Bartłomiej z Bydgoszczy
Bartłomiej z Bydgoszczy (ur. ok. 1480 w Bydgoszczy, zm. 1548 w Poznaniu) – bernardyn, leksykograf (przed wstąpieniem do klasztoru w 1500 r. nosił imię Stanisław), przez całe swe życie związany z Bydgoszczą.
| |
| Data i miejsce urodzenia |
1480 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
1548 |
| Wyznanie | |
| Kościół | |
| Inkardynacja | |
| Śluby zakonne |
|
Życiorys
edytujUrodził się ok. 1480 r. w Bydgoszczy, najprawdopodobniej w rodzinie zamożnych mieszczan. Na chrzcie św. otrzymał imię Stanisław. Przed 1500 r. wstąpił do zakonu bernardynów i przyjął miano Bartłomieja lub Bartosława. Studiował na Akademii Krakowskiej i w 1505 r. uzyskał na wydziale artystycznym stopień bakałarza.
Przebywał głównie w Bydgoszczy, w klasztorze bernardynów. Początkowo pełnił tam funkcję kaznodziei i opiekował się biblioteką klasztorną. Przebywał również w konwentach w Kole, Samborze i na koniec w Poznaniu. W latach 1518–1524 był gwardianem klasztoru bydgoskiego. Należał do grona wykładowców istniejącego od 1530 r. przy bydgoskim konwencie bernardyńskim studium filozoficznego oraz był mistrzem nowicjatu[2]. Znał osobiście i cieszył się zaufaniem prowincjałów bernardyńskich: Jana Szklarka i Rafała z Proszowic.
Bartłomiej był człowiekiem wysoce wykształconym i posiadającym szerokie zainteresowania. W latach 1500–1502 sporządził wielki kopiarz, obejmujący zbiór bulli, dekretów, konstytucji i przywilejów. Napisał także kilka manuskryptów z materiałami do dziejów zakonu bernardynów, a w 1522 r. przełożył na język polski reguły Trzeciego Zakonu św. Franciszka.
Jednak najważniejszymi jego dziełami są dwa słowniki, które stanowią wartościowe źródło historyczne do badań języka polskiego. W latach 1999–2019 zostały wydane w wersji polsko-łacińskiej[3][4][5][6][7][8]. Pierwsze dzieło to słownik łacińsko-polski ukończony w 1532 r., liczący 4272 polskie wyrazy, który w rzeczywistości był wzbogaceniem trzech starszych słowników (autorstwa Tucholczyka, Murmeliusza, Mymera). Jego znaczenie polega głównie na wielkiej obfitości zebranych w nim wyrazów polskich. Najnowsze badania wykazały dużą oryginalność i wartość tego dzieła.
Drugie dzieło Bartłomieja opracowane w 1544 r. stanowią polskie wyrazy wpisane na marginesach, powstałego w 1488 r., słownika „Vocabularis breviloquus” autorstwa Jana Reuchlina[1]. Liczba dopisanych tu polskich słów dwukrotnie przewyższa liczbę z poprzedniego słownika (ponad 11 tys. wyrazów). Wyrazy notowane przez leksykografa noszą znamiona dialektu północnopolskiego – zgodnie z pochodzeniem autora. Jedną z cech charakterystycznych tej pracy jest objaśnienie wielu terminów z zakresu gramatyki, które są najstarszymi zapisanymi określeniami gramatycznymi w języku polskim.
Posądzany przez ówczesnych o chełpliwość i dążenie do rozgłosu Bartłomiej napisał w powyższym inkunabule:
„Ja brat Bartłomiej z Bydgoszczy, Minoryta, nie jestem i nigdy nie byłem człowiekiem lubiącym się chełpić swoją pracą, człowiekiem, który by podejmował trud pisarski dla zdobycia rozgłosu, czy próżnej chwały (jak mnie o to różni ludzie obwiniają), lecz pracowałem dla dobra Rzeczypospolitej i dla pomnożenia chwały Bożej, 1544 r.”
