Hoplici
Hoplici (stgr. ὁπλῖται hoplitai, lp ὁπλίτης hoplites) – ciężkozbrojni piechurzy greccy walczący w zwartym szyku, zwanym falangą.
Hoplici stali się powszechnym zjawiskiem na polach bitew w starożytnej Grecji w połowie VII wieku p.n.e.[1] Ich oddziały tworzyli wolni, zamożniejsi obywatele miast greckich (poleis) oraz wiejscy chłopi będący (według cenzusu) posiadaczami zaprzęgu wołów[2]. Ich sukcesy w walkach z wojskami perskimi spowodowały, że po wojnach perskich władcy tego kraju chętnie najmowali Greków do swoich armii (w wojskach perskich walczących z Aleksandrem Wielkim miało uczestniczyć do 30 tys. najemnych Greków). W ten sposób zapoczątkowano proces przechodzenia od armii obywatelskich do najemnych, które w świecie hellenistycznym rozpowszechniły się za panowania diadochów[3].
Zaczątki formacji należy jednak odnosić do procesu powstawania w IX-VIII wieku p.n.e. greckich państw-miast, gdy 17-latkowie wstępowali ochotniczo do oddziałów (agelai) i przechodzili intensywne ćwiczenia w zakresie wychowania fizycznego, myśliwstwa i pozorowanych działań zbrojnych, po dwóch latach osiągając status wartościowych wojowników[4].
Uzbrojenie
[edytuj | edytuj kod]
Powstanie szyku falangi było możliwe dzięki wynalezieniu „argiwskiej” tarczy hoplon[a] z podwójnym uchwytem. Wcześniej, w okresie zwanym „heroicznym”, wojownicy helleńscy posługiwali się tarczami osłaniającymi wprawdzie niemal całe ciało, lecz wyposażonymi w jeden miejscowy, środkowo położony uchwyt, co powodowało szybkie zmęczenie nadgarstka i przedramienia[5]. W następstwie tego, uchwyt dla ręki przesunięto ku krawędzi tarczy, a pas umacniający przedramię żołnierza przemieszczono na środek, tuż poniżej łokcia. Drugie ważne udoskonalenie zabezpieczające stanowił hełm koryncki, pozostawiający niechronione jedynie oczy i usta[6].
Rozmiar tarczy (średnica około 100 cm) oraz fakt, że nie chroniła ona już całego ciała, spowodował, że żołnierze stawali w zwartej formacji, ramię przy ramieniu. tak aby własna tarcza zachodziła za tarczę osłaniającą postać z prawej. Formację taką zaczęto nazywać falangą[7].
Uzbrojenie ówczesnego hoplity[8] stanowiły:
- włócznia (około 2 m długości)[8],
- miecz[8],
- okrągła lub owalna tarcza[8],
- hełm[8],
- pancerz[8],
- nagolenice[8].
Pełne jego wyposażenie osiągało masę około 30–35 kg[9].
Taktyka
[edytuj | edytuj kod]
Początkowo falanga była formacją o głębokości od czterech do ośmiu szeregów, przy czym walczyły jedynie dwa pierwsze (zadając ciosy 2,3–2,5 metrowymi włóczniami z góry skośnie w dół, mierząc w twarze i ramiona przeciwników). Dodatkową broń stanowił krótki miecz, a wyposażenie ochronne napierśnik i nagolenniki. Wraz z ubożeniem społeczeństw poleis, metalowy napierśnik zastąpił przeszywany kaftan płócienny (linothorax), niekiedy też hoplici walczyli w samych chlamidach, a nawet nago[10].
W okresie późniejszym do taktyki frontalnej dodano dwa dodatkowe manewry: kontrmarsz lakoński (wykorzystywany przy przechodzeniu z szyku marszowego w czołowy i odwrotnie, jak i przy zmianie frontu całości lub części falangi, gdy nieprzyjaciel uderzał z kierunku innego niż czołowy) i anastrofę (polegającą na kontrmarszowym wycofaniu jednego ze skrzydeł i ustawieniu go za plecami innej części formacji dla przydania falandze ciężaru). W IV wieku p.n.e. liczba szeregów wahała się od ośmiu do nawet (wyjątkowo) trzydziestu sześciu[11] (bitwa pod Leuktrami).
Hoplici w bitwie
[edytuj | edytuj kod]
Pierwszą znaną bitwą hoplitów było starcie pod Hysiaj w roku 669 p.n.e., kiedy Argiwowie przy użyciu falangi hoplitów po raz ostatni pokonali Spartan. Ich poeta Tyrtajos zaczął opiewać czyny falangi około roku 650 p.n.e.[12]
Falanga przystępowała do walki wznosząc okrzyki bojowe lub skandując powszechnie znane poetyckie strofy (przede wszystkim poezji Tyrtajosa)[13], uderzając też drzewcami włóczni o tarcze w celu zastraszenia przeciwnika. Hoplici atakowali biegiem (jak pod Maratonem lub Delion) bądź też powoli, krokiem mierzonym, do wtóru piszczałek (np. pod Mantineją). Następnie szeregi falang zderzały się tarczami i następowało spychanie (othismos), w którym decydowała masa formacji napierającej kolejnymi szeregami. Żołnierze pierwszego szeregu postępowali naprzód bądź cofali się, a wspomóc ich mogli jedynie hoplici z następnego szeregu, bowiem tylko ich włócznie mogły dosięgnąć wroga. Poległego zastępował natychmiast postępujący za nim, a na jego miejsce wchodził kolejny, z dalszego szeregu[14].
