Jaz

Jaz na Kanale Bernardyńskim w Kaliszu (2010)

Jaz – budowla hydrotechniczna w poprzek rzeki lub kanału, piętrząca wodę w celu utrzymania stałego poziomu dla celów żeglugowych lub (w ograniczonym zakresie) zabezpieczenia przed powodzią, zaopatrywania w wodę oraz do celów energetycznych. Równolegle do jazu czasami buduje się śluzy umożliwiające żeglugę i przepławki.

Podział

Jazy dzieli się na ziemne, ziemno-betonowe, gumowe.^{[potrzebny przypis]} Ze względu na ich charakter – na stałe i ruchome, tj. wyposażone w odpowiednie zamknięcia. Jazy ruchome umożliwiają regulację ich wysokości dla zarządzania zasobami wodnymi.

Budowa

W jazie można wyróżnić dwie podstawowe części: górną (nadwodną) i dolną (podwodną). Część dolna chroni dno przed rozmyciem, przedłuża drogę filtracji oraz przejmuje obciążenia pionowe. Wyróżnia się tam elementy: ponur, wypad i poszur^[1].

Wpływ na środowisko przyrodnicze

Jazy mają negatywny wpływ na ekosystemy rzek^[2]. Podobnie jak zapory i inne budowle piętrzące sztucznie utrudniają migrację organizmów wodnych, m.in. ryb i małży. Skutkiem fragmentacji rzek liczebność ryb wędrownych w Europie spadła w latach 1970–2020 o ponad 90%^[3] i małży słodkowodnych^[4]^[5]. Jazy wpływają także na wahania poziomu wody w rzece, zaburzając transport osadów.

W Polsce według oficjalnych danych jest 4600 jazów^[6], jednak ich faktyczna liczba może być kilkukrotnie wyższa^[7].

Galeria

Zabytkowy jaz piętrzący na Iławce w Iławie (objęty ochroną konserwatorską w 1978)
Jaz Rędzin na Odrze we Wrocławiu
Jaz Farny w Bydgoszczy
Jaz Ulgowy w Bydgoszczy
Jaz Czersko Polskie w Bydgoszczy
Jaz kozłowo-iglicowy, Brandenburgia
Jaz na Nysie Kłodzkiej w Kłodzku
Jaz na Zadrnie w Kamiennej Górze
Jaz na Dukiełce w Dukli

Zobacz też

Przypisy

↑ IV Jazy i upusty. W: Armand Żbikowski: Małe budowle wodne cz. 1 Jazy i zapory. Wyd. I. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnicze, 1961, s. 135.
↑ Matthew R.M.R. Fuller Matthew R.M.R., Martin W.M.W. Doyle Martin W.M.W., David L.D.L. Strayer David L.D.L., Causes and consequences of habitat fragmentation in river networks: River fragmentation, „Annals of the New York Academy of Sciences”, 1355 (1), 2015, s. 31–51, DOI: 10.1111/nyas.12853 [dostęp 2021-02-06] (ang.).
↑ Deinet, The Living Planet Index (LPI) for migratory freshwater fish – Technical Report, World Fish Migration Foundation, 2020 .
↑ ManuelM. Lopes‐Lima ManuelM. i inni, Conservation status of freshwater mussels in Europe: state of the art and future challenges, „Biological Reviews”, 92 (1), 2017, s. 572–607, DOI: 10.1111/brv.12244, ISSN 1469-185X [dostęp 2021-02-06] (ang.).
↑ Lokalizację jazów i innych sztucznych barier na europejskich rzekach przedstawia Europejski Atlas Barier.
↑ DHI/Pectore-Eco, Identyfikacja presji w regionach wodnych i na obszarach dorzeczy. Część I: Utworzenie krajowej bazy danych o zmianach hydromorfologicznych, Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, 2019 .
↑ BarbaraB. Belletti BarbaraB. i inni, More than one million barriers fragment Europe’s rivers, „Nature”, 588 (7838), 2020, s. 436–441, DOI: 10.1038/s41586-020-3005-2, ISSN 0028-0836 [dostęp 2021-02-06] (ang.).

[1] IV Jazy i upusty. W: Armand Żbikowski: Małe budowle wodne cz. 1 Jazy i zapory. Wyd. I. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnicze, 1961, s. 135.

[2] Matthew R.M.R. Fuller Matthew R.M.R., Martin W.M.W. Doyle Martin W.M.W., David L.D.L. Strayer David L.D.L., Causes and consequences of habitat fragmentation in river networks: River fragmentation, „Annals of the New York Academy of Sciences”, 1355 (1), 2015, s. 31–51, DOI: 10.1111/nyas.12853 [dostęp 2021-02-06] (ang.).

[3] Deinet, The Living Planet Index (LPI) for migratory freshwater fish – Technical Report, World Fish Migration Foundation, 2020 .

[4] ManuelM. Lopes‐Lima ManuelM. i inni, Conservation status of freshwater mussels in Europe: state of the art and future challenges, „Biological Reviews”, 92 (1), 2017, s. 572–607, DOI: 10.1111/brv.12244, ISSN 1469-185X [dostęp 2021-02-06] (ang.).

[5] Lokalizację jazów i innych sztucznych barier na europejskich rzekach przedstawia Europejski Atlas Barier.

[6] DHI/Pectore-Eco, Identyfikacja presji w regionach wodnych i na obszarach dorzeczy. Część I: Utworzenie krajowej bazy danych o zmianach hydromorfologicznych, Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie, 2019 .

[7] BarbaraB. Belletti BarbaraB. i inni, More than one million barriers fragment Europe’s rivers, „Nature”, 588 (7838), 2020, s. 436–441, DOI: 10.1038/s41586-020-3005-2, ISSN 0028-0836 [dostęp 2021-02-06] (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]