Wikipedysta:Bohemistyka UŚ/brudnopis

Rozwój żydowskiego osadnictwa na Morawach do początku XV wieku

Żydzi  według zachowanych źródeł zaczęli osiedlać się w średniowieczu na Morawach w 2 połowie XI wieku. Szczególnie intensywny okres rozwoju żydowskiego osadnictwa rozpoczął się po tym, jak  Przemysł Ottokar II  nadał Żydom w II poł. XIII wieku przywilej Statuta Judaeorum, który uczynił Żydów servi camerae (bezpośrednimi poddanymi) i zapewnił mu władzę nad nimi, a Żydom zapewnił ochronę. Układ ten jednocześnie ustanowił zasady żydowskich lombardów. Pod koniec władania Przemyślidów, Żydzi mieszkali już we wszystkich czterech najważniejszych morawskich miastach królewskich (Ołomuniec, Brno, Znojmo, Igława) i niektórych miastach mieszczańskich.

W niestabilnym politycznie okresie na przełomie XII i XIII wieku rozwój żydowskiego osadnictwa zwolnił, jednak nowym impulsem okazało się wstąpienie Luksemburgów na czeski tron, a zwłaszcza ustanowienie Karola IV margrabią morawskim. Karol bardzo wspierał osadzanie się Żydów na Morawach, albowiem upatrywał w tym powiększenie źródeł przychodów, które zapewniało mu żydowskie lichwiarstwo. Z uwagi na gospodarczy wkład żydowskich kupców i finansistów, swoje uprzedzenia względem Żydów hamowali nie tylko panujący, ale także świecka i duchowna sfera wyższa. Na tych korzystnych warunkach Żydzi osiedli we wszystkich miastach królewskich i w niektórych majątkach szlacheckich. Mieszczanie i poddani mieli mniejszą motywację do tolerancji, jednakże musieli szanować fakt, że Żydzi są pod ochroną panującego.

Z żydowskiej działalności finansowej król czerpał niemałe zyski, jednak ten charakterystyczny dla Żydów rodzaj działalności miał także swoją drugą stronę: pieniądze, które trafiały do króla nie pochodziły samych Żydów, tylko od chrześcijan którzy brali u nich pożyczki. Władca długo nie rozwiązywał kwestii narastającego zadłużenia  szerokich warstw społeczeństwa, ponieważ poprzez regulację żydowskiego lichwiarstwa ograniczyłby swoje wpływy. U   żydowskich finansistów w końcu zadłużyły się i królewskie miasta, duchowieństwo a nawet i sam margrabia. Do rozwiązywania problemu przystąpił dopiero Wacław IV, który w 1411 roku unieważnił stare długi u żydowskich lichwiarzy.

Rewolucja husycka  nie objęła Moraw w takim stopniu, w jakim objęła Czechy, jednak miała dla żydowskiego osadnictwa o wiele bardziej dramatyczne skutki niż w przypadku Żydów na terenie Czech. Zaniepokojeni mieszczanie, w oczach których Żydzi istnieli jako egzekutorzy długów i nieprzyjemna konkurencja, wykorzystali osłabienie panującego w XV wieku i wymogli na nim zgodę na wygnanie Żydów z morawskich miast królewskich (1426 z Igławy, 1454 z Brna, Ołomuńca i Znojma, 1514 z Uherského Hradišta). Panujący zgodził się na żądania miast królewskich, ponieważ potrzebował ich poparcia, jednak tym krokiem pozbawił się również, na stosunkowo długi czas, ważnego źródła dochodu. Przez następne cztery wieki struktura zamieszkiwania Moraw przez Żydów zmieniła się następująco: zamiast w miastach królewskich, Żydzi przebywali w majątkach mieszczańskich.

Przemyślidzi: początek żydowskiego osadnictwa i protekcja królewska

Powstanie i forma żydowskiego osadnictwa

Pierwsza potwierdzona wzmianka o obecności Żydów na Morawach pojawia się w literaturze w Kronice Kosmasa, w której w 1067 roku, wspomniany jest jeden ochrzczony Żyd, Podiva, który założył gród w Podivínie. Z tekstu Kosmasa nie wynika jednak kiedy Podiva został ochrzczony, istnieje więc możliwość, że przybył na Morawy już jako chrześcijanin. Wcześniejsze rzekome wzmianki o Żydach na Morawie (głównie w dziele Inquisitio de theloneis Raffelstettensis) nie są dostatecznie udokumentowane.

