Pańszczyzna
Pańszczyzna – w okresie feudalizmu forma renty feudalnej świadczonej przez chłopów na rzecz właściciela ziemskiego, z tytułu jego zwierzchniego prawa własności do ziemi[2], w wymiarze ustalonym jednostronnie przez niego, bądź według norm zwyczajowych lub prawnych[3][4][5]. Pierwotnie podstawą odrabiania pańszczyzny było posiadanie przez chłopów gospodarstw na ziemiach pańskich, później świadczenie wynikało z samego poddaństwa, na podstawie którego do odrabiania pańszczyzny zmuszono nawet chłopów nieposiadających ziemi[6][7]. Dzień pracy pańszczyźnianej rozpoczynał się o świcie, a kończył o zmroku. W południe była przerwa, aby zjeść posiłek, który należało zabrać z domu. Na ziemiach polskich spóźnienie karano chłostą, zazwyczaj wymierzano 5 uderzeń kijem[8]. Uzupełniająca konwencja w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu niewolnikami oraz instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa, podpisana 7 września 1956 roku w Genewie wymieniała pańszczyznę w ramach instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa[9]. Pańszczyzna występowała też w ukrytej formie i wykonywana była w ramach: darmoch, powabów i najmu przymusowego[10][11]. Z powodu wzrostu pańszczyzny do 6-7 dni w tygodniu, z absurdalnymi przypadkami w których chłop w ramach pańszczyzny musiał odpracować 12 pańszczyźnianych dniówek w tygodniu, pod koniec XVIII wieku cesarz Józef II Habsburg ograniczył w monarchii Habsburgów Robotpatentem maksymalny wymiar pańszczyzny do 3 dni w tygodniu[12].
Pańszczyzna na świecie
[edytuj | edytuj kod]Historia pańszczyzny sięga czasów starożytnych (Grecja, Rzym). W Europie zachodniej występowała już w VII wieku[5] i wykształciła się w okresie feudalnym, po czym powoli zaczęła zamierać w wyniku przechodzenia na czynsz. Pańszczyzna była głównym czynnikiem powstania folwarku pańszczyźnianego, a zwiększanie ucisku pańszczyźnianego doprowadzało do zbiegostwa chłopów[13] i buntów chłopskich na terenie całej Europy.
Oprócz powstań zbrojnych pańszczyzna powodowała opór chłopski, a sama wieść o ukazie znoszącym pańszczyznę miała wpływ na to, że chłopi na terenie całego Królestwa Polskiego przestali odrabiać pańszczyznę. Bunty na tym tle wybuchały od początku XIX wieku i bardzo często były tłumione przy użyciu wojska. Przykładowo w Rosji w 1859 roku doszło do 91 buntów w 33 guberniach. W 26 przypadkach do stłumienia oporu musiano użyć wojska[14].
Pańszczyzna mogła być wyrażana w różnych formach i mogła dotyczyć nie tylko stanu chłopskiego, trudniącego się rolnictwem, ale również ludzi z innego stanu - jak mieszczaństwo.
Dochodziło oprócz tego do sytuacji, w której bogaty chłop wydzierżawiał kawałek swojej ziemi bezrolnemu chałupnikowi albo komornikowi w zamian za świadczenia pańszczyźniane lub czynszowo-pańszczyźniane[15][16].
Pańszczyznę należy odróżnić od szarwarku. Współcześnie pańszczyzna jest pejoratywnym określeniem sytuacji, gdy pracownik pracuje po godzinach bez żadnych dodatków, ponieważ boi się utraty pracy. Według Jana Sowy istotną różnicą między pańszczyzną a niewolnictwem jest to, że w niewolnictwie ludźmi handlowano indywidualnie, a w przypadku pańszczyzny handel prowadzono hurtowo sprzedając całe wsie wraz z przypisanymi do nich chłopskimi rodzinami[17].
