Zmiana językowa
Zmiana językowa – zmiana elementów systemu językowego (gramatycznych, dźwiękowych, leksykalnych itp.), o podłożu wewnętrznym lub zewnętrznym[1]. Zmiany językowe mogą wynikać z przyczyn socjolingwistycznych; czasem służą zaspokojeniu nowych potrzeb komunikacyjnych, bywają też uwarunkowane wpływem innej odmiany językowej lub działaniem szkolnictwa; inne przyczyny mają podłoże strukturalne (odtwarzanie wzorców językowych) lub psycholingwistyczne (błąd ludzki)[2]. Badanie zmian językowych stanowi przedmiot językoznawstwa historycznego[3].
Zmiany językowe można rozumieć jako utrwalone innowacje w języku, objęte akceptacją wśród społeczności jego użytkowników. Innowacje językowe powstają nieświadomie (np. jako wynik skojarzeń językowych, przejęzyczeń) lub albo też jako efekt świadomego działania użytkowników języka (np. w celu nazwania nowych zjawisk, uproszczenia sposobu formułowania myśli)[4].
Zmiany językowe dokonują się na rozmaitych płaszczyznach systemu, a innowacje obserwowane na pojedynczej płaszczyźnie mogą powodować przeobrażenia na pozostałych poziomach języka[1][5]. Zmiany dźwiękowe przejawiają się w postaci innowacji fonetycznych (takich jak redukcje, asymilacja i dysymilacja); zmiany morfologiczne, konstytuujące się w strukturze fleksyjnej i słowotwórczej, mogą zaś powstawać w odpowiedzi na wyrównania analogiczne lub innowacje fonetyczne[1].
Zmiany językowe mogą być umotywowane czynnikami wewnętrznymi (np. ekonomią języka) lub zewnętrznymi (np. wpływem innych języków, modą lub czynnikami społeczno-gospodarczymi)[1]. Utrwalają się w różnym zakresie – bywają zakończone i trudne do zauważenia, ale mogą być także właściwe dla idiolektu mówiącego, zależne od wieku i innych czynników socjolingwistycznych[6]. Ich zasięg geograficzny bywa nieregularny[7]. Częstym wyjaśnieniem dla zmian językowych jest zjawisko analogii, występujące w morfologii[8]. Źródłem zmian w języku standardowym mogą być odmiany niestandardowe, z którymi standard wchodzi w kontakt; z kolei te drugie odmiany nie opierają się wpływom standardu[2].
Pod wpływem kontaktu językowego bardzo często dochodzi do zapożyczania słownictwa (np. wyrazów określających pojęcia z innej kultury). Przy odpowiednich okolicznościach językowo-społecznych możliwe jest także przeniesienie elementów struktury języka (cech składni, morfologii, semantyki czy fonologii), również na styku różnych rodzin językowych (np. uralskiej i indoeuropejskiej)[9]. W ramach kontaktu językowego mówi się o konwergencji, czyli zbliżaniu się języków do siebie (wpływ ten ma charakter obustronny) i releksyfikacji, czyli zastępowaniu większości (lub całej) leksyki jednego języka słownictwem innego języka[10].
Zmiany językowe są zjawiskiem naturalnym i typowym dla języków żywych, w tym ich form literackich. Zachodni językoznawcy, stosujący podejście opisowe, odstępują przeważnie od prób ich hamowania[11] czy też wartościowania poszczególnych zjawisk jako dobrych lub złych[2][12][13]. Nie jest prawdziwe przekonanie, jakoby zmiany językowe prowadziły do uproszczenia mowy i zubożenia jej potencjału ekspresyjnego[14][15]. Można przyjąć, że każde ewentualne kryterium, którego używa się do ewaluacji zmian, powinno być oparte na świadomości rozmaitych zastosowań, jakie dany język znajduje w posługującym się nim społeczeństwie[16]; niemniej zmiany językowe uchodzą za zjawisko nieuniknione, silnie związane ze społecznym charakterem języka, ale jednocześnie pozbawione kierunkowości (język nie dąży ani do gorszego, ani do lepszego stanu)[17].
