George Tabori

George Tabori

George Tabori (lata 80.)
Data i miejsce urodzenia	24 maja 1914 Budapeszt
Data i miejsce śmierci	23 lipca 2007 Berlin
Narodowość	żydowska, węgierska
Język	angielski
Dziedzina sztuki	powieść, dramat, scenariusz
Ważne dzieła
Mein Kampf Courage mojej matki Wariacje Goldbergowskie
Odznaczenia
Strona internetowa

George Tabori, właśc. György Tábori (ur. 24 maja 1914 w Budapeszcie, zm. 23 lipca 2007 w Berlinie) – węgierski dramaturg, reżyser, scenarzysta, aktor i tłumacz żydowskiego pochodzenia.

Tworzył w języku angielskim, reżyserował i grał głównie po niemiecku. Pisał dla teatru, radia, telewizji i filmu. W ostatnich dekadach XX w. był najczęściej wystawianym współczesnym dramaturgiem w niemieckich i austriackich teatrach. W jego sztukach antysemityzm i Holocaust są intensywnie zabarwione czarnym humorem, absurdem i groteską, „ze skłonnością do szokujących efektów i drastycznych sformułowań, przekraczających granice psychicznej wyporności, nie wspominając nawet o dobrym smaku” .

Życiorys

Młodość

Urodził się w Budapeszcie, w wywodzącej się z klasy średniej rodzinie o żydowskich korzeniach. Jego ojciec, Cornelius Tábori (1879–1944), był prawnikiem, publicystą, pisarzem, badaczem i tłumaczem z angielskiego. Matka George’a, Elsa z d. Ziffer (1889–1963), pochodziła ze Słowenii, będącej wówczas częścią Monarchii Habsburgów i była córką lekarza praktykującego w modnych kurortach, np. w Bad Ischl. George miał starszego brata Paula. Matka była katoliczką, ojciec agnostykiem, który w imię kosmopolityzmu porzucił judaizm i ochrzcił obu synów, po czym wysłał ich do protestanckiej szkoły. George dopiero mając 7 lat dowiedział się o swoim żydowskim pochodzeniu.

Wychowywał się w domu pełnym książek, muzyki (grał na saksofonie, jego brat na fortepianie), częstych wizyt pisarzy, intelektualistów o liberalnych poglądach i wszelkiego rodzaju artystów. Od dzieciństwa przejawiał zdolności literackie, co w rodzinie Taborich było częste  i niezbyt mile widziane, jako że zwykle prowadziło do niepopłatnego zawodu literata. Dlatego po maturze, jesienią 1932, został przez ojca wysłany do Berlina, by szkolił się w branży hotelarskiej. Wkrótce jednak wrócił, bo po dojściu Hitlera do władzy (w 1933) nie czuł się bezpiecznie w nazistowskich Niemczech. Ostatecznie poszedł w ślady brata i w 1935 wyjechał do Londynu, gdzie pracował jako goniec w księgarni oraz tłumacz najświeższych wiadomości dla węgierskiej agencji prasowej. Jednak przede wszystkim polerował swój angielski. Wtedy też przekształcił swoje imię z György na George.

Czasy wojenne

W 1939 wrócił do Budapesztu jako korespondent zagraniczny. W czasie wojny pracował na Bliskim Wschodzie (m.in. w Jerozolimie i Kairze) dla British Army Near East News Service (1941–1943), a następnie dla londyńskiego BBC (1943–1947). W 1941 otrzymał brytyjskie obywatelstwo. W 1944 dowiedział się, że jego ojciec został zamordowany w Oświęcimiu. Kilka miesięcy później okazało się, że jego matce w zadziwiający sposób udało się ujść z życiem, co uczynił fabułą swojego późniejszego dramatu Courage mojej matki.

W tym czasie Tabori napisał swoje pierwsze powieści: thriller Beneath the Stone (1945), Companions of the Left Hand (1946) oraz kryminał psychologiczny Original Sin (1947), które zwróciły uwagę wytwórni Metro-Goldwyn-Mayer.

Hollywood i Broadway

W 1947 Tabori wyjechał do USA i jako scenarzysta rozpoczął współpracę z Hollywood, w tym z MGM, a później również z Warner Bros. Pisał scenariusze m.in. dla: Alfreda Hitchcocka, Charlesa Vidora, Anatola Litvaka, Josepha Loseya, Anthony’ego Asquitha.

