De middeleeuwen danken hun naam ("middel-eeuwen", tussentijd) aan het feit dat men deze periode tijdens de renaissance als een tussenperiode beschouwde. Met middeleeuwen wordt de periode tussen oudheid en nieuwe tijd aangeduid in de geschiedenis van Europa. Gewoonlijk laat men de middeleeuwen rond 300 na Christus beginnen. Ten aanzien van het einde van de middeleeuwen bestaat grotere consensus. De meeste historici laten de nieuwe tijd kort voor 1500 beginnen.
De middeleeuwse maatschappij en beschaving zijn ontstaan uit drie duidelijk te onderscheiden bronnen: de Grieks-Romeinse beschaving, het christelijk geloof, die op het grondgebied van het Romeinse Rijk ontstonden of verder ontwikkelden en Germaanse tradities, die door later het Rijk binnenvallende volkeren zijn meegebracht. Daarnaast hebben ook de Kelten invloed gehad op de middeleeuwse cultuur, maar het is vaak moeilijk deze aan te tonen. Deze invloeden kunnen zich op allerlei terreinen uiten: in landbouwmethoden, rechtsgewoonten of bijgeloof.
De middeleeuwen kunnen onderverdeeld worden in drie periodes, te weten de vroege, de hoge en de late middeleeuwen.
Met Vikingschip worden verschillende types van houtenschepen en boten aangeduid die door de Vikingen werden gebruikt gedurende de periode van circa 789 tot 1100 na Chr. Het Vikingschip speelde een cruciale rol in de maatschappij en economie van de Vikingen. Het werd gebruikt voor transport, handel, oorlogsmissies, plunderingen en ontdekkingsreizen. Ook in de kunst en cultuur van de Vikingen speelde het schip een belangrijke rol.
Klik hier voor een overzichtelijke klikbare tijdlijn van de Lage Landen in de middeleeuwen
Gedurende de middeleeuwen bestond noch het woord, noch het begrip 'Nederlanden'. In de vijftiende eeuw was het gebruikelijk om de Nederlandse gewesten waar de hertog van Bourgondië regeerde aan te duiden met les pays de par-deçà, de landen van herwaarts over. Het eigenlijke Bourgondië werd aangeduid met les pays de par-delà, de landen van derwaarts over.
Tijdens de Romeinse tijd maakten de latere Lage Landen ten zuiden van de Rijn deel uit van het Romeinse Rijk. Dit gebied was verdeeld over de Romeinse provincies Gallia Belgica en Germania Inferior. Ten noorden van de Rijn lag Germania, dat slechts korte tijd onder Romeins gezag stond. De Lage Landen werden na de val van het West-Romeinse Rijk een deel van het Frankische of Karolingische rijk, aanvankelijk met uitzondering van Magna Frisia. Het Frankische rijk viel uiteen in drie delen waarbij de lage landen bij het Middenrijk kwamen ook wel genoemd Lotharingen naar de eerste keizer/koning Lotharius. Het latere hertogdom Lotharingen viel op zijn beurt eveneens uiteen in verschillende deelgebieden, die met de naam hertogdom of graafschap werden aangeduid. Het zou later deel gaan uitmaken van het Heilige Roomse Rijk.
Welkom op de werkplaats van de Middeleeuwen. Wikipedia is altijd op zoek naar mensen die willen bijdragen op onder andere het gebied van de Middeleeuwen. Meehelpen kan op verschillende manieren:
Breid bestaande artikelen uit;
Deel de informatie uit je boekenkast
Gebruik literatuur uit de bibliotheek
Start nieuwe artikelen over onderwerpen die op Wikipedia nog geen artikel hebben;
Vertaal anderstalige artikelen naar het Nederlands;
Verbeter artikelen inhoudelijk of op spel-, stijl en grammatica fouten.
Voel je vrij en ga je gang en wees niet bang fouten te maken. Houd daarbij wel rekening met de vijf uitgangspunten van Wikipedia. Zie ook de snelcursus. Voor algemene vragen kun je terecht bij de helpdesk. Voor geschiedenis gerelateerde vragen kun je terecht in het geschiedeniscafé.