Przeciwnikami pańszczyzny byli w Czechach taboryci[18], a w Polsce bracia polscy[19]. Pańszczyzna zaczęła zanikać w Europie od XIV wieku, ale utrzymywała się na niektórych terytoriach, m.in. w środkowej Europie do XIX wieku.
- 1811–1850 – zniesienie pańszczyzny w Prusach[20].
- 1848 r. – zniesienie pańszczyzny w Austrii.
- 1861 r. – zniesienie pańszczyzny w Rosji[a][21][22]. W Królestwie Polskim na mocy ukazu carskiego z 4 (16) maja 1861 r. chłopi począwszy od 19 września (1 października) 1861 roku otrzymali prawo zamiany swojej pańszczyzny na tzw. okup prawny[23].
- 1864 r. – zniesienie pańszczyzny w Królestwie Polskim[23]. Wszelkie powinności pańszczyźniane uległy likwidacji z dniem 15 kwietnia 1864 roku[24].
- 1931 r. – zniesienie pańszczyzny (stosunków żelarskich) w południowej Polsce (Spisz)[25]
Pańszczyzna w Polsce
[edytuj | edytuj kod]W 1816 r. pańszczyzna została zniesiona na obszarze Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego założonego przez Stanisława Staszica. Projekt zniesienia pańszczyzny na całym obszarze Królestwa Polskiego złożył w 1830 r. w sejmie Królestwa Polskiego Jan Olrych Szaniecki. Projekt jednak został odrzucony przez posłów[26].
Prawo międzynarodowe
[edytuj | edytuj kod]Konwencja w sprawie niewolnictwa z 1926 w art. 5 zobowiązuje strony by praca przymusowa lub obowiązkowa nie pociągała za sobą warunków równoznacznych z niewolnictwem i by była wymagana tylko dla celów publicznych, tam gdzie istnieje dla innych celów powinna zostać zniesiona, a póki istnieje będzie ona stosowana tylko wyjątkowo, za odpowiednim wynagrodzeniem i pod warunkiem, że nie pociągnie za sobą zmiany zwykłego miejsca zamieszkania.
Konwencja Genewska z 1956 zalicza pańszczyznę do instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa, definiując ją jako stan lub sytuację dzierżawcy, który na mocy prawa, zwyczaju lub porozumienia jest zobowiązany mieszkać i pracować na ziemi stanowiącej własność innej osoby oraz wykonywać pewne określone usługi na rzecz danej osoby niezależnie od tego, czy czynności takie byłyby odpłatne, czy też nie, oraz jest pozbawiony wolności przeprowadzenia zmiany swego stanu[b][27][c]. Konwencja zobowiązuje państwa-strony do całkowitego zniesienia lub uchylenia takich instytucji i praktyk.
Międzynarodowa Organizacja Pracy w art. 3 Konwencji Nr 182 zalicza pańszczyznę do najgorszych form pracy dzieci, które to formy pracy powinny być zakazane[d][28].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Reforma ta pozostawiała liczne relikty poprzedniego reżimu, jak przypisanie do ziemi czy solidarna odpowiedzialność za świadczenia (tzw. krugowa poruka).
- ↑ Uzupełniająca Konwencja w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu niewolnikami oraz instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa, podpisana w Genewie dnia 7 września 1956 roku.
- ↑ W tekście ang. pańszczyzna określona jest jako serfdom, we fr. servage, w ros. крепостное состояние, w hiszp. servidumbre de la gleba.
- ↑ Konwencja nr 182 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca zakazu i natychmiastowych działań na rzecz eliminowania najgorszych form pracy dzieci, przyjęta w Genewie dnia 17 czerwca 1999 r.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Basznia Dolna 1 | Odkrywamy Kamienne Krzyże [online], 7 listopada 2016 [dostęp 2022-10-05] (pol.).
- ↑ renta feudalna, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-01-28].
