Suwalszczyzna Sopoćkińska

Sopoćkinie – główna miejscowość Suwalszczyzny Sopoćkińskiej

Suwalszczyzna Sopoćkińska, zwana też Trójkątem Sopoćkińskim – mały region geograficznie i etnograficznie wyodrębniony po II wojnie światowej, gdy część byłego powiatu augustowskiego (oraz fragment powiatu suwalskiego, rejon Kalet) weszła w skład Związku Radzieckiego. Podział ten był niezgodny zarówno z postanowieniami jałtańskimi jak i umową polsko-sowiecką z 1945 r., które uznawały tzw. Linię Curzona (przebiegającą tu wzdłuż Niemna) za wschodnią granicę Polski. Stanowi południowo-wschodni skrawek historycznej Suwalszczyzny.

Geografia

Współczesna mapa Suwalszczyzny Sopoćkińskiej

Region ten tworzy jak gdyby półwysep, o rozciągłości południkowej 34,5 km na 20 km równoleżnikowo, wciśnięty między granicę z Polską na zachodzie, z Republiką Litewską na północy i Niemen na wschodzie, a połączony na południu jedynie przesmykiem o szerokości nieco ponad 11 km i jedną drogą z pozostałą częścią Białorusi. Izolację od reszty kraju podkreśla także fakt, że poniżej Grodna na Niemnie (do obecnie litewskich Druskienik) nie ma żadnego mostu i komunikacja ze światem zewnętrznym w okresie zamknięcia granic za czasów ZSRR była możliwa tylko przez wymienione miasto, do którego prowadzi jedyna droga wychodząca z Trójkąta. Dodatkowo w okresie ZSRR nie istniało na tym odcinku granicy żadne przejście graniczne, a dziś jest tylko jedno sezonowe, turystyczno-kajakowe (Rudawka-Leśna). Także na odcinku litewskim granicy nie ma żadnego przejścia. Kolejne przejście drogowe jest dopiero planowane (Lipszczany-Sofiowo). W rezultacie tradycyjne powiązania rodzinne, gospodarcze, administracyjne i religijne (parafie) między wioskami Trójkąta a Augustowem i pobliskimi wioskami na zachodzie zostały trwale w ciągu ostatnich 70 lat zerwane. Przez obszar sopoćkiński nie przechodzi też żadna linia kolejowa.

Najwyższy punkt położony jest w południowej części 205 m n.p.m. (1 km na wschód od Podłabienia) a najniższy u ujścia Czarnej Hańczy do Niemna (85 m n.p.m.). W tym też kierunku powierzchnia się obniża. Południowa część Trójkąta jest wyższa i rolnicza, a na północ i zachód od Sopoćkin rozciąga się Puszcza Augustowska. Niemal całą powierzchnię tworzy sandr polodowcowy, poprzecinany głębszymi dolinami rzek, a gleby są piaszczyste, nieurodzajne, z wyjątkiem rzecznych dolin. Obszar Trójkąta ograniczają głębokie doliny rzek Niemna, na wschodzie, granicznej z Litwą Marychy i Igorki (uchodzi wraz Czarną Hańczą do Niemna), na północy, Łosośnej i jej lewego dopływu Tatarki wraz z Popilją, na południu, a od zachodu granica państwowa, sztuczna, nie uwzględniająca ukształtowania terenu, niemal prosta (z wyjątkiem małego 6 km odcinka na rzeczce Wołkuszance i Czarnej Hańczy). Poza wspomnianymi rzekami drobne cieki wodne odwadniają ten obszar do Niemna. Z wód stojących wymienić można podzielone granicą Jezioro Szlamy i mniejsze śródleśne jeziora w widłach Czarnej Hańczy i Marychy, a poza tym do naturalnych zbiorników należą jedynie jeziorka powstałe w starorzeczach Niemna. W rejonie Bereżan istnieją stawy rybne, a pomiędzy Adamowiczami a Pyszkami nad Niemnem powstały zbiorniki w wyrobiskach dawnych kopalni odkrywkowych kredy (Góry Kredowe rozciągające się po obu brzegach Niemna). Wzdłuż granicy powstał rozbudowany system graniczny, w tym na południowych odcinkach dawniej bezleśnych, pas lasu szerokości około 0,8 km.