Kolejna bezsporna informacja o żydowskim osadnictwie na Morawach pochodzi dopiero z następnego wieku. Na samym początku XII wieku Simcha bar Šmuel dokończył księgę Machzor Vitry , o religijnych zwyczajach Żydów. W następnych dekadach tekst został wzbogacony o aneksy, z których większość napisał Jicchak bar Dorbelo, który swoją wiedzę o różnych żydowskich obyczajach zdobył podczas swojej podróży do ziem czeskich, Polski i Rusi około 1140 roku. Do mowy o pochówku dołączył następujący tekst: „[Po odmówieniu Kadiszu, każdy weźmie pył lub kępę trawy, i rzeknie: Pamiętaj, że jesteśmy prochem.”  i wyrzuci go za siebie.  Robi się to trzy razy, aby zerwać [więzy] między nimi [żywymi] a martwym.  I wyrywają z ziemi trawę i mówią: „I kwitnąć będą mieszczanie jako rośliny ziemi” i tak się to robi w Ołomuńcu  [ אלמיצא, Olmica]” Dorbelo wspomniał później o Ołomuńcu jeszczeraz, kiedy opisywał pewien sposób wyboru lektury liturgicznej (parasza), który uzasadnia: „Słyszałem o tym w Ołomuńcu, ja, Jicchak bar Dorbelo.

Rozwój żydowskiego osadnictwa na Morawach do końca XIII wieku

Opis żydowskiej tradycji religijnej w Ołomuńcu wskazuję na egzystencję - trudno oszacować jak wielkiej

- żydowskiej społeczności. Nie można wykluczyć, że podobna żydowska społeczność przebywała także w innych miastach, między innymi w Brnie i Znojmie, jednakże pisemne źródła potwierdzają ten fakt dopiero w XIII wieku.

W 1249 roku czeski król Wacław I i margrabia morawski Przemysł Ottokar wydali spis miejskich i nadrzędnych praw przeznaczony dla Igławy, więc za oczywistą można przyjąć obecność żydowskiej ludności w tym mieście. Najpierw handlarzom, kupcom, karczmarzom i Żydom zakazane było przyjmowanie pod zastaw lub pod ochronę przedmiotów kościelnych. Dalsze postanowienia zabraniały jakichkolwiek kontaktów między Żydami a chrześcijanami w Wielki Piątek, najpewniej po to, aby zapobiec antyżydowskiej przemocy, motywowanej chęcią zemszczenia się na Żydach, z uwagi na przekonanie o ich zbiorowej winie, za śmierć Jezusa Chrystusa. Kara pogrzebania żywcem miała obowiązywać Żyda i zamężną chrześcijankę przyłapanych na nierządzie, lub chrześcijanina i Żydówkę przyłapanych na kontakcie seksualnym.

Wzmianka o Żydach ze Sławkowa (niem. Austerlitz , hebr.אושטלריש  Ostelris ) i prawdopodobnie z Třešti (niem.  Triesch , hebr. טריושט  Trivišť), pochodząca z ok. 1255 roku, zachowała się w zbiorze respons,  którego głównym autorem był hiszpański rabin Šloma ben Aderet . Zapytanie wysłane z Moraw do Hiszpanii świadczy nie tylko o rozszerzeniu żydowskiego osadnictwa do morawskich miast szlacheckich, ale także o podtrzymywaniu kontaktu między morawskimi Żydami a czołowymi europejskimi żydowskimi osobistościami. Obecność żydowskiej społeczności w Znojmie potwierdza dopiero nagrobek z 1256 roku (jednak data ta nie jest do końca pewna), a w Brnie niedatowany spis Przemysła Ottokara II, wydany w latach między 1273 a 1278.

W końcowym okresie władania Przemysła Ottokara II udokumentowane jest żydowskie osadnictwo we wszystkich czterech najważniejszych miastach królewskich na Morawach (w Ołomuńcu, Brnie, Igławie i Znojmie), a także w dwóch wymienionych miastach szlacheckich (w Sławkowie i Třešti). W okresie pomiędzy śmiercią Przemysła Ottokara II a wstąpieniem na czeski tron rodu Luksemburgów, ze względu na brak relacji, nie jest możliwe śledzenie dalszych zmian.