Falandze jako formacji ciężkiej i w starciu rozstrzygającej, towarzyszyła lekka piechota peltastów oraz pododdziały strzeleckie – procarzy, rzadziej łuczników. Sporadycznie pojawiała się na polach bitew konnica hippeis, wykonująca przeważnie (wskutek upośledzającego braku siodła i strzemion) jedynie pomocnicze zadania zwiadowcze albo pościgowe. Dopiero za czasów Aleksandra Wielkiego ciężka konnica (hetajrowie) zaczęła w starciu odgrywać rolę formacji przełamującej[15].
Wyszkolenie
[edytuj | edytuj kod]Do IV wieku p.n.e. szkolenie wojskowe rozpoczynało się od 7 roku życia. Hoplita potrafił doskonale władać bronią, znał swe miejsce w szeregu i musztrę pododdziału, dostatecznie wiele wiedział też o taktyce. Zmilitaryzowana cywilizacja wprowadzała do obiegu taktykę jako element wiedzy i kultury. Podobnie działo się w sferze dowodzenia: strategami zostawali ludzie o odpowiednim doświadczeniu, zdobytym w walce i popartym sukcesami, lub też o odpowiednim statusie społecznym, co wiązało się ze szczególnym dostępem do wiedzy o taktyce ze względu na elitarne pochodzenie. W Sparcie naczelne dowództwo z racji urodzenia przypadało jednemu z dwóch królów, którzy podlegali zwykłemu wyszkoleniu wojskowemu, jakiemu poddawano wszystkich Spartiatów od 7 roku życia[16].
Podobne uwarunkowania dotyczyły obchodzenia się z bronią. Hoplita potrafił posługiwać się nie tylko tarczą i włócznią oraz mieczem, lecz także (w ograniczonym zakresie) procą lub łukiem. Przewaga formacji hoplitów nad innymi ich rodzajami w tamtym okresie tkwiła głównie w perfekcyjnym wyszkoleniu i w umiejętności polowego (taktycznego) wykorzystywania tej formacji.
Kres formacji
[edytuj | edytuj kod]Początek zmierzchu tej formacji nastąpił po roku 338 p.n.e. pod Cheroneją, gdy sprzymierzone armie greckie zostały rozgromione przez uzbrojonych w długie sarisy Macedończyków Filipa II i jego syna Aleksandra Macedońskiego. W tym starciu hoplici odsłonili swe prawe (nie osłonięte) skrzydło w wyniku skośnego manewru Macedończyków, a w powstałą lukę włamała się konnica Aleksandra, dokonując pogromu piechoty[17].
Przez ponad 100 lat na polach bitew państw hellenistycznych dominowała falanga macedońska, której hoplici mieli dłuższe włócznie i lżejsze tarcze. Ostateczny kres tej falangi jako szyku bojowego nastąpił w początkach II wieku p.n.e., gdy zniknęły ostatnie państwa helleńskie, a świat grecki znalazł się pod dominacją republiki rzymskiej. Pierwszą poważną klęskę w starciu z rzymskimi legionami ponieśli macedońscy falangiści w bitwie pod Kynoskefalaj.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Nazwa wtórnie utworzona od słowa hoplita, oni sami określali swe tarcze mianem aspis[potrzebny przypis].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Bravo i Wipszycka 1988 ↓, s. 189.
- ↑ Renata Antosik, Edyta Pustuła, Cezary Tulin: Historia. Vademecum maturalne 2009. Gdynia: wydawca?, rok?, s. 169.
- ↑ Bravo i Wipszycka 1988 ↓, s. 193–194.
- ↑ Hammond 1973 ↓, s. 139.
- ↑ Warry 1993 ↓, s. 34.
- ↑ Hammond 1973 ↓, s. 151–152.
- ↑ Warry 1993 ↓, s. 35.
- ↑ a b c d e f g hoplici, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-11-04].
- ↑ Warry 1993 ↓, s. 46–47.
- ↑ Hammond 1973 ↓, s. 183.
- ↑ Warry 1993 ↓, s. 64.
- ↑ Hammond 1973 ↓, s. 179, 185.
- ↑ Hammond 1973 ↓, s. 181.
- ↑ Warry 1993 ↓, s. 65.
- ↑ Worley 1994 ↓, s. 59.
- ↑ Warry 1993 ↓, s. 47–48.
- ↑ Hammond 1973 ↓, s. 662–663.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]
- Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka: Historia starożytnych Greków. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. ISBN 83-01-06653-9.
- N.G.L. Hammond: Dzieje Grecji. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1973.
- John Warry: Warfare in the Classical World. New York: Barnes & Noble Books, 1993. ISBN 1-56619-463-6.
- Leslie J. Worley: Hippeis: The Cavalry of Ancient Greece. Boulder–San Francisco–Oxford: Westview Press, 1994. ISBN 0-8133-1804-1.