Łącznie Suwalszczyzna Sopoćkińska obejmuje około 450 km² zamieszkałych przez około 9 tys. mieszkańców, głównie Polaków, w zdecydowanej większości katolików. Obecnie liczba mieszkańców jest dwukrotnie mniejsza niż w okresie II RP (18 tys.).

Administracyjnie obszar Trójkąta obejmują dwie gminy (sielsowiety): sopoćkińska i podłabieńska (do których zalicza się 88 wsi) należące do rejonu (powiatu) grodzieńskiego, a niewielka część znalazła się w granicach m. Grodna od 2008 r. (Łosośna i kilka sąsiednich wiosek). Do 1959 r. istniał rejon (powiat) sopoćkiński (potocznie zwany polskim) obejmujący cały Trójkąt.

Ludność i historia

Stary lamus w Sopoćkiniach w XIX w.

Obszar Trójkąta we wczesnym średniowieczu był pokryty puszczą, z rozproszonym osadnictwem bałtyckich Jaćwingów, którzy pojawili się w tym rejonie od VII w. (na wschód i południe od Marychy zamieszkiwało jaćwieskie plemię Weysse, od których jak się przypuszcza pochodzi nazwa prawego dopływu Biebrzy rzeczki Wissa). Pod Sopoćkiniami zachowało się jaćwieskie cmentarzysko w Jasudowie (obecnie Teolin). Istniejące krótko ruskie Księstwo Grodzieńskie (1117-1183) nigdy tej ziemi nie objęło, bowiem granica między Jaćwingami a księstwem przebiegała bagnami doliny Łosośnej i jej dopływów, a samo późniejsze miasto Grodno było tylko graniczną warownią. Przejściowo rozproszone osadnictwo jaćwieskie i bałtyckie sięgało prawdopodobnie nawet dalej na południe od Biebrzy i na wschód, za Niemen. Po ostatecznym rozbiciu Jaćwingów w 1283 r. ziemie te stały się na powrót wyludnionym, puszczańskim obszarem pogranicznym pomiędzy ziemiami polskimi, ruskimi i litewskimi. Od 1413 r. w ramach Wielkiego Księstwa Litewskiego (województwo trockie). Dopiero długo po pokoju mełneńskim z 1422 r. rozpoczęła się kolonizacja tych ziem. Do 1566 r. północna część Trójkąta z obszarem Sopoćkiń w trakcie (powiecie) przełomskim (osady osoczników strzegących puszczy zakładano nad Niemnem a ich domena rozciągała się wąskim pasem do granicy pruskiej), a południowa w grodzieńskim. Północna część pozostała w dużej mierze puszczańska i w drodze nadań przeszła w ręce prywatne, a południowa obejmowała głównie dobra państwowe, czyli królewszczyzny (z wyjątkiem Świacka, Skrynik, Balli i Wnuczkowców). W okresie kolonizacji XVI-wiecznej ukształtowała się współczesna sieć osadnicza i drogowa (trakty Grodno-Sopoćkinie-Kopciowo i Grodno-Lipszczany-Augustów), którą dopiero w XX w. zaburzyły nowo powstałe granice państwowe.

Hołynka na początku XX w.

Od 1566 r. aż do III rozbioru Polski w 1795 r. obszar ten wchodził w skład powiatu grodzieńskiego województwa trockiego I Rzeczypospolitej. W okresie zaboru rosyjskiego w składzie różnych jednostek administracyjnych kongresowego Królestwa Polskiego (część Imperium Rosyjskiego), w tym najdłużej do 1915 r. do guberni suwalskiej. Za czasów II RP w powiecie augustowskim województwa białostockiego (4 gminy: Balla Wielka, Hołynka, Łabno, Wołłowiczowce). Podczas II wojny wchodzi w skład utworzonych przez okupantów jednostek administracyjnych: „Zachodniej Białorusi” włączonej do Białoruskiej SRS (1939-1941 okupacja sowiecka), a później od 22 lipca 1941 r. „Okręgu Białostockiego” nieoficjalnie przyłączonego do Prus Wschodnich (1941-1944 okupacja niemiecka). Zajęte ponownie przez wojska sowieckie w lipcu 1944 r. i od tego momentu faktycznie w składzie ZSRR. Od 1939 r. do lat pięćdziesiątych na tym obszarze popełniono wiele zbrodni na ludności cywilnej i jeńcach wojennych, jednocześnie rozbudowana był polska konspiracja zbrojna (zob. gen. Józef Olszyna-Wilczyński, obława augustowska).