Servi camerae

Sytuacja prawna morawskich Żydów w drugiej połowie XIII wieku wynikała głównie z dwóch bulli papieża Innocentego IV. (1243–1254), zatwierdzonych przez czeskiego króla, Przemysła Ottokara II (1253–1278), oraz z dokumentu nazywanego Statuta Judaeorum, wydanego przez samego króla. Papieski nakaz miał przede wszystkim zapobiec powtórzeniu antyżydowskich występów, podobnych do tego który miał miejsce w 1235 roku we Fuldzie, skąd rozeszły się informacje o rzekomym rytualnym zabójstwie dokonanym na Żydach, w czasie którego zostały zamordowane 34 osoby. Papież w swoich bullach przede wszystkim podkreślił bezmyślność obwinionych o rytualny mord i zakazał antyżydowskiej przemocy. 

Przemysł Ottokar II poprzez zatwierdzenie tych bulli 23 października 1254 roku podkreślił znaczenie papieskich nakazów. Przemysł Ottokar II, może w tym samym roku, a może w 1262 roku nadał przywilej nazwany Statuta Judaeorum, który miał jeszcze precyzyjniej ustanowić sytuację prawną Żydów. Żydzi zyskali przede wszystkim pozycję servi camerae (bezpośrednich poddanych), co oznaczało, że dostali się pod królewską jurysdykcję i ochronę. Chociaż jedna trzecia postanowień Statut Judaeorum, a także dalsze zachowane dokumenty, obszernie traktują o lombardach żydowskich, to trudniła się nim tylko część Żydów. W źródłach finansjera wymieniana jest w związku z Żydami dlatego, że chodziło o działalność typowo żydowską (dla chrześcijan pożyczanie pieniędzy na procent było zakazane), jednak także dlatego, że chodziło o działalność, która wywoływała najwięcej problemów: duchownym przeszkadzało zastawianie przedmiotów liturgicznych i wymogli oni zakaz przyjmowania rzeczy tego rodzaju pod zastaw; z kolei żydowscy wierzyciele nierzadko namolnie egzekwowali niespłacone długi, co wywoływało urazę chrześcijańskich obywateli w stosunku do Żydów, która od czasu do czasu przeradzała się w otwartą przemoc, przez co panujący musiał odnawiać rozporządzenia mające chronić żydowską społeczność. Przemysł Ottokar II potwierdził obowiązywanie Statut Judaeorum, wydanych w 1254 roku w Wiedniu i później kilkukrotnie: w Kromieryżu w 1255 roku i w Brnie w 1268 roku. Wacław II zrobił to na początku swojego władania na żądanie znojemskich Żydów.

Statuta Judaeorum zatwierdzony w roku 1356 przez Karola IV

Chociaż episkopat występował przeciwko przemocy wobec Żydów, nie można stosunku przedstawicieli kościoła do Żydów nazwać przyjacielskim. Choć biskup ołomuniecki Bruno ze Schauenburku w swojej rozprawie o kościelnych i politycznych stosunkach w Świętym Cesarstwie Rzymskim nie opisuje bezpośrednio sytuacji na Morawach, z jego tekstu jednak jasno wynika, dlaczego chciał zapobiec w swojej diecezji: zatrudnianiu chrześcijańskich mamek u Żydów, naliczaniu oprocentowania poprzez żydowskich wierzycieli, obejmowania urzędów publicznych przez Żydów, czy zastawianiu rzeczy kradzionych i szat liturgicznych. Dla ołomunieckiego biskupa innowiercy, czyli żydzi, stanowili element niegodny zaufania i nieuczciwy.

Wysiłki mające zapobiegać przemocy wobec Żydów, oczywiście nie tylko na Morawie, warunkował, a także często ograniczał pragmatyzm (a w niektórych przypadkach oportunizm)władców. Pomimo tego, że król Wacław II potwierdził obowiązywanie Statuta Judaeorum, które miały chronić Żydów, sam w 1298 roku - w roku, gdy w Bawarii miał miejsce wielki mord na Żydach - nie zawahał się przywłaszczyć sobie majątków Żydów na terenie całego swojego kraju. Może również napływ pieniędzy od żydowskich finansistów zmuszał Zakon krzyżacki do tego, aby w swoim mieście,Sławkowie, tolerował społeczność żydowską (wg biskupa ołomunieckiego niegodną zaufania).

