Stańczyk
 Miniatura Stanisława Samostrzelnika z 1532 roku z prawdopodobnym wizerunkiem Stańczyka | |
| Data i miejsce urodzenia |
około 1480 |
|---|---|
| Data śmierci |
około 1560 |
| Zawód, zajęcie |
błazen nadworny Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta |
Stańczyk (właściwie Stanisław, błazen; ur. ok. 1480, zm. między 1556 a 1562) – błazen nadworny Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta, znany z ostrego dowcipu.
Życiorys i legenda
[edytuj | edytuj kod]Szczegóły jego życiorysu pozostają nieznane, a daty urodzenia i śmierci niepewne. Pochodził z podkrakowskich Proszowic. Niektóre źródła sugerują, że był szlachcicem[1][2].
Słynął z ciętego dowcipu, nie oszczędzał władców w ocenie decyzji politycznych. Król Zygmunt Stary tolerował jego żartobliwe uwagi, które były odbierane przez dworzan jako trafne aluzje polityczne. Historyk Marcin Bielski w wydanej w 1579 roku Kronice polskiej (księga V) przedstawia pod rokiem 1533 dwie związane ze Stańczykiem anegdoty. W jednej z nich celnie wypomniał on królowi Zygmuntowi Staremu dopuszczenie do utraty Smoleńska, ważnej twierdzy na wschodzie państwa polsko-litewskiego. W beletryzowanej biografii błazna Kraszewski opisuje tę anegdotę:
Często widziano jak chodził po ulicach Krakowa w dziwnym stroju szachowanym, z czapką uszatą i pałką w ręku. Chłopcy uliczni biegli za nim krzycząc, skubali go i wyśmiewali. Raz nawet całkiem go z opończy obdarli. Za powrotem do zamku, król śmiał się z niego, że się dał obedrzéć ulicznikom. – Ciebie, królu, – odpowiedział – gorzéj drą; wydarto ci Smoleńsk, a milczysz[2].
Pod tym samym rokiem 1533 Bielski w swojej Kronice, podaje inną anegdotę. Zygmunt Stary otrzymał z Litwy przywiezionego w skrzyni niedźwiedzia, którego wypuszczono w Puszczy Niepołomickiej i urządzono na niego huczne polowanie. Niedźwiedź zaatakował obóz i wielu dworzan rzuciło się do ucieczki, a królowa Bona, która była wówczas w ciąży, poroniła syna Olbrachta, co przyczyniło się do wymarcia dynastii Jagiellonów po śmierci Zygmunta Augusta.
Gdy król wyśmiewał Stańczyka, że w Niepołomicach uciekał przed niedźwiedziem jak błazen, a nie jak rycerz, ten mu odrzekł:
Większy to błazen, co mając niedźwiedzia w skrzyni puszcza go na swoją szkodę[3][4].
Jak podaje Bielski, odpowiedzi Stańczyka potraktowano wówczas jako aluzję. Zapisał on: „Owa z błazny szkoda panom żartować, bo prawdę radzi żartem rzeką. Jako to Stańczyk był błazen osobliwy”[3]. W dawniejszych opracowaniach, zwłaszcza z okresu PRL, słowa o niedźwiedziu odnoszono do hołdu pruskiego z 1525 roku. Jednak kontekst kroniki Bielskiego wskazuje, że w obu anegdotach chodziło raczej o pozwolenie księciu moskiewskiemu (tradycyjny symbol niedźwiedzia) na utrzymanie Smoleńska, pomimo przewagi militarnej i wielkiego zwycięstwa pod Orszą[5].
Dzięki podobnym uwagom Stańczyk uważany był za wielkiego patriotę, człowieka wykształconego i zorientowanego na arenie politycznej. Z czasem słowom Stańczyka wypowiedzianym w Niepołomicach przypisywano wręcz prorocze znaczenie. Miał on rzekomo obwiniać króla o wypuszczenie niedźwiedzia na szkodę własnej dynastii i przyczynienie się tym do upadku Rzeczypospolitej[6].
Był postacią często cytowaną przez literatów renesansowych (Łukasz Górnicki, Jan Kochanowski, Marcin Kromer, Mikołaj Rej i innych) – możliwe jest także (i trudne do jednoznacznej oceny), że pisarze ci przypisywali swoje słowa temu błaznowi. Pierwszym znanym utworem literackim, w którym pojawiła się postać Stańczyka, jest satyra Dialog przeciw różnorodności i zmienności polskich strojów (powstanie 1541/1542, wydanie 1563) autorstwa Klemensa Janickiego[7].
W XIX wieku postać jagiellońskiego błazna-filozofa spopularyzowali min. Julian Ursyn Niemcewicz (Jan z Tęczyna, 1825) oraz Józef Ignacy Kraszewski (Stańczyk: biografia, 1839 i Stańczykowa kronika, 1841).
W niektórych dziełach literackich (Król zamczyska Seweryna Goszczyńskiego, Wesele Stanisława Wyspiańskiego), poetyckich (Stańczyk Jacka Kaczmarskiego) i malarskich (Jan Matejko, Leon Wyczółkowski) Stańczyk ukazany jest alegorycznie, jako człowiek głęboko zatroskany o swój kraj.
W serialu telewizyjnym Królowa Bona w postać Stańczyka wcielił się Piotr Fronczewski[8].
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Stańczyk i Gamrat - obraz Jana Matejki z 1873-1878 r. -
Stańczyk na obrazie Jana Matejki Hołd pruski z 1879-1882 roku -
Zygmunt Stary ze Stańczykiem na Wawelu - obraz Wojciecha Gersona z 1895 roku -
Stańczyk, obraz Leona Wyczółkowskiego z roku 1898 -
-
Figura Stańczyka na Pomniku Jana Matejki w Warszawie, rok 1994 -
Kaptur Stańczyka, rekwizyt Jana Matejki, XIX w., Dom Jana Matejki w Krakowie
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michał Bobrzyński, Stańczyk. Odczyt publiczny, G. Gebethner i Sp., 1883.
- ↑ a b Józef Ignacy Kraszewski, Stańczyk: biografia, 1839.
- ↑ a b Marcin Bielski, Kronika polska, 1597, Księga V, strona 596.
- ↑ Encyklopedia staropolska: Błazen, W Kaplicy Zygmuntowskiej s. 3.
- ↑ HISTORIA: POSZUKAJ [online], Ścieżki historii – HISTORIA: POSZUKAJ [dostęp 2021-05-29] (pol.).
- ↑ Stańczyk. Jego pracą było mówienie dotkliwej prawdy [online], Krowoderska.pl, 11 grudnia 2020 [dostęp 2020-12-11] (pol.).
- ↑ Jerzy Ziomek: Renesans. Wyd. XI - 5 dodruk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 87–88, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 978-83-01-13843-1.
- ↑ Królowa Bona [online], FilmPolski [dostęp 2021-05-27] (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. T. X. Warszawa: PWN, 1968, s. 794.