Znaczenie
edytujNaukowa działalność Bartłomieja została odkryta dopiero w końcu XIX wieku, kiedy Bolesław Erzepki odczytał, opracował i wydał drukiem jego słownik łacińsko-polski z 1532 r. Więcej szczegółów z życia i działalności wybitnego bernardyna zgromadził i opublikował później ks. Kamil Kantak. Znaczenie dzieł Bartłomieja dla historii języka polskiego wynika nie tylko z zebrania tak znacznej liczby współczesnych i archaicznych słów polskich, lecz także z wysiłku prowadzącego do opracowania ortografii polskiej. Jego imię jest cytowane prawie w każdej książce naukowej poświęconej historii języka polskiego.
Dzieła
edytuj- Konstytucje, przywileje i inne pisma dotyczące zakonu św. Franciszka, 1502;
- Expositio regulae fratrum minorum, 1510;
- Exhortationes... i reguły franciszkanów, 1520;
- Vocabularius ex Calepino, breuiloquo et mamotrecto..., 1532 (rękopis w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu)
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b Wiesław Wydra, Katalog inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, Poznań: Biblioteka Uniwersytecka, 2002, s. 151–152, ISBN 83-913932-6-7, sygnatura: Inc. 169.
- ↑ Szmańda Edward. Nowe badania nad Bartłomiejem z Bydgoszczy. Kronika Bydgoska VII (1976-1979). Bydgoszcz 1986.
- ↑ Bartłomiej z Bydgoszczy, Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy wersja polsko-łacińska część I (A-G), Elżbieta Kędelska, Irena Kwilecka, Arleta Łuczak (red.), Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy (SOW), 1999, ISBN 83-86619-96-1.
- ↑ Bartłomiej z Bydgoszczy, Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy wersja polsko-łacińska część II (H-M), Elżbieta Kędelska, Irena Kwilecka, Arleta Łuczak (red.), Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy (SOW), 2003, ISBN 83-89191-04-0.
- ↑ Bartłomiej z Bydgoszczy, Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy wersja polsko-łacińska część III (N-Pleć), Elżbieta Kędelska, Irena Kwilecka, Arleta Łuczak (red.), Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy (SOW), 2005, ISBN 83-89191-39-3.
- ↑ Bartłomiej z Bydgoszczy, Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy wersja polsko-łacińska część IV (Plemię-Pytlowany), Elżbieta Kędelska, Irena Kwilecka, Arleta Łuczak (red.), Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy (SOW), 2009, ISBN 978-83-89191-77-9.
- ↑ Bartłomiej z Bydgoszczy, Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy wersja polsko-łacińska część V (R-Stracenie), Elżbieta Kędelska, Irena Kwilecka, Arleta Łuczak (red.), Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy (SOW), 2012, ISBN 978-83-89191-06-9.
- ↑ Bartłomiej z Bydgoszczy, Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy wersja polsko-łacińska część VI (Strach-Żyzny), Lucyna Agnieszka Jankowiak, Elżbieta Kędelska, Arleta Łuczak (red.), Warszawa: Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, 2019, ISBN 978-83-64031-93-9, ISBN 978-83-64031-94-6.
Bibliografia
edytuj- Biskup Marian red.: Historia Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. Warszawa-Poznań: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991
- Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom I. Bydgoszcz 1994, s. 26–27
- Guldon Zenon, Kabaciński Ryszard: Szkice z dziejów dawnej Bydgoszczy XVI-XVIII w., Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1975
- Kantak Kamil. Z przeszłości bernardynów bydgoskich. [w.] Przegląd Bydgoski Rocznik 1 R.1933 z.2
- Szmańda Edward. Nowe badania nad Bartłomiejem z Bydgoszczy. [w.] Kronika Bydgoska VII (1976–1979). Bydgoszcz 1986
Literatura uzupełniająca
edytuj- Stefan Wierczyński, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 315. Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, ISBN 83-04-03484-0.
Linki zewnętrzne
edytuj- Słownik łacińsko-polski (wyd. 1900) w bibliotece Polona