Na początku lat 50. Tabori zadebiutował jako reżyser przedstawieniem Panny Julii Strindberga na scenie nowojorskiego Phoenix Theatre . W tym czasie napisał też swoje pierwsze sztuki teatralne, które były wystawiane na Broadwayu: Flight into Egypt (1952) wyreżyserowaną przez Elię Kazana, The Emperor’s Clothes (1953) wyreżyserowaną przez Harolda Clurmana oraz Brouhaha (1958), wystawioną w reżyserii Petera Halla.

Zaprzyjaźnił się z niemieckimi emigrantami: Thomasem Mannem i jego bratem Heinrichem, Theodorem Adorno, Arnoldem Schönbergiem, Lionem Feuchtwangerem i Bertoltem Brechtem. Zwłaszcza przyjaźń z Brechtem i bliska z nim współpraca uświadomiły Taboriemu, że to teatr jest jego naturalnym żywiołem. Przetłumaczył na angielski i wyreżyserował trzy dramaty Brechta (Kariera Artura Ui, Karabiny pani Carrar i Matka Courage i jej dzieci) oraz napisał poświęconą mu sztukę będącą kolażem jego pism Brecht to Brecht (1961) .

Mimo że Tabori nie był komunistą, jego przyjaźnie i współpraca z Elią Kazanem, Arthurem Millerem, Charlie Chaplinem i innymi spowodowały, że znalazł się na czarnej liście McCarthy’ego i nie był w stanie uzyskać angażu w amerykańskim filmie czy telewizji. Razem ze swoją drugą żoną, szwedzką gwiazdą filmową Vivecą Lindfors, założył w Nowym Jorku trupę teatralną „The Strolling Players”, dla której pisał sztuki i z którą wyjeżdżał do Europy, zwłaszcza do Londynu .

Concordia w Bremie

W 1968 Tabori został zaproszony przez żonę Brechta Helene Weigel do uczestnictwa w Brecht-Dialoque. Był to kongres zorganizowany w Berlinie Wschodnim z okazji 70. rocznicy urodzin Brechta. Uczestniczył tam w próbach i spektaklach zespołu Berliner Ensemble, założonego w 1949 roku przez Brechta. I mimo że Berliner Ensemble wydawał się być teatrem doskonałym, Tabori nie potrafił się utożsamić z duchem brechtowskiego perfekcjonizmem, wirtuozerią i ascetyzmem realizacji. Teatr Taboriego zmierzał w zupełnie innym kierunku, ku symbiotycznej relacji między sceną a rzeczywistością oraz zachęcaniu widza do zaangażowania zarówno intelektualnego, jak i emocjonalnego.

Rok później jego sztuka Kanibale (The Canibals, 1968) odniosła oszałamiający sukces po premierze w zachodnioberlińskim Teatrze Schillera. Krótko potem Taboriemu przyznano zachodnioniemieckie stypendium Akademickiego Ośrodka Wymiany z Zagranicą. Zaczął reżyserować w Berlinie Zachodnim, Tybindze, Bonn, Monachium i Bremie . Ostatecznie osiedlił się w Niemczech i w wieku 58 lat rozpoczął nowy rozdział swojego życia jako reżyser teatralny.

W 1975 Tabori przyjął propozycję stałej współpracy w Bremie, gdzie w niewielkim teatrze Concordia stworzył eksperymentalne laboratorium teatralne (Theaterlabor). Dysponował stałym 10-osobowym zespołem aktorskim. Założeniem Taboriego w pracy z aktorami był swobodny rozwój całej grupy, wypracowywanie wspólnych doświadczeń bez przyjętej z góry koncepcji. Bardziej niż role interesowała go osobowość aktora, praca z nim, wzajemne relacje między „być” a „grać” . Niwelował barierę aktor – widz, rezygnując z tradycyjnej sceny i wprowadzając aktorów między widzów. W koncepcji reżyserskiej odnosił się do własnych obserwacji i przemyśleń z seansów terapeutycznych, w których uczestniczył w Filadelfii na Uniwersytecie Pensylwanii. Stworzył spektakl-dokument psychoterapeutyczny Sigmunds Freude. W inscenizacji Hamleta analizował zachowanie tytułowego bohatera z psychiatrycznego punktu widzenia i dowodził, że stanowi ono odbicie wielu dewiacji psychicznych.

W 1977 zrealizował w Concordii spektakl na podstawie opowiadania Kafki Głodomór. W trakcie przygotowań do spektaklu, w ramach koncepcji spójności sceny z rzeczywistością, Tabori i cały zespół aktorski przez 40 dni pościli pod opieką lekarza. Publiczność była zszokowana widząc aktorów wyglądających jak żywe szkielety z nazistowskich obozów koncentracyjnych. Senator Horst Werner Franke, ówczesny dyrektor ds. kultury w Bremie, groził nakazem przymusowego karmienia aktorów i aresztowaniem reżysera. Ostatecznie kontrakty całego zespołu teatralnego nie zostały przedłużone i Tabori zakończył swoją współpracę z Concodią w 1978.

