Gramatyka
Gramatyka (stgr. γραμματική τέχνη, łac. grammatica) – uporządkowany zbiór reguł językowych rządzących organizacją zdań, dyskursów, tekstów; innymi słowy zespół prawideł umożliwiających tworzenie złożonych jednostek językowych, ich składanie z jednostek elementarnych[1]. Gramatyka to także dział językoznawstwa zajmujący się badaniem tych wzorców[2]. Struktura gramatyczna stanowi element właściwy dla wszystkich języków i dialektów[3], tworzący podstawę ich funkcjonowania; system ten znany jest wszystkim użytkownikom i przyswajany bez potrzeby formalnego nauczania[4]. Złożona gramatyka występuje zarówno w językach społeczeństw uprzemysłowionych i zurbanizowanych, jak i w językach społeczeństw tradycyjnych[5][6].
Gramatyka to część języka najbardziej trwała i odporna na wpływy zewnętrzne[7], choć również podlegająca zmianom[8]. Jest najwyraźniej ujawniającym się elementem organizacji tekstu, choć nie stanowi głównego ani jedynego obrazu systemu językowego. Charakter gramatyki jest uzależniony od typologii danego języka, a na faktyczny sposób wypowiedzi wpływają też aspekty stylistyczne i semantyczne. Faktyczna łączliwość wyrazów może być zatem bardziej restrykcyjna od samych prawideł gramatycznych[1].
W zakres gramatyki wchodzą: fonetyka, fonologia, morfologia oraz składnia, przy czym w ujęciu tradycyjnym nie uwzględnia się fonetyki i fonologii[2]. Za część gramatyki bywa uznawana także semantyka[9]. Pojęcie gramatyki ma zatem charakter bardzo zmienny, często również pod względem rozciągłości jej przedmiotu[10]; ponadto gramatyka uniwersalna nie stanowi gramatyki w żadnym z powszechnych ujęć, lecz raczej koncepcję uniwersalnych właściwości językowych[11].
W postaci stosowanej gramatykę rozumie się przede wszystkim jako opis struktury, tej części systemu językowego, która odnosi się do sposobu łączenia jednostek, zwłaszcza w kontekście tworzenia zdań. Istnieją jednak różne koncepcje pojmowania gramatyki i rozgraniczania jej elementów. Ferdinand de Saussure uznawał, że zasobu słownego nie można ściśle oddzielić od gramatyki; podejście tradycyjne, absolutyzujące poszczególne części gramatyki, traktuje ją zaś nadal jako pewien konglomerat złożony z tych składników. Skrajne stanowisko zajmuje tu Noam Chomsky, który gramatykę w zasadzie utożsamił ze składnią[1].
Poza kontekstem językoznawczym miano gramatyki przypisuje się rozmaitym aspektom praktyki językowej, a sam termin bywa szczególnie kojarzony z regulacjami poprawnościowymi[12]. Stąd wywodzi się właściwe dla kultury internetowej pojęcie grammar nazi, powiązane z potocznym sposobem rozumienia gramatyki[12]. Potocznie pod pojęcie gramatyki podkłada się nie tylko morfologię czy składnię, ale także wymowę, stylistykę[12] czy nawet ortografię[13][14]. Normy ortograficzne nie są jednak częścią systemu językowego ani gramatyki, lecz odgórnie narzuconymi przepisami, rządzącymi zewnętrzną szatą języka[13][15].
Gramatyczność (poprawność gramatyczna) to własność struktur językowych (przede wszystkim zdań) polegająca na ich zgodności z zasadami gramatycznymi. Wyrażenia spełniające reguły gramatyki nie muszą być jednak akceptowalne pod względem semantycznym (por. zdanie Ta długa głupota szczekała prostopadle, uwydatniające różnicę między gramatyką a semantyką). Obserwuje się priorytetyzację prawideł semantycznych nad gramatycznymi. Podstawowa komunikacja możliwa jest bowiem nawet bez znajomości gramatyki, umożliwia ją proste zestawienie leksemów (Ja ten klucz jutro oddać ten pani)[11].
Typy gramatyk
edytujIstnieją różne sposoby kategoryzacji rodzajów gramatyk. František Čermák proponuje poniższy podział[11]:
| Aspekt | Typ gramatyki |
|---|---|
| Treść | performancyjna • systemowa |
| Czas | diachroniczna (historyczna) • synchroniczna (opisowa) |
| Języki | uniwersalna • teoretyczna • kontrastywna (konfrontatywna) • jednojęzykowa |
| Cel | preskryptywna (normatywna) • deskryptywna (opisowa) |
| Forma–funkcja | onomazjologiczna (nocjonalna, funkcjonalna) • semazjologiczna |
| Punkt wyjścia | strukturalna • systemowa (systemiczna) • generatywna • stratyfikacyjna • funkcjonalno-generatywna • korpusowa |
Zobacz też
edytuj
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Čermák 2011 ↓, s. 130.
- ↑ a b Polański 1999 ↓, s. 208.
- ↑ O’Grady i Dobrovolsky 1997 ↓, s. 5.
- ↑ O’Grady i Dobrovolsky 1997 ↓, s. 9–11.
- ↑ Viktor Krupa, Slavomír Ondrejovič, Jazykové mýty a ich poslanie, „Človek a spoločnosť”, 1/2004, saske.sk [dostęp 2019-12-07] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-10] (słow.).
- ↑ John Lyons, Language and Linguistics, Cambridge: Cambridge University Press, 1981, s. 27–28, ISBN 0-521-29775-3, OCLC 7565470 (ang.).
- ↑ Lachur 2004 ↓, s. 101.
- ↑ O’Grady i Dobrovolsky 1997 ↓, s. 7–8.
- ↑ O’Grady i Dobrovolsky 1997 ↓, s. 10.
- ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 162–163.
- ↑ a b c Čermák 2011 ↓, s. 131.
- ↑ a b c Dace Strelēvica-Ošiņa, The Language of Correctness: Some Terms of Latin Origin, „Antiquitas Viva”, 5, 2019, s. 185–194, DOI: 10.22364/av5.16, ISSN 2255-9779 (ang.), vide s. 186.
- ↑ a b Karel Sýkora, Jaký je vlastně rozdíl mezi gramatikou a pravopisem? [online], Blog iDNES.cz, 26 stycznia 2016 [dostęp 2019-06-03] (cz.).
- ↑ Andrzej Markowski: Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 1636.
Bibliografia
edytuj- František Čermák, Jazyk a jazykověda: přehled a slovníky, wyd. 4, Praha: Nakladatelství Karolinum, Univerzita Karlova, 2011, ISBN 978-80-246-2360-3, OCLC 878145746 [dostęp 2017-12-18] (cz.).
- Czesław Lachur, Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2004, ISBN 83-7395-082-6, OCLC 749715998.
- Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
- William Delaney O’Grady, Michael Dobrovolsky (red.), Contemporary Linguistics: An Introduction, wyd. 3, Boston–New York: Bedford/St. Martin’s, 1997, ISBN 0-312-13749-4, OCLC 36269909 (ang.).
- Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.