Carl Emanuel III
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 Carl Emanuel III ëd Savòja a l'era nassù a Turin ël 27 Avril 1701 e ambelelà a l'é mòrt ël 20 Fërvé 1773, apress 43 agn ëd regn. A l'é stàit Re ëd Sardëgna, duca ëd Savòja, marchèis ëd Monfrà, marchèis ëd Salusse, prinsi ëd Piemont e cont d'Osta, Morian-a e Nissa dal 1730 al 1773. Sota sò regn, durà quarantetré agn, ël regn a l'ha combatù ant le guère 'd sucession polonèisa e austrìaca, vagnand ëd neuv teritòri e avansand ij confin al Tesin. Pòch stimà da sò pare 'me militar, a l'ha sernù mach dij soldà 'me ministr e consejé. Vita[modìfica | modifiché la sorgiss] La famija e j'agn dla gioventura[modìfica | modifiché la sorgiss]Carl Emanuel a l'é nassù a Turin da Vitòrio Medeo II ëd Savòja e da soa prima fomna, la prinsipëssa fransèisa Ana Marìa ëd Borbon-Orléans. Soa mare a l'era fija ëd Flip I d'Orléans e Enrichëtta Ana Stuart, novoda dël re Carl I d'Anghiltèra e Enrichëtta Marìa ëd Fransa. Carl Emanuel a l'era ëdcò barba ëd Luis XV ëd Fransa, dagià ch'l'era frel dla mare dël re fransèis, Maria Adelàide ëd Savòja; chiel a l'era cugnà ëd Marìa Luisa ëd Savòja, regin-a dë Spagna e fomna 'd sò cusin dë scond gre, Flip V dë Spagna. Carl Emanuel a l'era lë scond dij tre fieuj mas-cc ëd Vitòrio Medeo II e donch quand a l'é nassù a l'era nen l'ardité; a l'é vnù prinsi arditari quand, dël 1715, sò frel pì grand Vitòrio Medeo a l'é mòrt, e a l'ha ancaminà a esse educà ëd fasson rigorosa për sò ròl futur, educassion soagnà diretaman dal pare conforma soe idèje përsonaj e sensa stìmoj colturaj. Le relassion con ël pare[modìfica | modifiché la sorgiss]Carl Emanuel a vivìa a Turin mentre che la sità a cangiava vàire për ij darié eveniment polìtich. Ël Piemont, dòp d'eveniment contrastà, a l'avìa vagnà la Guèra ëd sucession spagneula, batend l'esèrcit fransèis ëd Luis XIV e sò pare, Vitòrio Medeo II ëd Savòja, a l'avìa otnù 'l tìtol real, an arseivend la Sicilia, bele che peui a l'avìa dovù scangela con la Sardëgna. Ël re a l'era viaman vnù pì dësgustà da jë spatuss ëd soa cort: as vestìa con camise ëd tèila gresa. Turin a l'era donch na sità vreman austera: për vorèj real le festé a l'ero vietà, fé djë spatuss a l'era 'n crìmen. Vitòrioo Medeo II, dòp ij trionf polìtich e militar a l'era viaman vnù solengh e arzervà. Dòp ël 1728 le strambarìe dël re a son pegiorà, miraco për na maladìa mental. La fomna Ana, mare ëd Carl Emanuel, a l'era mòrta, e ëdcò 'l prim fieul, al qual Vitòrio Medeo a vorìa tanta bin, a l'era mòrt. Nopà, ël pare a apressiava pa "Carlin", 'me a l'era stranomà da la gent: nisi e 'n pò ghërcc, a l'era dventà assè sarà ëd caràter ant j'agn auster ëd la cort, a parlava mach quand a dovìa. Soa istrussion a l'era stàita aprossimativa, dagià che tùit a-j dasìo da ment mach al frel pì grand. Sòe mancanse a son ëstàite sorpassà an travajand da banda dël pare, an visitand ij fòrt e conversand e fasendse