Zbiorowa mogiła żołnierzy polskich poległych w 1939 w Kaletach

Współcześnie jest to jedyny fragment historycznej Suwalszczyzny, utożsamianej z Jaćwieżą, w składzie Białorusi i jedyny fragment terytorium, które po trzecim rozbiorze w 1795 r. przejściowo (do 1807 r.) wchodziło w skład Prus, a nie Rosji, jak reszta Białorusi. Terytorium to też nigdy w okresie zaborów nie wchodziło bezpośrednio w skład tzw. Ziem Zabranych pod panowaniem Imperium Rosyjskiego, jak chociażby Białystok z częścią Podlasia, a zawsze było częścią, czy to Księstwa Warszawskiego (1807-1815), czy to od 1815 kongresowego Królestwa Polskiego (będącego jednak również pod panowaniem rosyjskim). Jest też jednym z nielicznych miejsc na Białorusi, gdzie publicznie używa się języka polskiego (gwary suwalskiej). Historycznie w części południowej Trójkąta są również pozostałości dawnego osadnictwa tatarskiego (m.in. nazwy geograficzne jak rzeczka Tatarka, nazwiska mieszkańców). Stosunkowo późno bo w XVIII w. pojawiło się tu też nieliczne osadnictwo ludności prawosławnej. Na obszarze Trójkąta na dawne osadnictwo polskie wpływ po II wojnie wywarła kolektywizacja i rusyfikacja. Osadnictwo białoruskie nigdy tu nie sięgało (według spisu z 1921 r. w całym powiecie augustowskim było 92 Białorusinów na 62 tys. mieszkańców). Jeszcze w pierwszej połowie XX w. także w kierunku północnym osadnictwo polskie przekraczało współczesną granicę litewską sięgając w głąb Puszczy Augustowskiej do Białej Hańczy (zob. Warwiszki).

Pałac Wołłowiczów w Świacku

Suwalszczyzna Sopoćkińska była wielokrotnie teatrem działań wojennych: w powstaniu styczniowym 1863 r. (bitwa pod Kadyszem), podczas I wojny światowej (twierdza grodzieńska i jej forty), podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. (bitwa nad Niemnem), podczas walk w obronie Grodna przed Sowietami w 1939 r., podczas ataku Niemiec na Sowietów w 1941 r. (linia Mołotowa), w trakcie zbrojnego polskiego oporu w Puszczy Augustowskiej po zajęciu przez Sowietów ponownie tych ziem w 1944 r. (obława augustowska).

Sytuacja Polaków

Cmentarz polski w Sopoćkiniach z kaplicami i nagrobkami, sięgającymi XIX w.

Po II wojnie światowej miejscowa ludność przez długi czas miała nadzieję, że przynależność do ZSRR jest tylko czasowa i pomimo surowych kar, w tym długoletniego więzienia i zsyłek, stawiała bierny opór jakiekolwiek sowietyzacji (młodzi uchylali się od służby wojskowej w armii sowieckiej, nie przystępowano do kołchozów do lat pięćdziesiątych, ukrywano lub niszczono dokumenty potwierdzające własność nieruchomości tak by uniemożliwić nakładanie rabunkowych i rujnujących prywatnych właścicieli podatków, nie przystępowano do jakichkolwiek sowieckich organizacji). Przekonanie o tymczasowości wzmacniał fakt, że zgodnie z umowami międzynarodowymi granica miała przebiegać wzdłuż tzw. Linii Curzona, czyli wzdłuż Niemna. W związku z tym np. 22 czerwca 1953 r. kilkuset mieszkańców położonej 4 km od granicy wsi Dorguń, z użyciem koni i wozów, zniszczyło zasieki i umocnienia graniczne na odcinku 1,5 km.

Na początku lat dziewięćdziesiątych miało tu miejsce polskie odrodzenie narodowe. W 1991 r. staraniem dyrektora (wówczas jeszcze rosyjskiej) szkoły podstawowej w Soniczach Józefa Łucznika uruchomiono w tej miejscowości pierwszą szkołę podstawową z językiem polskim. Obecnie w większości szkół istnieją klasy polskie. W Sopoćkiniach miejscowa rada sielsowietu (gminy) złożona w większości z Polaków wprowadziła dwujęzyczne (białoruskie i polskie) nazwy kilku ulic m.in. Jana Pawła II i gen. Józefa Olszyny–Wilczyńskiego. Jako jeden z pierwszych na Grodzieńszczyźnie powstał w Sopoćkiniach lokalny Oddział Związku Polaków na Białorusi. W szkole sopoćkińskiej działa drużyna Związku Harcerstwa Polskiego.