Luksemburgowie: przyrost ludności żydowskiej i długu chrześcijańskiego

Regalia żydowskie

Jeżeli Żydzi nie mogli czuć się bezpieczni za rządów króla Wacława II, który mimo obiecanej ochrony okradł ich, tym większe niebezpieczeństwo odczuwali w okresie niejasnych stosunków mocarstwowych po zabójstwie Wacława III, ostatniego króla z dynastii Przemyślidów. Podczas podróży nowego króla czeskiego Jana Luksemburskiego do Brna, Żydzi wyszli mu naprzeciw z uroczystym powitaniem, ponieważ liczyli na zyskanie z jego rąk większego bezpieczeństwa prawnego. 18 czerwca 1311 Jan Luksemburski rzeczywiście potwierdził dotychczasowe przywileje; przywilej Statuta Judeorum nie został wprawdzie wyraźnie wymieniony, jednak postępowanie monarchy świadczy o tym, że podobnie jak poprzednicy uważał on ludność żydowską za servi camerae i podmiot regaliów królewskich, które mógł przyznawać miastom lub władzy zwierzchniej. W 1322 roku uhonorował biskupa ołomunieckiego Konrada nie tylko faktem pozwolenia na osiedlenie w jego miastach poddańczych po jednej rodzinie żydowskiej (Svitava, Mohelnice, Vyškov i Kromieryż), ale przekazał mu również moc prawną nad tymi Żydami. Podczas gdy ekonomiczny powód tolerancji Żydów przez niemieckich rycerzy w mieście Slavkov był jedynie przypuszczeniem, w tym przypadku jest zupełnie jasne, że biskup przezwyciężył ogólną podejrzliwość przedstawicieli kościelnych przeciwko Żydom tym, że moc prawna nad nimi nie oznaczała jedynie przypadkowego karania przemocy popełnianej na Żydach i rozsądzania żydowskich sporów, ale polegała przede wszystkim na pobieraniu opłat od ludności żydowskiej.

O Żydach jako majątku i źródle dochodu wspomina się ewidentnie explicite również w dokumencie z 1333 roku, w którym Jan Luksemburski wspomina o „naszych [tj. swoich] Żydach brneńskich [Judei nostri Brunnenses]“, którzy mieli wziąć na siebie ćwierć sumy kosztów związanych z naprawą miejskich fortyfikacji. Żydzi tworzyli zaledwie czwartą część populacji Brna, była to jednak zamożniejsza grupa ludności tego miasta. Również morawski margrabia Karol (późniejszy cesarz Karol IV) aktem z 1342 roku przekazał roczny zysk z podatków Żydów z miasta Uherské Hradiště na konserwację fortyfikacji w tym mieście. Co więcej, akt ten stanowi pierwszy dowód osadnictwa żydowskiego w tym miejscu.

Brama żydowska w Brnie (pierwsza wzmianka pochodzi z 1328 roku, ilustracja z początku XIX wieku)

Traktowanie Żydów jako źródła dochodów tłumaczy starania Karola (najpierw jako morawskiego margrabiego, a później czeskiego króla) aby wspierać osadnictwo żydowskie, w ten sposób miał bowiem pomnożyć źródła swoich finansów. W 1345 roku Karol pozwolił więc na swobodne osiedlanie się Żydów w Brnie i wyznaczył osobę, która jako jedyna miała prawo pobierać od brneńskich Żydów podatki odprowadzane do skarbu panującego. Tego samego roku zwolnił z wcześniejszych obowiązków Żydów, którzy przeprowadzą się do Igławy. W obu przypadkach jako główny powód swoich zarządzeń Karol podał „polepszenie pozycji naszej i naszego skarbu.” W 1356 roku, potwierdzając Statuta Judaeorum[20], zabezpieczył prawa wszystkich Żydów na ziemiach czeskich, a w 1360 roku wraz z morawskim margrabią Janem Henrykiem zawarł umowę z austriackim wojewodą Rudolfem IV Habsburgiem, która miała utrwalić dotychczasowe komuny żydowskie, utrudniając migrację Żydów przez granicę austriacko-morawską.

Karol IV wykorzystywał również swoje władzę nad Żydami do nagradzania za wierną służbę, na przykład poprzez odpuszczenie wszystkich długów u żydowskich wierzycieli, tak jak uczynił w 1360 roku w przypadku pana z Bítova.

