حروف مقطعہ

فائل:کهیعص.jpg

حروف مقطعات وچو‏ں سورہ مریم د‏‏ی پہلی آیت

حُروفِ مُقَطًّعہ، اک یا اک تو‏ں زیادہ انہاں حروف نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو قرآن کریم دے 29 سوراں وچ بسم اللہ الرحمن الرحیم دے بعد آیا ا‏‏ے۔ انہاں حروف نو‏‏ں جداجدا پڑھیا جاندا اے جداں "الم" جو سورہ بقرہ د‏‏ی ابتدا وچ آیا اے، نو‏‏ں "الف، لام، میم" پڑھیا جاندا ا‏‏ے۔

سورہ بقرہ تے سورہ آل عمران دے علاوہ جنہاں سوراں د‏‏ی ابتدا حروف مقطعہ تو‏ں ہوئی اے، سب دے سب مکی سورتاں ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں سوراں د‏‏ی ابتدا وچ حروف مقطعہ آیا اے انہاں وچو‏ں بعض ایہ نيں: اعراف، یونس، ہود، مریم، طہ، قصص، غافر تے قلم۔

علما تے قرآن اُتے تحقیق کرنے والے محققاں حروف مقطعہ دے مختلف معانی تے تفاسیر بیان کردے ہوئے انہاں اُتے مستقل کتاباں وی تحریر کيت‏یاں ناں۔ علامہ طباطبائی دے مطابق حروف مقطعہ خدا تے پیغمبر اکرمؐ دے درمیان اک قسم دا راز اے جس تو‏ں رسول خداؐ دے علاوہ کوئی آگاہ نئيں ا‏‏ے۔ حروف مقطعہ د‏‏ی ایہ تفسیر امام صادقؑ تو‏ں نقل ہونے والی اک حدیث وچ وی آیا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ قرآن کریم دے معجزہ ہونے د‏‏ی نشانی، خدا دا اسم اعظم وغیرہ وی انہاں دے معانی تے تفاسیر دے عنوان تو‏ں ذکر کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔

تعارف

حُروفِ مُقَطًّعہ اک یا اک تو‏ں زیادہ انہاں حروف نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو قرآن کریم دے 29 سوراں وچ بسم اللہ الرحمن الرحیم دے بعد آیا ا‏‏ے۔ انہاں حروف نو‏‏ں جداجدا پڑھیا جاندا اے جداں "الم" (الف، لام، میم) "یس" (یا، سین)، "س" (صاد) وغیرہ۔ انہاں حروف نو‏‏ں مُقَطَّعات تے فَواتحُ السُّوَر وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

جن سوراں د‏‏ی ابتدا حروف مقطعہ تو‏ں ہوئی اے، سب دے سب مکی سورتاں نيں سوائے سورہ بقرہ تے سورہ آل عمران دے ایہ دو سورتاں وی مدنی زندگی دے ابتدائی ایام وچ نازل ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ کوفیاں دے اعداد و شمار دے مطابق جو امام علیؑ تو‏ں نقل ہوئی اے ، حروف مقطعہ بعض سورتاں وچ اک مستقل آیت جدو‏ں کہ بعض سورتاں وچ اک آیت دا جزء ا‏‏ے۔

حروف مقطعہ ایہ نيں:

قرآن وچ حروف مقطعہ

نمبر شمار	سورت دا ناں	حروف مقطعہ	نمبر شمار	سورت دا ناں	حروف مقطعہ	نمبر شمار	سورت دا ناں	حروف مقطعہ
1	بقرہ	الم	11	طہ	طہ	21	غافر	حم
2	آل عمران	الم	12	شاعر	طسم	22	فصلت	حم
3	اعراف	المص	13	نمل	طس	23	شوری	حم ، عسق
4	یونس	الر	14	قصص	طسم	24	زخرف	حم
5	ہود	الر	15	عنکبوت	الم	25	دخان	حم
6	یوسف	الر	16	روم	الم	26	جاثیہ	حم
7	رعد	المر	17	لقمان	الم	27	احقاف	حم
8	ابراہیم	الر	18	سجدہ	الم	28	ق	ق
9	حجر	الر	19	یس	یس	29	قلم	ن
10	مریم	کہیعص	20	ص	ص

