Broń palna

Wystrzał z broni palnej (rewolweru). Widoczny pocisk oraz wydostające się gazy prochowe powstające po spaleniu ładunku miotającego w naboju

Broń palna – broń miotająca pociski energią gazów powstałych ze spalania ładunku miotającego. W zależności od rodzaju zastosowanego układu miotającego, dzieli się ona na broń lufową i broń rakietową.

Trzeci Protokół do Konwencji ONZ o międzynarodowej przestępczości zorganizowanej w art. 3 lit. a jako broń palną określa każdą przenośną, wyposażoną w lufę broń, która miota, jest przeznaczona do miotania lub daje się łatwo przerobić tak, by miotać pocisk lub ładunek rażący w wyniku działania materiału wybuchowego.

Historia

Początek rozwoju broni palnej jest związany z wynalezieniem prochu czarnego w Chinach w IX wieku; wkrótce po wynalezieniu znalazł on zastosowania militarne. Za czasów dynastii Song był dość powszechne stosowany do wyrobu min, prostych granatów i bomb. Tam też stworzono pierwszą broń rakietową oraz palną.

Lanca ognista na ilustracji z chińskiej kroniki; widać wylatujące szrapnele

Prototypem broni palnej jest lanca ognista z X w.: pojemnik z prochem i niewielkimi pociskami (odłamkami ceramiki, metalu, kamieniami itp.), umieszczony na kiju. Po podpaleniu służył jako rodzaj miotacza ognia, rażąc przeciwników kilkumetrowym jęzorem płomieni i rozpalonymi pociskami. Nie była to jednak broń palna w pełnym tego słowa znaczeniu, ponieważ pociski miały dużo mniejszą średnicę niż lufa, przez co ich prędkość wylotowa była bardzo mała, a zasięg broni nieznaczny.

Następnym etapem rozwoju był tzw. eruptor, o metalowej lufie, ściślej dopasowanym pocisku, używający szybciej spalającego się prochu o zawartości saletry powyżej 70%. Zdolny był on wyrzucić pocisk nawet na kilkaset metrów (przynajmniej według ówczesnych opisów). Zwiększanie wytrzymałości luf, wygładzanie ich wnętrza by miały jednolicie równy przekrój i ściślejsze dopasowywanie pocisków doprowadziły do stworzenia broni palnej sensu stricto, której głównym czynnikiem rażącym jest wyrzucany ciśnieniem gazów prochowych, z wielką prędkością, pocisk. Do dziś, mimo upływu setek lat i rewolucyjnych zmian w technice i technologii, istota działania broni palnej jest w zasadzie taka sama.

Chińskie działo z czasów dynastii Yuan

Najstarsza znana broń palna, z lufą z brązu, też pochodzi z Chin, z Achengu niedaleko Harbinu i datowana jest na rok 1288 (dynastia Yuan). Z tego samego okresu znane są z ikonografii i znalezisk archeologicznych, wybuchowe granaty, których mongolscy wojownicy używali w czasie inwazji na Japonię.

Znajomość prochu czarnego dotarła do Europy Szlakiem Jedwabnym lub też za pośrednictwem wymiany handlowej z Bliskim Wschodem.

Niektórzy twierdzą, że „sekret alchemików” przywiózł do Wiednia Marco Polo ze swej słynnej wyprawy do Chin w latach 1271–1292. Inną hipotezą jest rzekome niezależne od Chin wynalezienie prochu przez Rogera Bacona i Bertholda Schwarza, mnicha z Freiburga, od którego nazwiska ("Czarny") autorzy niemieckojęzyczni wywodzą nazwę "czarny proch". Nazwa ta może jednak pochodzić także od koloru, jaki przybiera sama gotowa mieszanka 75% saletry potasowej, 10% siarki i 15% węgla drzewnego.