Rosnące zadłużenie

Fakt, że zachowane źródła (zwłaszcza księgi miejskie) przedstawiają środki utrzymania Żydów niemal wyłącznie jako te pochodzące z lombardów i pożyczek tłumaczy, dlaczego Żydzi byli postrzegani przez warstwy panujące przede wszystkim jako źródło dochodów. Właśnie ta działalność sprawiała, że ludność żydowska była na ziemiach czeskich nie tyle mile widziana, ile na pewno tolerowana. Gospodarka finansowa miała również inne oblicze: wprawdzie król pomnażał swoje dochody dzięki osadnictwu żydowskiemu, uzyskane pieniądze nie pochodziły jednak od samych Żydów, lecz od coraz bardziej zadłużającego się społeczeństwa. Żydzi stanowili jedynie ogniwo pośrednie. Według zapisu w brneńskiej księdze miejskiej większość długów oscylowała wokół jednej grzywny; za tę cenę można było wtedy kupić 11 owiec lub 4 beczki piwa, nie chodziło zatem o zawrotną kwotę. Dla niektórych dłużników była to jednak dostatecznie wysoka kwota, aby nie byli w stanie spłacać jej wraz z dużym procentem i żeby z powodu niespłaconego długu stracili nawet swój dom. To ryzyko groziło dość często. W przypadku wsi Šatov niebezpieczeństwo nierozważnych pożyczek prowadzące do straty dachu nad głową doprowadziło morawskiego margrabiego Jodoka do tego, aby w 1387 roku zakazał lichwiarzom żydowskim przyjmowania od mieszkańców tej wsi nieruchomości pod zastaw. Oczywiście zadłużenie nie dotyczyło jedynie niższych warstw społeczeństwa, ale także mieszczan, szlachty i instytucji kościelnych, a nawet samych margrabiów. Na przykład już w 1372 roku miasto Brno było dłużne Żydom 607 grzywien, a dalsze 938 grzywien chrześcijanom Tylko trzy lata później, miasto pożyczyło od Żydów kolejne 312 grzywien. Dług margrabiego Prokopa u Żydów w latach 1383-1390 wzrósł z 54 na 431 grzywien.

Wyobrażenie specyficznego stroju żydowskiego w Velislavově bibli(1325–1349)

Rozwój ten niekorzystnie wpływał na stanowisko wszystkich warstw społecznych względem Żydów i między mieszkańcami ponownie ozywały się echa antyżydowskich argumentów religijnych, które w okresie prosperity schodziły na dalszy plan. Jeszcze w 1338 roku na Morawach Południowych rozszerzyły się pochodzące z Dolnej Austrii zamieszki antyżydowskie motywowane wiadomościami o bezczeszczeniu hostii przez Żydów (zachowały się informacje o mordowaniu Żydów w miastach Jemnice, Hrádek u Znojma i Znojmo. Zamieszki powtórzyły się w 1349 roku, kiedy to Żydzi byli zabijani (paleni) w odwecie za rzekome szerzenie zarazy morowej, która dotknęła w tym czasie wielką część Europy. W zaognionej atmosferze Karol IV wydał w 1348 roku akt prawny, którym zakazał żydowskim lichwiarzom przyjmować jakiekolwiek przedmioty pod zastaw w godzinach nocnych lub od podejrzanych ludzi, aby zapobiec oddawaniu pod zastaw kradzionego majątku. Biskup ołomuniecki Jan Volek wykorzystał w 1349 roku napiętą atmosferę do przeforsowania odrębnego ubioru Żydów. Szybko jednak sytuacja się uspokoiła. Władzy króla czeskiego Karola IV i morawskiego margrabi Jana Henryka towarzyszył rozwój ekonomiczny, a wrogość religijna słabła.