De term Medii Aevi of middeleeuwen werd in de zeventiende eeuw voor het eerst gegeven aan de periode tussen Constantijn de Grote (306-337) en de Val van Constantinopel (1453). Daarvoor werd er in de veertiende eeuw al door Italiaanse humanistische geleerden en dichters gesproken over media tempestas (stormachtige tussentijd) of media tempora (tussentijd). Deze geleerden hadden een grote bewondering voor de klassieke oudheid en vonden de Middeleeuwen maar een oninteressante donkere periode. De term bleef populair met de komst van Latijnse scholen, waar klassieke talen en humanistische opvattingen onderwezen werd. Pas in de negentiende eeuw kwam er weer waardering voor de middeleeuwen, wat onder andere blijkt uit de opkomst van de neogotiek.
Het immense Romeinse Rijk werd in 395 definitief gesplitst in een westelijk en oostelijk deel. Met de barbaren aan de rijksgrenzen van het West-Romeinse Rijk in de vierde eeuw was er meer geld nodig voor de grensverdediging. De belastingen gingen omhoog, terwijl de landbouwproductie afnam met lagere belastinginkomsten en een bevolkingsdaling tot gevolg. Door verdere economische problemen stortte het West-Romeinse Rijk langzaam in. De laatste keizer werd in 476 afgezet.
Het Oost-Romeinse Rijk, met Constantinopel als hoofdstad, zag zichzelf als de voortzetting van het Romeinse Rijk en getracht werd in de zesde eeuw om de verloren gebieden weer te heroveren. Het rijk zou tot het eind voortdurend in conflict zijn met de buurlanden.
Kaart met de volksverhuizingen van de verschillende volkeren.
De volksverhuizingen was een proces gedurende de periode van 400 - 600 waarbij barbaarse volkeren het Romeinse Rijk binnendrongen. Sommige volkeren vielen grootscheeps het Romeinse Rijk binnen, terwijl andere volkeren gebieden binnen het rijk met toestemming van de Romeinen koloniseerden. Redenen voor deze verhuizingen was het verschil in rijkdom en welvaart tussen het Romeinse Rijk en het terreur die de Hunnen veroorzaakten in het Zwarte-Zeegebied. De Romeinen maakten in het begin gebruik van de nieuwe volkeren en sloten contracten, of foedera met hen waarin bijvoorbeeld opgenomen werd dat zij het nieuwe gebied moesten verdedigen tegen andere volkeren. Na het vestigen eigenden de volkeren steeds meer autonomie naar zich toe en uiteindelijk werden er eigen koninkrijken gesticht. De laatste keizer van het West-Romeinse Rijk werd in 476 afgezet door de barbaar Odoaker.
Afbeelding van de kruiziging van Jezus in het Evangelieboek van Sankt Gallen
De verspreiding van het christendom begon toen Constantijn de Grote zich bekeerde tot deze godsdienst en de christenen niet meer vervolgd werden in het Rijk. De Kerk werd hiërarchisch georganiseerd met priesters, bisschoppen en de paus aan het hoofd. Tijdens verschillende concilies (kerkvergaderingen) werd de geloofsbelijdenis bepaald; mensen die er andere ideeën op nahielden werden voor ketter uitgemaakt en vervolgd. Het kloosterwezen kwam in de vroege periode op en er ontstonden vier grote kloosterregels. Bekering van heidenen gebeurde door missionarissen waarvan die uit Brittannië de grootste drang hadden om anderen te bekeren. Gewoonlijk werd getracht eerst de koning en de aristocratie te bekeren, waarna het volk volgde, alhoewel vaak heidense rituelen nog naast het christendom plaatsvonden. Rond het midden van de elfde eeuw, was bijna heel Europa gekerstend.
De verspreiding van de islam ging in tegenstelling tot het christendom zeer snel. Dit was onder andere mogelijk doordat de islam een sterke loyaliteit schiep onder de Arabische samenleving. Ondanks de loyaliteit kwam er in de islam een scheuring, toen Ali in eerst instantie niet Mohammed kon opvolgen, waardoor er twee nieuwe stromingen ontstonden: de soennieten en de sjiieten.
De rijkdom van de kerk nam al snel toe doordat veel mensen rijk en arm de kerk hun eigendommen nalieten na hun dood in de hoop dat daarmee een plek in de hemel verkregen kon worden.
Door de invloed die de kerk had op het volk, probeerde wereldlijke heersers invloed uit te oefenen op de benoeming van een bisschop om zo eenvoudig steun te krijgen voor het gevoerde beleid. De paus probeerde op zijn beurt invloed uit te oefenen op wereldlijke heersers, door onder andere te dreigen met excommunicatie en het interdict. Zo ontstonden er geregeld conflicten tussen heersers en de paus.
