexander „Kralle“ Krawinkel (geboren op 21 april 1947 in Wilhelmshaven; overleden op 16 februari 2014 in Cuxhaven), gitarist van de band Trio
Christian Berg (geboren op 12 mei 1966 in Bad Oeynhausen; overleden op 17 januari 2022 in Cuxhaven), succesvol producer van Duitstalige musicals voor kinderen.

Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Cuxhaven op Wikimedia Commons.

Bronnen, noten en/of referenties

↑ ^a ^b (de) Landesamt für Statistik Niedersachsen, LSN-Online Regionaldatenbank, Tabelle A100001G: Fortschreibung des Bevölkerungsstandes, Stand 31. Dezember 2020
↑ Zie de hoofdgemeenteverordening (Hauptsatzung), versie 2023, op de gemeentelijke website:[1]
↑ Op deze foto uit 2016 is de in 1904 gebouwde schoener Hermine te zien. Dit was tot 2023 een museumzeilschip. Eind 2022 werd geconstateerd, dat het houtwerk van het schip verrot was; uit veiligheidsoverwegingen zijn toen de masten eraf gesloopt. Eind 2024 is onzeker, of de rest van het schip gerestaureerd gaat worden (hetgeen erg duur is) of ook wordt gesloopt.
↑ Zie ook:https://www.liedboekcompendium.nl/lied/916-je-kunt-niet-dieper-vallen-8_7_4
↑ Hem wordt wel verweten, dat hij in zijn opvattingen onvoldoende afstand van Hitlers motivering tot de inval in de Sovjet-Unie van 1941 heeft genomen. Pötzsch had enige malen contact met Duitsers, die in 1943, getraumatiseerd, de Slag om Stalingrad hadden overleefd.