Formant (morfologia)
Formant, zrostek, afiks (od łac. affixum „element przyczepiony”) – słowotwórcza część wyrazu, dodana do jego rdzenia (podstawy słowotwórczej). Formant słowotwórczy modyfikuje wyraz podstawowy pod względem znaczeniowym lub funkcjonalnym[1].
Terminy „formant” i „afiks” bywają ze sobą utożsamiane, ale formant może być pojęciem szerszym, które obejmuje nie tylko pewne morfemy (afiksy), ale też np. zmiany paradygmatyczne[2]. Formant słowotwórczy stanowi zespół cech formalnych (morfologicznych) różniących wyraz fundowany od fundującego[3].
Podział funkcjonalny
[edytuj | edytuj kod]Ze względu na funkcję formanty dzielą się na:
- fleksyjne – dodawane w procesie odmiany wyrazu przez osoby lub przypadki, bez zmiany kategorii gramatycznej;
- derywacyjne – gdy poprzez dodanie afiksu zmienia się kategoria gramatyczna wyrazu, na przykład z czasownika na rzeczownik.
Podział formalny
[edytuj | edytuj kod]Formalnie zrostki dzieli się w zależności od ich usytuowania względem morfemu w derywacie[4][5]:
- przedrostek (prefiks) – występuje przed rdzeniem;
- przyrostek (sufiks) – występuje po rdzeniu, afiks słowotwórczy;
- postfiks – występuje po rdzeniu, afiks słowotwórczy oraz fleksyjny;
- międzyrostek (spójka, interfiks) – występuje między dwoma rdzeniami;
- okołorostek (cyrkumfiks) – występuje wokół rdzenia;
- wrostek (infiks/interfiks) – występuje wewnątrz rdzenia;
- formant zerowy (oznaczany symbolem „∅”) – formant pusty, wyrażający stosunki między morfemami pełnymi (nie mylić z disfiksem (odrostkiem) ;
- wolnorostek (libfiks) – występuje jako oddzielony od innego słowa, aby nadać powiązane znaczenie[6], np. prac-o-holizm, seks-o-holizm
- duplifiks (reduplikacja) – formant, który powtarza rdzeń
- odrostek (disfiks) – formant ujemny, który skraca rdzeń (np. we francuskim [ɔs] (os) – kość (l.p.) [o] (os) – kości (l.mn.)
- nadrostek (suprafiks) – formant w postaci suprasegmentalnej, czyli istniejącej jako cecha fonologiczna w obrębie całego segmentu słowa
- simulfiks (formant apofoniczny, przegłos) – formant polegający na przełączeniu cechy fonemicznej na inną, np. w angielskim tooth (l.p.) i teeth (l.mn.)
- transfiks – formant przechodzący poprzez pewien wzór rdzenia, np. w arabskim k – t – b (ك-ت-ب) stanowi rdzeń dla słów powiązanych z pisaniem, książkami: kātib كاتب (pisarz), maktab مكتب (biuro) i kattaba كتب (zmusił do pisania)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993, s. 411, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
- ↑ Afiks. ENCENC Encyklopedie humanistyczne, 2017-01-10. [dostęp 2023-10-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-10-21)].
- ↑ Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 179, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
- ↑ Babik 2002 ↓, s. 16.
- ↑ Formant w języku polskim – szybko i prosto o słowotwórstwie. Poprawna polszczyzna dla każdego, 2019-09-01. [dostęp 2020-05-04].
- ↑ spolszczona nazwa od ang. libfix: Libfixes, Arnold Zwicky's Blog, January 23, 2010
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Wiesław Babik, Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych, Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, 2002 (Nauka, Dydaktyka, Praktyka), ISBN 83-87629-84-7.