anteroghé daj ministr. Vitòrio Medeo II a l'ha fàit marié 'l fieul dël 1722 con la prinsipëssa Ana Cristin-a Luisa ëd Pfalz-Sulzbach, mòrta dòp n'ann e lassand a Carl n'ardité ch'a l'é ëdcò mòrt da nadin. La sconda fomna, sernùa sèmper dal pare, a l'é stàita Polissen-a ëd Hessen-Rotenburg, ch'a l'ha dàit a Carl la pì part dij fieuj. Carl Emanuel a l'avìa tant grinor për chila, ma l'era nen apressià da sò mëssé, ch'a disìa che la fomna a dëstornava 'l fieul da la polìtica, fin-a 'l dì ch'a l'ha comandà a òm e fomna ëd deurme ant d'apartament separà. L'artir ëd Vitòrio Medeo e 'l monté ëd Carl Emanuel III[modìfica | modifiché la sorgiss]Dël 1730 ël vej re Vitòrio Medeo a l'ha decidù 'd lassé al fieul ël regn ëd Piemont e 'l 3 stèmber a l'ha anunsialo a tùit sòj ministr, rancontrà a Rìole. A smija che Carl Emanuel a l'avìa dit al pare ëd resté re, an lassandje mach ël ròl ëd regent an Piemont, ma Vitòrio a l'avìa rëspondùje:
Dòp pòch temp a Chambéry, Vitòrio Medeo a l'ha tacà torna a comandé 'l fieul, che tutun a l'avìa dàit baj e feste a cort. Ël pare a l'é stàit pijà da na mal ant la neuit dël 4 Fërvé 1731, ma dòp esse varì a truscava për torné re. Dl'istà 1731, mentre Carl a l'era a Chambéry, a l'ha svergnalo dnans ai so ministr, disendje d'esse nen bon. Vitòrio donch a l'é andàit a sté a Moncalé e, sigur ëd torné re, a l'ha dit al marchéis d'Ormea:
Carl Emanuel a l'ha arciamà ël consèj dla Coron-a për valuté ij fàit, e a l'ha fàit aresté e ampërzoné Vitòrio Medeo II: s'as agìa nen dlongh parèj, peul desse che Vitòrio a sarìa andàit a Milan a parlé con l'imperator, e 'l Piemont a sarìa stàit anvadù. Con un cit ploton ëd bajèt e sòj ministr, Carl Emanuel III a l'é rivà a l'improvisa a Moncalé, a l'ha arestà 'l pare e a l'ha saralo a Rìvole. Da col moment Carl Emanuel a l'é restà re.  La guèra ëd sucession polonèisa[modìfica | modifiché la sorgiss]
Dël Fërvé 1733 ël re ëd Polònia a l'é mòrt e jë stat europengh a l'han rusà për la sucession: ël fieul dël re mòrt, August III ëd Polònia, a l'era sostnù da l'Àustria e Stanislav Leszczyński, mëssé dël re ëd Fransa, da Paris. Carl Emanuel III a l'é butasse da la part ëd sò anvod Luis XV e, 'me a disìa 'l Tratà ëd Turin dël 1733, a l'ha marcià vers Milan për ocupé la sità e l'antrega Lombardìa, diciairand guèra ël 28 Otóber: sensa combate tròp a l'ha vagnà a Vigévan, Pizzighettone, Sabbioneta e Cremon-a, a l'é rivà a Milan e a l'ha butà dij piemontèis al goern. Antratant j'ambassador fransèis a tentavo 'd cissé Flip V dë Spagna a loté con ij franch-piemontèis, ma chiel-sì a l'ha ciamà an scambi ël contròl ëd Milan e Màntoa e ij negossià a son durà vàire. Carl Emanuel III, da general pi àut an gre dl'esèrcit alià a l'ha pijà la risolussion ëd fé nen scapé la bon-a ocasion e l'é partì contra ij nemis vagnand la bataja ëd San Pe e la bataja ëd Guastalla (1734). Ant la Pas ëd Vien-a (1738), as forsavo sia Carl Emanuel III sia Flip V a chité Milan, ma la vitòria a l'é stàita arconossùa al Piemont con le tère dle Langhe, ëd Torton-a e Noara. La guèra ëd sucession austrìaca[modìfica | modifiché la sorgiss]