Holocaust i czarny humor

Grób George’a Taboriego, Dorotheenstädtischer Friedhof, Berlin

W twórczości Taboriego jako pisarza i dramaturga wszechobecna jest tematyka żydowska, zwłaszcza Holocaust. Ale nie ma to nic wspólnego z martyrologią. Standardowemu lamentowi i nieszczeremu pietyzmowi Tabori przeciwstawia kpinę, szyderstwo, żydowskie żarciki rodem ze szmoncesu, czarny humor, groteskę balansującą na krawędzi straszliwej, ostatecznej absurdalności .

Już Kanibale, pierwsza jego sztuka o tej tematyce, traktująca o kanibalizmie wśród więźniów obozu koncentracyjnego, zachęcała do śmiania się z ludzkich potworów i morderców. Co nie zawsze spotykało się ze zrozumieniem publiczności, szczególnie niemieckiej.

W 1979 wystawił w Monachium wyreżyserowaną przez siebie własną sztukę Courage mojej matki (Mutters Courage, 1979), z Hanną Schygullą w roli tytułowej. Jest to opowieść o prawdziwych losach matki Taboriego, która dziwnym zrządzeniem losu została wypuszczona z pociągu wiozącego więźniów do Oświęcimia, bowiem niemiecki żandarm uwierzył, że pracuje dla Czerwonego Krzyża, a świadczącą o tym legitymację zostawiła w domu.

Cztery lata później, w 50. rocznicę dojścia Hitlera do władzy, Tabori przedstawił w Bochum groteskowy Jubileusz (Jubiläum, 1982), w którym m.in. jeden z bohaterów sugerował, że oświęcimskie krematoria były piecami do wypieku chałek.

Największym sukcesem Taboriego okazała się sztuka Mein Kampf, której premiera miała miejsce w kwietniu 1987 w wiedeńskim Akademietheater, w reżyserii autora. Tabori wystąpił też w roli Szlomo Herzla, Żyda zaprzyjaźnionego z młodym Adolfem Hitlerem, próbującym dostać się na wiedeńską Akademię Sztuk Pięknych. Po porażce na egzaminie, Herzl doradza Hitlerowi, by ten porzucił malarstwo, do którego wyraźnie brakuje mu talentu i zajął się raczej polityką. „W dramacie tym, drażniącym wprost pomieszaniem stylów, gatunków i konwencji znaleźć można niemal wszystko: pierwiastki farsy i «czystej» komedii, groteskę, karykaturę, absurd i surrealizm”.

W szkicu dedykowanym Taboriemu na siedemdziesiąte urodziny krytyk Peter von Becker napisał między innymi: „Całe swoje pisarstwo nazywa Tabori egzorcyzmami, galeria jego postaci to przeróżne odmiany własnego «ja», dowcip to dla dotkniętego nieszczęściem, lecz ocalonego z zagłady koło ratunkowe, nie ucieczka przed rzeczywistością, lecz rzeczywistość” .

Życie prywatne

George Tabori miał starszego o 6 lat brata Paula (1908–1974), który od lat 30. mieszkał w Londynie i – podobnie jak ich ojciec – był dziennikarzem, pisarzem i tłumaczem literatury oraz przewodniczącym jednej z sekcji londyńskiego PEN Clubu. Interesował się także naukami społecznymi (miał tytuł doktora ekonomii i nauk politycznych) oraz paranormalnymi (był wiceprezesem Ghost Clubu).

Tabori był czterokrotnie żonaty.

Viveca Lindfors (1957)

Pierwszą żoną była Hannah Freund. Urodzona w 1919 w Darmstadt niemiecka Żydówka, która wyemigrowała do Palestyny w ramach piątej aliji, organizowanej przez syjonistyczną organizację w Niemczech. Poznali się w 1942 w Jerozolimie. Jako sierżant Higgins, Hannah była oficerem koordynującym program radia BBC i współpracowała z brytyjskim wywiadem. Pobrali się 12 września 1942, w Jerozolimie. Ślubu udzielił im pro-brytyjski rabin w obecności dwóch świadków – agentów brytyjskiego wywiadu. Hannah, mimo że była zagorzałą syjonistką, pojechała za mężem do Londynu, a potem do Ameryki. Rozwiedli się w 1954, gdy Tibori żył już w Nowym Jorku z Vivecą Lindfors.

