Litewscy kolporterzy książek
Litewscy kolporterzy książek, nosiciele książek, (lit. knygnešiai) – fenomen historii litewskiej z XIX w., polegający na masowym przemycie literatury w języku litewskim z Prus i innych państw do zaboru rosyjskiego w związku z carskim zakazem druku w języku litewskim z użyciem alfabetu łacińskiego[1].
Muzeum litewskich kolporterów książek znajduje się w miejscowości Ustronė niedaleko Krakinowa[2][3].
W 2004 r. UNESCO uznała nielegalny kolportaż książek litewskich za unikalne zjawisko historyczne, niemające odpowiedników w innych miejscach na świecie[4].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Po stłumieniu powstania styczniowego na Litwie, 23 września 1865 r. minister spraw wewnętrznych Rosji Piotr Wałujew, kontynuując represje, idąc za sugestią generał-gubernatora wileńskiego Konstantina von Kaufmana, wydał okólnik nr 141, zawierający zakaz druku w dialektach litewskich i żmudzkich z użyciem alfabetu łacińskiego[5]. Również gubernator wileński Michaił Murawjow całkowicie zakazał nauczania w języku litewskim na terenie guberni wileńskiej, natomiast w szkołach guberni kowieńskiej język litewski funkcjonował jako pomocniczy w trakcie pierwszych lat nauki.
Początkowo akcje sprzeciwu wobec zakazu carskiego organizowane były przez działaczy kościelnych. Biskup Maciej Wołonczewski stworzył pierwszą znaną organizację kolportażu literatury litewskiej[6]. Początkowo przesłał on do Tylży za pośrednictwem Jurgisa Bielinisa pieniądze księdzu Johannowi Zabermannowi (Jonas Zabermanas) na otwarcie drukarni, a wkrótce również teksty dziewięciu broszur nawołujących do walki przeciwko rusyfikacji.
Później pojawiły się kolejne ośrodki kolportażu prasy. Najważniejsze z nich znajdowały się w Sudorgu (Sudargas), którym kierował ks. Martynas Sederevičius[7], nieopodal Poniewieża, gdzie działali Vladas Putvinskis, Povilas Višinskis i Morta Zauniūtė, a także w seminarium duchownym w Sejnach i Kownie oraz w klasztorze w Kretyndze.
Z kolei Towarzystwo Przemytników Książek Garšviai, pod kierunkiem Jurgisa Bielinisa i Kazysa Ūdry, działało w sieci ponad 50 kolporterów przede wszystkim w rejonie Poniewieża i Birż[8][9].
W Wilnie powstała organizacja Dwunastu Apostołów Wileńskich[10], której celem było pozyskanie choćby jednego kościoła katolickiego dla obrzędów w języku litewskim.
Przemycaną z Prus literaturę litewskojęzyczną[11] kolportowano na terenie całej dzisiejszej Litwy, a także na Suwalszczyźnie, w Rydze i Mitawie. Oprócz tego powstawały podziemne szkółki litewskie i prawie wszędzie można było nabyć prasę litewską. Skalę przedsięwzięcia ukazują nawet statystyki carskie: jedynie w latach 1900–1902 władza carska skonfiskowała 56 tysięcy druków.
Zatrzymywanych przy ówczesnej granicy niemiecko-rosyjskiej kolporterów książek poddawano torturom, a nierzadko rozstrzeliwano na miejscu. Najczęstszym wyrokiem była zsyłka na Syberię, lecz niekiedy kolporterów sadzano do więzień na okres od 1 roku do 5 lat w obwodzie mohylewskim i smoleńskim[12].
Ruch kolporterów książek uważany jest za ważny element historii świadomości narodowej Litwinów, który przyczynił się do odzyskania niepodległości przez Litwę 16 lutego 1918 r. i zachował się do dziś w pamięci historycznej Litwinów. Rocznica urodzin Jurgisa Bielinisa (16 marca 1846 r.), założyciela sieci nielegalnej dystrybucji literatury litewskiej obchodzona jest dziś na Litwie jako Dzień Kolportera Książek (Knygnešio diena)[4].
W Kownie znajduje się pomnik nieznanego kolportera książek[13]. W Polsce tablica pamiątkowa ku czci kolportera Pawła Matulewicza (lit. Povilas Matulevičius) znajduje się we wsi Krejwiany koło Puńska[14].
Zobacz także
[edytuj | edytuj kod]Towarzystwo Przemytników Książek Garšviai
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michał Brensztejn, Druki litewskie. Studyum historyczno-statystyczne., „Przegląd Historyczny”, 3/1, 1906, s. 103.
- ↑ Juozo tUMO-VAIŽGANTO IR KNYGNEŠYSTĖS MUZIEJUS USTRONĖJE [online], www.spaudos.lt [dostęp 2024-05-13].
- ↑ Paminklai Lietuvos Knygnešiams ir Daraktoriams [online], www.spaudos.lt [dostęp 2024-05-13].
- ↑ a b Kovo 16 – Knygnešio diena [online], www.ramuva.lt [dostęp 2024-05-13].
- ↑ J. Ochmański, Historia Litwy, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, s. 228-229.
- ↑ Aldona Prasmantaite, Powstanie styczniowe w pamiętnikach żmudzkiego bpa Macieja Wołonczewskiego, „ThemisPolska Nova”, 2/5, 2013, s. 205.
- ↑ Sudargas – Lietuvos knygnešių sostinė | KaunoDiena.lt [online], kauno.diena.lt, 10 listopada 2011 [dostęp 2024-05-13] (lit.).
- ↑ Antanas Tyla, Garšvių knygnešių draugija, Vilnius: Mintis, 1991, s. 12-14, ISBN 978-5-417-00475-9 [dostęp 2024-05-13].
- ↑ Jindřich Čeladín, The Era of Book Smugglers in Lithuania in the Second Half of the 19th Century and Its Contribution to the Creation of the Modern Lithuanian Nation, „Acta Musei Nationalis Pragae – Historia litterarum”, 63 (3-4), 2019, s. 33–39, DOI: 10.2478/amnpsc-2018-0005, ISSN 2570-687X [dostęp 2024-05-13] (cz.).
- ↑ Vytautas Damaševičius oraz jego film “Dwunastu apostołów wileńskich i jedna kobieta” [online], www.pogon.lt [dostęp 2024-05-13].
- ↑ Aleksander Srebrakowski, Kwestia wileńska, [w:] A. Srebrakowski W.Barysznikow i inni red., PRZYJACIEL - ДРУГ Polska, Rosja i Europa Zachodnia..., 2018, s. 253, ISBN 978-83-7565-591-9.
- ↑ Antanas Tyla, Garšvių knygnešių draugija, Vilnius: Mintis, 1991, s. 81, ISBN 978-5-417-00475-9 [dostęp 2024-05-13].
- ↑ The Lithuanian Word. Booksmugglers [online], www.spaudos.lt [dostęp 2024-05-13].
- ↑ Knygnešio Povilo Matulevičiaus anūkė | www.e-ausra.pl [online], e-ausra.pl [dostęp 2024-05-13].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Pomnik kolportera, którego autorem jest Juozas Zikaras
- Informacja o kolporterach książek (lit.)
- Znani kolporterzy książek (Litewska Wikipedia)