W ostatnim ćwierćwieczu XIV wieku argumenty religijne, uprzedzenia, czy bezpodstawne obwinianie Żydów o mordy rytualne i profanację hostii znowu znajdowały swe odbicie w coraz większym niepokoju społecznym. Margrabia Jodok nie tylko nie zdołał uciszyć niepokoju, ale jeszcze bardziej go pogłębiał swoją polityką, która doprowadziła do niepokojów na Morawach, konfliktów zbrojnych i zadłużenia skarbu margrabi. W roku 1393, po wizycie w diecezji ołomunieckiej, konflikt próbował zażegnać arcybiskup praski Jan z Jenštejna i nakazał biskupowi ołomunieckiemu wygnanie lichwiarzy żydowskich ze swoich włości, jednakże próba ta nie przyniosła długofalowych zmian. Po śmierci Jodoka w 1411 roku, bezpośrednią władzę na Morawach podjął Wacław IV . Doszedł wtedy do wniosku, że nienawiść ludności skierowana w stronę Żydów ma swoje źródła w niezdolności do spłacenia długów i przewyższa groźbę kary za przemoc popełnioną na Żydach zawartą w przywileju Statuta Judaeorum, który potwierdził w 1393 roku. Podjął próbę uspokojenia mieszkańców i morawskiej władzy zwierzchniej (na żądanie biskupa ołomunieckiego Konrada II i panów morawskich) i unieważnił długi zaciągnięte u Żydów starsze niż 10 lat. Doświadczenie mu przy tym podpowiadało, że zaistniała sytuacja wymaga kompleksowego rozwiązania - w 1385 roku anulował długi zaciągnięte u Żydów w Pradze, a mimo to wzburzone tłumy dopuściły się w 1389 roku mordu na Żydach na skalę wydarzeń sprzed trzystu lat, które miały miejsce w Pradze podczas wypraw krzyżowych.

Anulowanie długu było jedynie czasowym rozwiązaniem, ponieważ nie rozwiązywało podstawy problemu, czyli nie broniło przed ponownym nierozważnym zadłużeniem, a w dodatku bardzo dotknęło żydowskich wierzycieli. Jednakże na pewien czas udało się rozluźnić napięcie między żydowską i chrześcijańską ludnością. Ważne jest, że w tym samym czasie na Morawach zaczął szerzyć się pochodzący z Czech ruch reformacyjny kościoła katolickiego, który co prawda nie znajdował wielu zwolenników w większych miastach w których zazwyczaj mieszkali Żydzi, ale odwrócił uwagę od ludności żydowskiej i skierował ją na problem naprawy kościoła. Mord Żydów zbliżony do wydarzeń w Pradze, nie miał na Morawach miejsca.

Charakter żydowskiego osadnictwa

Kościół świętej Marii Magdaleny w Brnie, w którego miejscu przed wygnaniem Żydów z miasta mieściła się synagoga

Wsparcie osadnictwa żydowskiego przez warstwy rządzące przejawiało się nie tylko w powiększaniu się komun żydowskich, ale także w osiedlaniu Żydów w nowych miejscach. Chociaż istnieje więcej informacji o osadnictwie żydowskim w XIV wieku niż w wieku XIII, ciągle mowa o raczej przypadkowych wzmiankach, które pozwalają na rekonstrukcję osadnictwa żydowskiego za rządów Luksemburgów tylko w zbliżonym kształcie. Co więcej, w wielu dokumentach nie jest jasne kiedy osadnictwo żydowskie pojawia się w danym regionie. Z niektórych dokumentów dość jasno wynika, że Żydzi osiedlili się w danym miejscu stosunkowo niedawno (jak na przykład po roku 1322 w wymienionych miastach biskupa ołomunieckiego: Svitava, Mohelnice, Vyškov i Kromieryż. W 1334 roku Żydzi zamieszkiwali również  Osobłogę w morawskiej enklawie na Śląsku). Dalsze przypadki pozwalają jedynie na oszacowanie wieku osadnictwa żydowskiego (dotyczy to na przykład Żydów w miastach Jevíčko i Hrádek u Znojma, wspomnianych po raz pierwszy w związku z antyżydowskimi wystąpieniami na południowych Morawach w 1338 roku, albo komuny żydowskiej zamieszkującej Uherské Hradište, wzmiankowanej w dokumencie z 1342 roku).

Wzmianki o istnieniu żydowskiego osadnictwa często były związane z przestępczością, procesami sądowymi, lub żydowskimi lombardami. Około 1343 roku udokumentowano osadnictwo żydowskie w mieście Podivín, doszło tam bowiem do mordu na żydowskim lichwiarzu, a inny Żyd został oskarżony o kradzież; w zbliżonym czasie w mieście Boskovice trwał spór dotyczący konia zastawionego u Żyda. Dalsze dokumenty w podobny sposób wspominają o Żydach zamieszkujących: Pohořelice (1348), Morawskie Budziejowice (Pudwicz, 1362),  Velkou Bystřici (Bestroczicz, wspomniany jest kirkut, 1363),  Zaječí (de Syetz, tamtejsi Żydzi posiadali dom w Brnie, 1366),  Vratěnín (Freting, 1368), Nowy Jiczyn (1377), Uničov (1387),  Šternberk (1387), Hostěradice (1390), i Třebíč (1411).