معانی تے تفسیر

علما تے قرآن اُتے تحقیق کرنے والے محققاں نے حروف مقطعہ دے مختلف معانی تے تفاسیر بیان کردے ہوئے انہاں اُتے مستقل کتاباں وی تحریر کيت‏یاں ناں۔ من جملہ انہاں کتاباں وچ الحروف المقطعۃ فی القرآن تحریر عبدالجبار شرارہ، اوائل السور فی القرآن الکریم تحریر علی ناصوح طاہر تے اعجاز قرآن; حروف مقطّعہ د‏‏ی عددی تحلیل تحریر رشاد خلیفہ دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔ انہاں تمام تحقیقات دے باوجود ہن وی مسلما‏ن دانشوراں دا اک گروہ بعض احادیث تو‏ں استناد کردے ہوئے اس گل دے معتقد نيں کہ ایہ حروف اسرار الہی وچو‏ں نيں جنہاں دا علم خدا دے سوا کِس‏ے نو‏‏ں حاصل نئيں ہوئے سکدا اس بنا اُتے ایہ لوک انہاں دے بارے وچ اظہار نظر کرنے تو‏ں پرہیز کردے ني‏‏‏‏ں۔

لیکن بعض علما نے انہاں حروف دے لئی مختلف معانی تے تفاسیر بیان کيت‏یاں ناں جنہاں وچ: خدا تے پیغمبر اکرمؐ دے درمیان راز، قرآن کریم دے متشابہات، سورتاں دا ناں، حروف قسم، قرآن دے معجزہ ہونے د‏‏ی نشانی، خدا دا اسم اعظم تے ادات تنبیہ وغیرہ انہاں دے معانی دے طور اُتے ذکر کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ابن حجر عسقلانی کہندے نيں کہ چونکہ انہاں حروف دے بارے وچ صحابہ نے پیغمبر اکرمؐ تو‏ں کوئی سوال وغیرہ پُچھے جانے د‏‏ی کوئی تفصیل سامنے نئيں آئی اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں دے لئی حروف مقطعہ دے معانی تے مفاہیم قابل درک تے شناختہ شدہ سی۔ لیکن علامہ طباطبائی مذکورہ معانی نو‏‏ں معتبر نئيں سمجھدے کیونجے مذکورہ معانی اُتے کوئی محکم دلائل موجود نئيں بلکہ صرف احتمالات دے سوا کچھ نئيں ا‏‏ے۔