Dal 1741 al 1748 l'Europa a l'é stàita implicà ant la guèra ëd sucession austrìaca, apress che djë stat ch'a l'avìo signà la Sansion Pragmàtica (1713) as arfudavo d'arconòsse Marìa Teresa d'Àustria 'me sovran-a dla Monarchìa dj'Asborgh. Carl Emanuel III a l'é butasse da la part ëd Marìa Teresa, subend l'anvasion fransèisa. Dël 1747 l'esèrcit fransèis a l'ha atacà 'l Piemont arlongh quatr diression: la Val Vràita, anté ch'a l'é stàit arpossà; Coni, andoa Baron Litron a l'ha difendù la sità; Lissandria, ch'a l'ha arzistù bele dòp ël robaton ëd Nissa, Torton-a, Piasensa e Parma; Val Susa. Tutun ij piemontèis a son difendusse con la vitòria dl'Assieta, combin ch'a l'ero pì dësvantagià sia për nùmer che për arme. Dòp sòn ël conflit a l'é passà an Olanda. Dël 1748, con ël Tratà d'Aachen, ël regn ëd Sardëgna a l'é pijasse andré Nissa e Savòja e a l'ha otnù Vigévan, Voghera e Beube, an spostand ij confin piemontèis fin-a al Tesin. J'agn apress[modìfica | modifiché la sorgiss]Dòp j'eveniment ëd guèra, Carl Emanuel III a l'ha comandà dël 1750 l'ostension dël Sàcher Sudari për aringrassié dla vitòria. Dël 1767, profitand dël fàit che la Repùblica ëd Génoa a l'avìa përdù 'l contròl ëd la Còrsica, e che la Fransa a tribulava con j'arvire comandà da Pasquale Paoli, a l'ha pijà 'l contròl dl'arsipélagh dla Madlen-a, dacant la Sardëgna ma motobin gropà a la Còrsica. A l'ha soagnà bin ij fòrt e le protession sj'Alp e ai confin. A l'ha antrodovù la meritocrassìa ant le gerarchìe militar, favorend ëdcò coj ch'a l'ero nen nòbij. Për selebré soe amprèise militar e cole ëd soa ca, a l'ha finansià la storiografìa dël regn, angagiand pr'esempi Ludovico Antonio Muratori. A l'ha angagià Jean-Jacques Rousseau për monté 'l prim catast piemontèis, publicà dël 1770. Ai 19 dë dzèmber 1771 a l'ha sot-signà na lej për "l'abolission dle taje feodaj", e sòn a l'ha përmëttù ai campagnin ëd caté ij drit feodaj da sòj padron. Dnans a l'arzistensa dij nòbij e dël clero, Carl Emanuel a l'ha dovù arnonsié al proget, ch'a sarà arpijà da sò fieul Vitòrio Medeo III. A l'ha sostnù l'assolutism, tentand ëd consentré an soe man ël podèj: a l'ha limità ij goern locaj, gavand vàire privilege a la sità d'Osta. Ëdcò la libertà dë stampa a l'é stàita limità, con ël fot dj'anteletuaj dël temp (Alfé, Bodoni, Lagrange, ch'a l'han dovù publiché ant ij pais strangé soe euvre. Carl Emanuel III a l'é mòrt ël 20 Fërvé 1773. Ël funeral grandios a l'é selebrasse ant ël Dòm ëd Turin ël 1m Avril 1773. A l'é stàit sotrà a Superga, andoa soa tomba monumental a l'é ant la posission opòsta a cola dël pare. Dissendensa[modìfica | modifiché la sorgiss]Da sòj tre mariage:
Artìcoj gropà[modìfica | modifiché la sorgiss]Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss] |