Przydatność innowacji językowych jest poddawana ocenie na gruncie językoznawstwa normatywnego, wchodząc w skład głównych zagadnień tej dziedziny[4]. Tradycyjne koncepcje kultury (kultywacji) języka i potoczne stanowiska często uznają zmienność języka za zjawisko ujemne, świadczące o spadku jego jakości[18][14]. Negatywny stosunek do zmian językowych może wynikać ze złudnego przeświadczenia, jakoby współcześnie ich tempo było szczególnie nasilone[14]. Przekonaniu temu sprzyjają takie czynniki jak wpływ środków masowego przekazu (w tym telewizji) oraz zwiększone możliwości podróży. Dostępność mediów i łatwość podróży przyczyniają się do większej wiedzy na temat istnienia różnic językowych oraz nasilonego kontaktu ze zjawiskami wariantywności i zmienności języka[14].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 693, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
- ↑ a b c Richard Hudson, Some issues on which linguists can agree, „Journal of Linguistics”, 17 (2), 1981, s. 333–343, DOI: 10.1017/S0022226700007052, ISSN 0022-2267, JSTOR: 4175597 (ang.), patrz s. 337–338.
- ↑ Bybee 2015 ↓, s. 1.
- ↑ a b Hanna Jadacka, Andrzej Markowski, Hasła problemowe, [w:] Andrzej Markowski (red.), Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, t. 2: Q–Ż, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2022, s. 1581–1582, ISBN 978-83-01-22136-2, ISBN 978-83-01-22135-5, OCLC 1325603935, hasło „innowacja językowa”.
- ↑ Václav Cvrček i inni, Mluvnice současné češtiny I. Jak se píše a jak se mluví, Praha: Nakladatelství Karolinum, Univerzita Karlova, 2015, s. 36, ISBN 978-80-246-2812-7 (cz.).
- ↑ Jan Pokorný, Lingvistická antropologie: jazyk, mysl a kultura, Praha: Grada Publishing, 2010, s. 124, ISBN 978-80-247-2843-8 (cz.).
- ↑ Karel Horálek, Úvod do studia slovanských jazyků, Praha: Nakladatelství ČSAV, 1955, s. 34, OCLC 222121745 (cz.).
- ↑ Bybee 2015 ↓, s. 93.
- ↑ Thomason 2001 ↓, s. 10–11.
- ↑ Thomason 2001 ↓, s. 89–91.
- ↑ Lithuanian Language Ideology: A History of Ideas, Power and Standardisation: Summary, [w:] Loreta Vaicekauskienė, Nerijus Šepetys (red.), Lietuvių kalbos ideologija: norminimo idėjų ir galios istorija, Vilnius: Naujasis Židinys-Aidai, 2016, s. 338–344, ISBN 978-609-8163-09-4, OCLC 1005842335 [zarchiwizowane z adresu 2019-12-24] (ang.).
- ↑ Bybee 2015 ↓, s. 10–11.
- ↑ Lyle Campbell, Historical Linguistics: An Introduction, wyd. 2, Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 2004, s. 3–4, ISBN 978-0-262-53267-9, OCLC 54692867 (ang.).
- ↑ a b c d Dick Smakman, Discovering Sociolinguistics: From Theory to Practice, London: Macmillan International Higher Education, 2018, s. 96–97, ISBN 978-1-137-51907-8, ISBN 978-1-137-51908-5, OCLC 1332207902 (ang.).
- ↑ Mate Kapović, O „pravilnosti” u jeziku, „Kolo”, 3–4, 2009 [dostęp 2024-01-12] (chorw.).
- ↑ John Lyons, Introduction to Theoretical Linguistics, Cambridge: Cambridge University Press, 1968, s. 42–44, DOI: 10.1017/CBO9781139165570, ISBN 978-0-521-09510-5, ISBN 978-0-521-29775-2, ISBN 978-1-139-16557-0, OCLC 489813415 (ang.).
- ↑ David Crystal, Swimming with the tide in a sea of language change, „IATEFL Issues”, 149, 1999, s. 2–4 (ang.).
- ↑ Klára Sándor, Secular linguistics and education: questions of minority bilingualism, „Regio: Kisebbségtudományi Szemle”, 1998, s. 141–173 [zarchiwizowane z adresu 2020-03-15] (ang.), patrz s. 144.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Joan Bybee, Language Change, Cambridge: Cambridge University Press, 2015, DOI: 10.1017/CBO9781139096768, ISBN 978-1-107-02016-0, ISBN 978-1-107-65582-9, ISBN 978-1-139-09676-8 (ang.).
- Sarah Thomason, Language Contact, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2001, DOI: 10.1515/9781474473125, ISBN 0-7486-0719-6, ISBN 978-1-47447-312-5, OCLC 47041712 (ang.).