Viveca Lindfors (1920–1995) była szwedzką aktorką filmową i teatralną, od 1942 mieszkającą w USA. Pobrali się w lipcu 1954. Tabori był jej czwartym mężem; zaadoptował troje jej dzieci z poprzednich małżeństw: Johna, Lenę i Kristoffera, wszystkie nosiły nazwisko Tabori. Para współpracowała na gruncie zawodowym. Rozwiedli się w 1972, gdy Tabori zdecydował się osiedlić w Niemczech.

Trzecią żoną była Ursula Grützmacher-Tabori, z którą poza małżeństwem łączyła go długoletnia współpraca zawodowa. Ursula przetłumaczyła na niemiecki wszystkie dramaty Taboriego napisane po 1970. Ich związek trwał 8 lat (1976–1984); po rozwodzie nadal pozostała jego jedyną tłumaczką. Zdaniem Taboriego przekłady Ursuli były doskonałe; „zawsze znajdowała ton tak właściwy, że tekst wydawał się napisany oryginalnie po niemiecku”.

Swoją czwartą żonę, aktorkę Ursulę Höpfner (ur. 1949), Tabori poznał w Bremie. Brała udział w niemal wszystkich jego produkcjach teatralnych, poczynając od bremeńskiego Theaterlabor w Concordii, poprzez Monachium i Hamburg, a kończąc na Wiedniu. Była modelową aktorką Taboriego: śmiałą, bezkompromisową, zainteresowaną teatrem niekonwencjonalnym, spontaniczną, ale i zdyscyplinowaną, a przy tym wygimnastykowaną i z doskonałą dykcją. Nazywał ją Uschi II. Była młodsza od niego o 35 lat. Pobrali się w 1985 i pozostali małżeństwem przez 22 lata, aż do jego śmierci.

Odznaczenia i nagrody

• 1954 BAFTA za najlepszy brytyjski scenariusz (wspólnie z Robinem Estridgem za The Young Lovers)
• 1976 Deutscher Kritikerpreis
• 1979 Prix Italia, za słuchowsko Weisman i Czerwona Twarz (Weisman i Rotgesicht) 
• 1981 Order Zasługi Republiki Federalnej Niemiec 
• 1983 Mülheimer Dramatikerpreis za Jubileusz (Jubiläum)
• 1988 Theaterpreis Berlin
• 1990 Mülheimer Dramatikerpreis za Weisman i Czerwona Twarz
• 1992 Nagroda im. Georga Büchnera
• 1997 Austriacki Order Nauki i Sztuki
• 1998 Walter-Hasenclever-Literaturpreis
• 1998 Concordia-Preis
• 2001 Kasseler Literaturpreis für grotesken Humor
• 2001 Nestroy-Theaterpreis (za całokształt)
• 2002 Bruno-Kreisky-Preis für das politische Buch (za całokształt)
• 2006 Wielki Oficer I Klasy, Odznaka Honorowa za Zasługi dla Republiki Austrii
• 2006 Der Faust-Theaterpreis (za całokształt)

Utwory sceniczne

George Tabori napisał blisko 30 sztuk. Tworzył po angielsku, utwory napisane po 1970 były przetłumaczone na niemiecki przez Ursulę Grützmacher-Tabori i w większości znane są pod swoimi niemieckimi tytułami. Na język polski przełożono osiem sztuk, z czego sześć zawarto w II tomie Antologii współczesnych sztuk austriackich 

• Flight Into Egypt (1952)
• The Emperor’s Clothes (1953)
• Brouhaha (1958)
• The Niggerlovers (1967)
• Kanibale (The Cannibals) (1968)
• Pinkville (1970)
• Clowns (1972)
• Sigmunds Freude (1975)
• Changes (1976)
• Talk Show (1976)
• Abendschau (1979)
• Courage mojej matki (Mutters Courage) (1979)
• Jubileusz (Jubiläum) (1983)
• Peepshow (1984)

• Schuldig geboren (1987)
• Mein Kampf (1987)
• Weisman i Czerwona Twarz (Weisman und Rotgesicht) (1990)
• Der Babylon-Blues (1991)
• Wariacje Goldbergowskie (Goldberg-Variationen) (1991)
• Requiem für einen Spion (1993)
• Die 25. Stunde (1994)
• Die Massenmörderin und ihre Freunde (1995)
• Ballada o sznyclu wiedeńskim (Die Ballade vom Wiener Schnitzel) (1996)
• Letzte Nacht im September (1997)
• Die Brecht-Akte (1999)
• Przedwczesne odejście (Frühzeitiges Ableben) (2001)
• Gesegnete Mahlzeit (2007)