Pierwsze rodzaje broni palnej były bardzo prymitywne. Składała się na nie metalowa rura (lufa), zamknięta z jednej strony. W jej tylnej części w pobliżu wspomnianego zamknięcia wykonany był otwór, zwany otworem zapałowym. Do rury wsypywano przez otwór wlotowy pewną ilość prochu, czyli ładunek, który następnie ubijano. Potem umieszczano w lufie pocisk, początkowo kamienny, żelazny, a w końcu ołowiany. Pierwsze pociski miały kształt sferyczny, stąd do dziś w potocznym języku często mówi się o pocisku "kula". Po osadzeniu w lufie pocisku broń palna była gotowa do strzału. Czynność przygotowania takiej broni do strzału wymagała ubijania poszczególnych komponentów w lufie, tak by szczelnie wypełniały jej wnętrze, toteż nazywano ją „nabijaniem” broni. W dzisiejszych czasach termin ten także jest stosowany, choć już od dawna, co najmniej od czasu wprowadzenia broni odtylcowej, strzelec nie musi niczego ubijać. W broni wielostrzałowej termin ten oznacza bezpośrednie przygotowanie broni do strzału: wprowadzenie naboju do lufy broni uprzednio "załadowanej", to jest takiej, w której w magazynku znajdują się naboje, ale która nie jest przez to jeszcze gotowa do strzału.

Aby oddać strzał z tak przygotowanej broni, trzeba było doprowadzić do zapłonu prochu. W tym celu przez otwór zapałowy do ładunku prochowego doprowadzano ogień. Początkowo służyły do tego żarzące się kawałki drewna, rozżarzone pręty żelazne, tlący się lont, w późniejszych czasach pojawiły się zamki mechaniczne krzeszące iskry z krzemienia, a w końcu ich miejsce zajął zapłon chemiczny, w którym iskry powstawały w wyniku detonacji substancji chemicznych na skutek uderzenia kurkiem broni. Zapłon prochu w broni odprzodowej, aż do wynalezienia zapłonu chemicznego, następował w specjalnym wydrążeniu obok lufy, zwanym panewką. Ogień z palącego się na panewce prochu przechodził przez otwór zapałowy do głównego ładunku i powodował jego zapłon. Jeżeli otwór był niedrożny, strzał nie mógł paść, bo nie dochodziło do zapalenia prochu w lufie, spalał się tylko proch na panewce. Pamiątką tego jest frazeologizm „spalić na panewce”, oznaczający działanie nie przynoszące rezultatu.

W Europie po raz pierwszy odnotowano użycie broni palnej w 1331 roku podczas oblężenia miasta Cividale we Friuli. W Anglii po raz pierwszy notuje się broń palną w 1338 roku, a we Francji rok później. W Polsce pierwsza wzmianka o artylerii polskiej znajduje się w statutach Kazimierza Wielkiego z połowy XIV wieku.

Prawo dostępu do broni

Prawo do posiadania i używania broni jest przedmiotem debat publicznych i analiz naukowych. W większości krajów świata dostęp do broni dla osób cywilnych jest dozwolony, ale ograniczony prawnie i wymaga uzyskania urzędowego pozwolenia na broń. We wszystkich państwach posiadanie broni jest w jakiś sposób regulowane. Według przeglądu z 2011 r., jedynie w Stanach Zjednoczonych i Jemenie dostęp do broni jest traktowany jako obywatelskie prawo – w pozostałych krajach jest rozumiane jako przywilej.

Badania empiryczne

Badania zagadnienia dostępu do broni są często blokowane ze względów politycznych. Stany Zjednoczone przyjęły w 1996 r. tzw. poprawkę Dickeya, która zabraniała głównej instytucji epidemiologicznej CDC prowadzenia oficjalnych statystyk śmiertelności związanej z bronią. W latach 90. Rada Gospodarcza i Społeczna ONZ dążyła do zorganizowania międzynarodowej współpracy w realizacji takich statystyk i badań, jednak również zostały one zablokowane przez przedstawicieli USA.