Choć źródła pisane nie opisują wszystkich miejsc w których przebywali Żydzi, możliwe jest wyszczególnienie podstawowych tendencji: 1. zagęszczanie się osadnictwa żydowskiego na południu Moraw i na północny zachód od Ołomuńca, 2. osiedlanie Żydów w patrymonialnych latyfundiach. Liczba Żydów w poszczególnych miejscach nie była wysoka, w mniejszych miastach mowa była o kilku rodzinach, a w wielkich miastach o maksymalnie dwustu Żydach.

Jan Kapistran, który zachęcał do wygnania Żydów z morawskich miast królewskich

Większość zachowanych materiałów zawiera opisy komuny żydowskiej z perspektywy chrześcijan, którzy widzieli w Żydach przede wszystkim lichwiarzy i nie skupiali się na obserwacji ich religijnego czy kulturalnego życia. Jedynie wybiórcze źródła chrześcijańskie traktują Żydów inaczej niż za servi camerae lub bankierów. Dzieje się tak głównie w przypadkach, kiedy trzeba było zapobiec potencjalnym problemom. Tak się stało na przykład w 1343 roku w Brnie, gdzie podczas budowy nowej rzeźni doszło do zmiany dotychczasowych (niedotrzymanych) ustaleń między chrześcijańskimi i żydowskimi rzeźnikami. Według nowych ustaleń Żydzi mogli sprzedać chrześcijanom tylną część zwierzęcia, której według reguł religijnych nie mogli spożywać. Przednią (koszerną) część mogli jednak sprzedawać tylko Żydom. Brakuje wzmianek o innych profesjach Żydów, choć piętnastowieczne źródła opisują różnorodniejsze sposoby utrzymania. Również wzmianki o istnieniu synagog (Znojmo 1341, Uherské Hradiště 1370, Kromieryż 1389) i kirkutów nie pozwalają na głębszą analizę życia religijnego w komunie żydowskiej.

Konsekwencje rewolucji husyckiej: de non tolerandis Judaeis

Chociaż anulowanie starych długów u Żydów zmniejszyło trochę niechęć chrześcijańskich dłużników wobec nich, a ruch husycki skupiał na sobie coraz większą uwagę, ciężko mówić o poprawie warunków życia Żydów. Chociaż pokładali nadzieję w ruchu reformatorskim, ponieważ niektóre głosy (Maciej z Janowa lub Jakubek ze Stříbra) obiecywały im bardziej pojednawcze religijne podejście , mimo tego, że ugoda nie miała dotyczyć żydowskich lombardów, głosowano za większą regulacją ich działalności –szybko spotkało ich rozczarowanie. W istocie, niedługo po tym, ruch husycki, który przekształcił się w rewolucję, przyniósł dramatyczną zmianę charakteru osadnictwa żydowskiego na Morawach. Osłabił autorytet władcy, dzięki którego opiece (chociaż pragmatycznej), Żydzi mogli mieszkać, w zasadzie spokojnie, w królewskich miastach. W zamian za dochowanie wierności władcy w jego walkach przeciw wojskom husyckim i zbuntowanej morawskiej szlachcie, królewskie miasta mogły wysuwać żądania względem monarchy, na formę których coraz większy wpływ miały cechy. W wojennej atmosferze, w naturalny sposób szerzyły się różne podejrzenia o współpracę z przeciwnikiem i rosła nieufność, szczególnie wobec Żydów, najbardziej odrębnej grupy ludności. Igławscy mieszczanie, spośród których wielu zaciągnęło pożyczki u Żydów, oskarżyli ich o rzekome porozumienie z husytami i przy wsparciu Albrechta II Habsburga wygnali ich ze swojego miasta w 1426 roku.