Przynależność państwowa i administracyjna

Wschodnia część powiatu augustowskiego guberni suwalskiej i sąsiednie powiaty w okresie zaborów

Okres	Państwo	Jednostka administracyjna
VII w.–1283	Jaćwież (terytorium plemienne)
1283–1422	pustka plemienna	pograniczne ziemie wyludnione
1413–1569	Wielkie Księstwo Litewskie	województwo trockie, powiat grodzieński (do 1566 r. część północna z Sopoćkinami w trakcie/powiecie przełomskim)
1569-1795	I Rzeczpospolita	województwo trockie, powiat grodzieński
1795–1807	Królestwo Prus	Nowe Prusy Wschodnie, departament białostocki, powiat dąbrowski
1807–1815	Księstwo Warszawskie	departament łomżyński, powiat dąbrowski
1815–1837	Królestwo Polskie (Imperium Rosyjskie)	województwo augustowskie, powiat dąbrowski (z wyjątkiem rejonu Kalet należących do powiatu sejneńskiego)
1837–1842		gubernia augustowska, powiat dąbrowski (z wyjątkiem rejonu Kalet należących do powiatu sejneńskiego)
1842–1866		gubernia augustowska, powiat augustowski (z wyjątkiem rejonu Kalet należących do powiatu sejneńskiego)
1867–1915		gubernia suwalska, powiat augustowski (z wyjątkiem rejonu Kalet należących do powiatu sejneńskiego)
1919–23 września 1939 (de iure do 6 lutego 1946)	II Rzeczpospolita	województwo białostockie, powiat augustowski (fragment z Kaletami do powiatu suwalskiego)
23 września 1939 (de iure od 6 lutego 1946)–10 marca 1959	Związek Radziecki (w składzie BSRR)	obwód grodzieński, rejon sopoćkiński
10 marca 1959–25 sierpnia 1991		obwód grodzieński, rejon grodzieński
od 25 sierpnia 1991	Republika Białoruska

Zabytki

Śluza Dąbrówka na Kanale Augustowskim

• Kanał Augustowski
• Kościół Wniebowzięcia NMP w Sopoćkiniach, XVIII w.
• Zespół pałacowy Wołłowiczów w Świacku
• Dwór Świack Górskich w Radziwiłkach
• Cmentarz polski w Sopoćkiniach z kaplicami grobowymi i nagrobkami z XIX w.
• Fort w Naumowiczach
• Pozostałości Linii Mołotowa

Bibliografia

• A.Cz. Dobroński, Zagubione miasto, w: Medyk Białostocki 2010, nr 85, s. 27-28, na: https://web.archive.org/web/20100812101439/http://www.linia-polnocna.internetdsl.pl/przewodnik/przewodnik_Suwalszczyzna_i_okolice_nadniemenskie.html
• Z. Gloger, Dolinami rzek. Opis podróży wzdłuż Niemna, Wisły, Bugu i Biebrzy, 1903.
• J. Pawluczyk, Cierniowa droga do wolności, Białystok 2005 (wspomnienia żołnierza AK pochodzącego z miejscowości Stare Leśne Bohatery, po stronie polskiej obecnej granicy, o polskiej konspiracji i okupacji sowieckiej, niemieckiej oraz czasach PRL we wschodniej części przedwojennego powiatu augustowskiego). Tekst na: http://pbc.biaman.pl/Content/5384/Cierniowa+Droga+do+Wolno%C5%9Bci+-+Pawluczuk+J%C3%B3zef.pdf
• S. Poczobut Odlanicki, Ostatnia twierdza imperium, Historia powstania pierścieni obronnych warownego miasta Grodna, na: http://kresy24.pl/14640/przewodnik-wedrowki-po-grodzienszczyznie-szlak5/
• Powiat augustowski, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 53 .
• W. Świątkowski, Suwalszczyzna i okolice nadniemeńskie. Pierwsza wycieczka po kraju, Warszawa 1926 r.
• Z.J. Winnicki, Szkice i obrazki zaniemeńskie, Wrocław 2000.