Ze względu na niską dostępność danych, szczególnie longitudinalnych, dostępne analizy opierają się głównie na strategiach pośredniego wnioskowania statystycznego. Część badań została zdyskredytowana i powiązana z wpływem lobbystycznych think tanków. Metaanaliza Klecka z 2016 r. obejmująca dane z USA i biorąca pod uwagę różnorodne problemy metodologiczne występujące w tym obszarze konkluduje, że zwiększony dostęp do broni wiąże się z podwyższonym ryzykiem samobójstw, i ani nie przeciwdziała, ani nie podwyższa przestępczości w tym kraju. Częstość samobójstw traktuje się obecnie jako trafną zmienną towarzyszącą pomagającą oszacować rozpowszechnienie broni w danym obszarze. Istnieje pewna zgodność wyników badań na temat pozytywnego wpływu regulacji ograniczających dostęp do broni dla przestępców, osób skłonnych do przemocy, i osób ze skłonnościami samobójczymi. Międzynarodowy przegląd 130 badań z 10 krajów sugeruje, że w wielu regionach wprowadzenie ostrzejszych regulacji i ograniczanie dostępu do broni poskutkowało zmniejszeniem poziomu zabójstw i samobójstw, jednak jakość badań jest niewystarczająca aby potraktować te wnioski jako w pełni konkluzywne.

Zobacz też

• artyleria
• amunicja
• broń strzelecka
• puszkarstwo
• rusznikarstwo

Bibliografia

• Roderic MartinR.M. Alley Roderic MartinR.M., Internal conflict and the international community: wars without end?, Ashgate, 2004, s. 53–54, ISBN 978-0-7546-0976-6 .1 stycznia
• Cook i inni, The Social Costs of Gun Ownership, „NBER”, 6 września 2004 [dostęp 2017-01-11] .
• GaryG. Kleck GaryG., Tomislav VictorT.V. Kovandzic Tomislav VictorT.V., JonJ. Bellows JonJ., Does Gun Control Reduce Violent Crime?, Rochester, NY, 21 czerwca 2016 [dostęp 2017-02-02] . Brak numerów stron w książce
• GaryG. Kleck GaryG., The Impact of Gun Ownership Rates on Crime Rates: A Methodological Review of the Evidence, „Journal of Criminal Justice”, 43 (1), 2015, s. 40–48 [dostęp 2017-02-02] .1 stycznia
• TomislavT. Kovandzic TomislavT., Mark E.M.E. Schaffer Mark E.M.E., GaryG. Kleck GaryG., Estimating the Causal Effect of Gun Prevalence on Homicide Rates: A Local Average Treatment Effect Approach, „Journal of Quantitative Criminology”, 4, 2008, s. 477–541, DOI: 10.1007/s10940-012-9185-7, ISSN 0748-4518 [dostęp 2017-01-11] .
• T.V.T.V. Kovandzic T.V.T.V., The Impact of "Shall-Issue" Concealed Handgun Laws on Violent Crime Rates: Evidence From Panel Data for Large Urban Cities, „Homicide Studies”, 4, 24 lipca 2016, s. 292–323 [dostęp 2017-01-11]  (ang.).
• Andrzej Nogal. Czarny proch i broń palna w Europie – tajemnica rewolucyjnego wynalazku. „Histmag.org”, lipiec 2019. [dostęp 2019-08-09]. brak numeru strony
• SarahS. Parker SarahS., Balancing Acts: Regulation of Civilian Firearm Possession, [w:] Graduate Institute of International and Development Studies Small Arms Survey, Small arms survey 2011: states of security., Cambridge University Press, 2011, ISBN 978-0-521-14686-9 .1 stycznia Brak numerów stron w książce
• JulianJ. Santaella-Tenorio JulianJ. i inni, What Do We Know About the Association Between Firearm Legislation and Firearm-Related Injuries?, „Epidemiologic Reviews”, 1, 2016, s. 140–157, ISSN 0193-936X [dostęp 2017-01-11]  (ang.).1 stycznia
• Jeffrey W.J.W. Swanson Jeffrey W.J.W. i inni, Mental illness and reduction of gun violence and suicide: bringing epidemiologic research to policy, „Annals of Epidemiology”, 25 (5), s. 366–376 .
• Robert Temple: Geniusz Chin: 3000 lat nauki, odkryć i wynalazków. Warszawa: Ars Polona, 1994, s. 241–4. ISBN 83-85889-35-6.
• Stanisław Torecki: 1000 słów o broni i balistyce. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982, s. 41-42. ISBN 83-11-06699-X.