- ↑ Czajka, Kamler i Sienkiewicz 1995 ↓, s. 1071.
- ↑ Mączak 1981 ↓, s. 34.
- ↑ a b Mała encyklopedia rolnicza, pr. zbior., Warszawa 1964, s. 528.
- ↑ Encyklopedia. Historia, wyd. Greg 2015, s. 412.
- ↑ Wyczański 1965 ↓, s. 16.
- ↑ Witkoś 1977 ↓, s. 36.
- ↑ Rauszer 2020 ↓, s. 8.
- ↑ Joanna Kowalik, Regulamin powinności włościan dóbr Kąkolewnica s. 190.
- ↑ Rutkowski 1953 ↓, s. 311.
- ↑ Kieniewicz 1951 ↓, s. 2-3.
- ↑ Snoch 1995 ↓, s. 87.
- ↑ Szczechura 1962 ↓, s. 75-80.
- ↑ Pisma. Pierwsze zbiorowe wydanie dzieł treści filozoficznej i społecznej. Tom III.
- ↑ Kacper Pobłocki, Kapitalizm. Historia krótkiego trwania.
- ↑ Sowa 2015 ↓, s. 57.
- ↑ Poniatowski 1969 ↓, s. 434.
- ↑ Poniatowski 1969 ↓, s. 62.
- ↑ Mączak 1981 ↓, s. 35.
- ↑ Jan Kucharzewski, Od białego do czerwonego caratu, s. 47–58, Paweł Jasienica Dwie drogi (rozdział Samodzierżcy)
- ↑ Bazylow 1970 ↓, s. 230.
- ↑ a b Encyklopedia staropolska: Pańszczyzna.
- ↑ Bazylow 1970 ↓, s. 250.
- ↑ Józef Ciągwa, Zniesienie pańszczyzny na Spiszu w latach 1931–1934, „Studia Iuridica Lublinensia”, 25 (3), 2017, s. 165, DOI: 10.17951/sil.2016.25.3.165, ISSN 1731-6375 [dostęp 2018-02-14].
- ↑ Lewandowski 1959 ↓, s. 9.
- ↑ Dz.U. z 1963 r. nr 33, poz. 185.
- ↑ Dz.U. z 2004 r. nr 139, poz. 1474.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Ludwik Bazylow: Dzieje Rosji 1801-1917. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.
- Michał Czajka, Marcin Kamler, Witold Sienkiewicz: Leksykon historii Polski. Warszawa: Wydawnictwo wiedza powszechna, 1995. ISBN 83-214-1042-1.
- Stefan Kieniewicz: Ruch chłopski w Galicji w 1846 roku. Wrocław: Wydawnictwo Zakładu Narodowego Imienia Ossolińskich, 1951.
- Władysław Lewandowski: Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają. Warszawa: PZWSZ, 1959.
- Antoni Mączak: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1954 roku. O-Ż.. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1981. ISBN 83-214-0185-6.
- Zygmunt Poniatowski: Mały słownik religioznawczy. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1969.
- Michał Rauszer: Bękarty pańszczyzny. Historia buntów chłopskich. Warszawa: Wydawnictwo RM, 2020. ISBN 978-83-8151-341-8.
- Jan Rutkowski: Historia gospodarcza Polski do 1864 r.. Warszawa: Książka i Wiedza, 1953.
- Jan Sowa: Inna Rzeczpospolita jest możliwa! Widma przeszłości, wizje przyszłości. Warszawa: W.A.B., 2015. ISBN 978-83-280-1523-4.
- Bogdan Snoch: Szkolny słownik historii Polski od pradziejów do roku 1795. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1995. ISBN 83-02-05848-3.
- Tomasz Szczechura: Ruch chłopski w walce o ziemię 1861–1864. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1962.
- Stanisław Witkoś: Bajdy i Moderówka. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1977.
- Andrzej Wyczański: Polska Rzeczą Pospolitą Szlachecką 1454–1764. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965.