Także inne królewskie miasta wykorzystały fakt, że królowi zależało na dochowaniu przez nich wierności i w roku 1454 wymogły na Władysławie Pogrobowcu prerogatywę de non tolerandis Judaeis, tj. o nietolerancji Żydów. Sam król w dokumencie wydanym w Ołomuńcu przyznał swą słabość: „Uczyniliśmy [to] ... dla większego poparcia, przekazując im [mieszczanom] prawa do wszystkich żydowskich domów, ich synagogi i cmentarza...” Wywłaszczenie żydowskiego majątku niewątpliwie pomogło wspomnianym trzem miastom królewskim, jednak nie chodziło tylko o pobudki materialne. Duży udział w wygnaniu Żydów z Brna miał gorliwy kaznodzieja Jan Kapistran, który przybył na Morawy by walczyć z husytami, ale ostatecznie zwrócił się także przeciwko Żydom. Do opuszczenia Brna zmuszono także bardzo cenionego rabina Jisra'el Bruna, który otrzymał wykształcenie w Ratyzbonie u wybitnych aszkenazyjskich uczonych. Tylko Uherské Hradiště opowiedziało się za zatrzymaniem ludności żydowskiej w swoich murach.

Następstwa wygnania Żydów z miast królewskich w połowie XV wieku były widoczne jeszcze w roku 1835, kiedy według oficjalnych danych Żydzi wciąż żyli poza nimi. (Żydowska gmina v Osobłodze wliczała się już do Śląska.)

Okradzionych Żydów często przyjmowała szlachta, która liczyła na wykorzystanie żydowskiego potencjału w rywalizacji z miastami królewskimi. Dla szlachty napływ żydowskiej ludności do ich majątków, w rzeczywistości oznaczał korzyści gospodarcze, w innym wypadku, zwłaszcza w roku 1541, usilnie wspieraliby dekret króla Ferdynanda I, na mocy którego wypędzał wszystkich Żydów z kraju. Dla samych Żydów wygnanie oznaczało oczywiście gwałtowny upadek: wraz z królem uprzywilejowane warstwy żyjące w ośrodkach gospodarskiego i kulturalnego życia odnalazły się w małych miastach, które przy odrobinie szczęścia leżały przy jakichś szlakach handlowych, okradzeni, pozbawieni ochrony królewskiej i pozostawieni na łaskę i niełaskę szlachty.

Nadzieja Żydów na poprawę stopniowo gasła: po śmierci Władysława Pogrobowca, także Jerzy z Podiebradów starał się na wszelkie sposoby zapewnić sobie przychylność miast królewskich. Również dwuwładza Władysława Jagiellończyka i Macieja Korwina próbowała umiejętnie wykorzystać miasta do pozyskiwania kolejnych przywilejów i zachowania obecnych. Pod koniec 1514 roku Władysław Jagiellończyk pozwolił wygnać Żydów z ostatniego morawskiego miasta królewskiego (Uherské Hradiště), ale tym razem miasto musiało wypłacić Żydom odszkodowania za opuszczane domy. Poprawy nie przyniosło także wstąpienie Habsburgów na czeski tron – już w pierwszym roku sprawowania władzy Ferdynand I przyzwolił na wygnanie Żydów ze szlacheckiego miasta Třebíč, a nawet jego następcy nie pozwolili na powrót Żydów do najważniejszych miast morawskich.

Taki rozwój wypadków utwierdzał tylko Żydów morawskich w konieczności ciągłej współpracy ze szlachtą i uzyskania jej opieki. Z największym sukcesem spotkały się chyba pertraktacje z Wilhelmem z Pernštejna, najwyższym zarządcą Królestwa Czech, który około roku 1490 obiecał Żydom morawskim opiekę, w zamian za regularne opłaty, aby to „nie było przeciw Bogu i ziemi.” Ścisły związek szlachty i Żydów przetrwał na Morawach całe cztery stulecia, aż w 1848 roku,  a oficjalnie w roku 1867, zniesiono wszelkie ograniczenia dotyczące osadnictwa żydowskiego.

Bibliografia

• Bertold Bretholz: Quellen zur Geschichte der Juden in Mähren von XI. bis zum XV. Jahrhundert (1067–1411). Prag: Taussig u. Taussig, 1935. (niem.). Brak numerów stron w książce.
• Bertold Bretholz: Geschichte der Juden in Mähren in Mittelalter I. (bis zum Jahre 1350). Brün; Prag, Leipzig; Wien: Rudolf M. Rohrer, 1934. (niem.). Brak numerów stron w książce.

• Alfred Engel. Die Ausweisung der Juden aus den Königlichen Städten Mährens und ihre Folgen. „Jahrbuch der Gesellschaft für Geschichte der Juden in der Čechoslovakischen Republik”. II, s. 50–95, 1930. (niem.).