Filmografia

scenarzysta

• 1950 – Kryzys (Crisis) – reż. Richard Brooks
• 1953 – Thunder in the East – reż. Charles Vidor
• 1954 – Flight Into Egypt – serial TV General Motors Presents, sezon 2, odc. 20
• 1954 – The young lovers – reż. Anthony Asquith, wspólnie z Robinem Estridgem, nagrodzony nagrodą BAFTA.
• 1955 – Wyznaję (I Confess) – reż. Alfred Hitchcock
• 1958 – Brouhaha – reż. Peter Hall, serial TV Theatre Night, sezon 2, odc. 1
• 1959 – Podróż (The Journey) – reż. Anatole Litvak
• 1960 – The Emperor’s Clothes – reż. Boris Sagal, serial TV Play of the Week, sezon 1, odc. 14
• 1962 – No exit – reż. Tad Danielewski, z Vivecą Lindfors (drugą żoną Taboriego) w roli głównej, nagrodzoną Srebrnym Niedźwiedziem
• 1968 – Sekretna ceremonia (Secret Ceremony) – reż. Joseph Losey
• 1970 – Kannibalen – reż. Reinhard Mieke, film TV
• 1972 – Parades – reż. Robert J. Siegel
• 1981 – Frohes Fest – scen. i reż. George Tabori
• 1991 – Mein Kampf – reż. Thomas Langhoff, film TV
• 1995 – My Mother’s Courage – reż. Michael Verhoeven
• 1996 – The Legend of Mrs. Goldman and the Almighty God – reż. Michael Verhoeven
• 2009 – Mein Kampf – reż. Urs Odermatt

aktor

• 1978 – Auf den Hund gekommen – reż. Rosemarie Fendel – jako Leonard – film TV
• 1986 – Tarot – reż. Rudolf Thome – jako reżyser teatralny
• 1988 – Der Passagier – Welcome to Germany – scen. i reż. Thomas Brasch – jako rabin
• 1989 – »Es ist ein Welttheater, jedes Leben«. George Tabori in Wien. – scen. i reż. Ottokar Runze, (fragm. video) – jako on sam – film dok.
• 1991 – Sehnsüchte oder Es ist alles unheimlich leicht – reż. Wilhelm Pellert, Julian Pölsler – jako profesor – film TV
• 1994 – Żegnaj Ameryko! (Auf Wiedersehen Amerika) – reż. Jan Schütte – jako Ziffer
• 1994 – Köd – reż. Krisztina Deák – jako Gábor bácsi
• 1994 – Nach Ihnen, Herr Mandelbaum! – George Tabori in Auschwitz – reż. Günter Schilhan – film. dok. TV – jako on sam
• 1995 – My Mother’s Courage – reż. Michael Verhoeven – jako on sam
• 1996 – The Legend of Mrs. Goldman and the Almighty God – reż. Michael Verhoeven – jako on sam
• 1997 – Wieloryb (Der Unfisch) – reż. Robert Dornhelm
• 2001 – George Tabori – Der Schriftsteller als Fremder – Eberhard Görner – film. dok. TV – jako on sam

Bibliografia

• Anat Feinberg: Embodied Memory: The Theatre of George Tabori. University Of Iowa Press, 1999. ISBN 978-0-87745-686-5.
• Małgorzata Semil, Elżbieta Wysińska: Słownik współczesnego teatru. Warszawa: WAiF, 1980. ISBN 83-221-0036-1.
• Danuta Żmij-Zielińska: George Tabori: Dziesięć przykazań, Krowa sąsiada.... [w:] Program spektaklu Wariacje Goldbergowskie Teatr im. Słowackiego, Kraków [on-line]. [dostęp 2017-10-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-05)]. (pol.).
• José A. Sánchez: Practising the Real on the Contemporary Stage. Bristol: Intellect, 2014. ISBN 978-1-78320-416-8.
• Antologia współczesnych sztuk austriackich. T. II: George Tabori. Warszawa: ADiT, 2001. ISBN 83-912824-3-0.

Linki zewnętrzne

• George Tabori website. [w:] Tabori.pl [on-line]. [dostęp 2017-10-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-06)]. (pol.).
• Plays by George Tabori. [w:] Doollee [on-line]. [dostęp 2017-10-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-29)]. (ang.).
• Georg Tabori Tribute - wywiad (video). [w:] youtube [on-line]. 2007-08-16. [dostęp 2017-10-05]. (niem. • ang.).

• George Tabori w bazie IMDb (ang.)
• George Tabori w bazie Filmweb
• Viveca Lindfors w bazie IMDb (ang.)
• Viveca Lindfors w bazie Filmweb
• Ursula Höpfner w bazie IMDb (ang.)