In de elfde eeuw kwamen er in West-Europa nieuwe stromingen zoals de katharen en omdat zij afweken van de echte leer, vormde zij zogenaamd een gevaar voor de eenheid van de kerk. Toch werd er nog niet systematisch tegen opgetreden omdat de werkelijke leer van de kerk nog niet vast lag, zodat ook de verschillen niet helder waren. Toen in de twaalde eeuw de leer wel min of meer vast kwam te liggen konden de groepen die afgedwaald waren wel systematisch vervolgd worden door kerkelijke inquisities. Ook joden, en in mindere mate homoseksuelen en leprozen werden vervolgd.
Ten tijde van de volksverhuizingen was de algemene dienstplicht voor alle vrije mannen gangbaar. Dit veranderde gedurende een aantal eeuwen; door militaire specialisatie ontstonden de aristocratische strijders, waardoor de gewone boeren zich bezig gingen houden met handenarbeid. Zo ontstond langsaam de vaste verdeling in drie standen: de geestelijken, de strijders en de boeren. In ruil voor bescherming van een aristocratische grootgrondbezitters werden veel vrije boeren horigen. Daarmee verloren zij hun vrijheid en moesten zij werken op het landgoed van de heer, het hofstelsel.
Handel was in de vroege Middeleeuwen minder grootschalig dan in de late Oudheid het geval was. Landbouw was de belangrijkste sector en gehandeld werd er voornamelijk binnen kleine geïsoleerde agrarische nederzettingen. Door het ontbreken van bevolkings- en belastingdruk was er geen prikkel om de grond intensief te gebruiken.
Het Frankische Rijk ontstond in de vijfde eeuw. Door vele oorlogen tegen andere volkeren kon het Rijk enorm groeien. Sommige gebieden werden geannexxeerd, terwijl andere gebieden satellietkoninkrijkjes werden waarvan de bevolking ieder jaar een tribuutbetaling moest doen. De eerste koning was Clovis van het geslacht de Merovingen. Door de afzwakking van de macht van de koning, groeide de macht van de hofmeier. In 751 werd de Merovingische koning door paus Zacharias afgezet waarna het geslacht van de hofmeiers, de Karolingen aan de macht kwamen.
Onder Karel de Grote werden eveneens grote gebieden veroverd, onder andere door de komst van de stijgbeugel. In 800 werd Karel tot keizer gekroond door paus Leo III in ruil voor bescherming van de pauselijke gebieden.
Het Rijk werd vanaf het begin al verdeeld in hertogdommen en graafschappen naar Romeins voorbeeld, waarvan de bestuurders de keizer vertegenwoordigden in het gebied. Hoewel deze in leen werden gegeven kenden ze toch veel autonomie en was er soms ook sprake van vererving. Na de dood van Lodewijk de Vrome werd het Rijk verdeeld onder zijn drie zoons bij het Verdrag van Verdun, waarvan de gevolgen op de Europese kaart nog steeds zichtbaar zijn.
Boer ploegt zijn land met een risterploeg met ervoor twee ossen gespannen
Tussen het jaar 1000 en 1300 verdubbelde de Europese bevolking van dertig-veertig miljoen naar zeventig-tachtig miljoen. Een dergelijke sterke bevolkingstoename was alleen mogelijk door een toename van de voedselproductie. Dit werd door uitbreiding van landbouwgrond, door ontbossing en ontginning, het uitbreiden van de graanbouw ten koste van het houden van runderen en door het intensiever gebruik van deze gronden door o.a. de komst van de risterploeg en het drieslagstelsel mogelijk gemaakt. In deze periode raakte ook het hofstelsel uit de vroege Middeleeuwen in verval, door het schaarser worden van land en door de overvloed aan arbeid.
De macht van de Duitse en Franse koningen verzwakten ten gunste van de graven en hertogen. Ook zij hadden plaatsvervangers op lokaal niveau, die vanaf de tiende eeuw steeds meer macht naar zich toetrokken. De lokale heersers begonnen hun macht te laten gelden over alle mensen in een heerschap die niet tot de aristocratie of geestelijkheid behoorde. Die macht bestond uit de rechtspraak, het opleggen van algemene belastingen, het opeisen van rechten en het laten uitvoeren van hand- en spandiensten door de inwoners. Dit was vrij nieuw omdat voor die tijd de koning als heer van het land geen macht uit kon oefenen en het gezag daarom voor de gewone man niet voelbaar was.