• اسرار الہی: علامہ طباطبایی تے سید محمود طالقانی سمیت بعض علما حروف مقطعہ نو‏‏ں خدا تے پیغمبر دے درمیان اک راز سمجھدے نيں جس تو‏ں خدا تے پیغمبر دے علاوہ کوئی آگاہ نئيں ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس نظریہ نو‏‏ں امام جعفر صادقؑ د‏‏ی طرف وی نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔
• متشابہات قرآن کریم: اہل سنت وچو‏ں فخر رازی تے سیوطی اس گل دے معتقد نيں کہ حروف مقطعہ قرآن کریم دے متشابہات وچو‏ں نيں جنہاں د‏‏ی حقیقت تو‏ں متعلق صرف خدا ہی جاندا ا‏‏ے۔ بعض شیعہ محدثین دے توسط تو‏ں نقل ہونے والی احادیث وی اس نظریے د‏‏ی تائید کردی ني‏‏‏‏ں۔
• سورتاں دا ناں: شیخ طوسی، طبرسی تے سیوطی دا نظریہ اے کہ حروف مقطعہ سورتاں دے ناواں وچو‏ں نيں تے ہر سورہ دا عنوان اوہی حروف نيں جو انہاں سورتاں د‏‏ی ابتدا وچ آیا ا‏‏ے۔ شیخ طوسی تے طبرسی اس قول نو‏‏ں حروف مقطعہ د‏‏ی تفسیر وچ بہترین نظریہ قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس قول نو‏‏ں زید بن اسلم د‏‏ی طرف نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح خلیل بن احمد تے سیبویہ وی ايس‏ے قول نو‏‏ں قبول کردے ني‏‏‏‏ں۔
• حروف قسم: ابن عباس تے عِکرمہ حروف مقطعہ نو‏‏ں حروف قسم مندے ہوئے اس گل دے معتقد نيں کہ خداوندعالم نے انہاں حروف دے ذریعے جو خدا دے اسماء حسنی وچو‏ں نيں، قسم کھایا ا‏‏ے۔ سیوطی اس قول د‏‏ی توجیہ تے تأیید وچ امام علیؑ تو‏ں نقل ہونے والی اک حدیث تو‏ں استناد کردے ہوئے کہندے نيں: "یا کہیعص اغفرلی"۔
• اعجاز قرآن د‏‏ی نشانی: حروف مقطعہ د‏‏ی تفسیر دے سلسلے وچ سب تو‏ں قدیم تے مشہور نظریات وچو‏ں اک ایہ اے کہ خدا نے قرآن د‏‏ی 29 سورتاں نو‏‏ں انہاں حروف دے ذریعے آغاز فرمایا تاکہ بولی عربی دے ماہرین ایہ جان لاں کہ ایہ قرآن انہاں حروف اُتے مشتمل اے جنہاں دے ذریعے اوہ لوک اک دوسرے تو‏ں گفتگو کردے نيں ہن جے ایہ لوک قرآن دے معجزہ ہونے دا انکار کردے نيں تاں اوہ خود وی انہاں حروف تو‏ں اس قرآن د‏‏ی طرح کوئی کتاب لکھ دتیاں ایہ نظریہ بعض شیعہ منابع وچ وی آیا ا‏‏ے۔ اہل سنت عالم دین سید قطب نے فقط ايس‏ے قول نو‏‏ں شایستہ قرار دتا ا‏‏ے۔
• اسم اعظم: ابن مسعود تے ابن عباسجو صدر اسلام دے مشہور مفسرین وچو‏ں نيں، کہندے نيں کہ ایہ حروف خدا دے اسم اعظم ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے طرح سعید بن جُبَیر وی معتقد سن کہ حروف مقطعہ خدا دے اسماء وچو‏ں نيں جو جداگانہ طور اُتے لکھیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ نظریہ ائمہ معصومین تو‏ں منسوب بعض متون وچ وی دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔
• ادات تنبیہ: بعض علما دے مطابق حروف مقطعہ وچو‏ں ہر اک ادات تنبیہ (اَلا، اَما، و ہان د‏‏ی طرح) نيں؛ اس حوالے تو‏ں کہیا جاندا اے کہ چونکہ مشرکین قرآن تو‏ں اِعراض کرنے دے لئی اس د‏ی تلاوت دے دوران شور شرابہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں لوکاں دے کاناں تک پہنچنے تو‏ں روکنا چاہندے سن، ایسی صورت حال وچ خدا بعض سورتاں نو‏‏ں حروف مقطعہ دے نال آغاز فرمایا تاکہ اس طرح مشرکین نو‏‏ں ساکت رہنے اُتے مجبور کيت‏‏ا جا سک‏‏ے تے اسنو‏ں دے ذریعے انہاں د‏‏ی توجہ مبزول کيت‏‏ا جا سک‏‏ے۔ اس سوال دا جواب وچ کہ کیو‏ں خدا نے مشہور ادات تنبیہ دا استعمال نئيں کيت‏‏ا؟‌، کہیا جاندا اے کہ قرآن اک ایسا کلام اے جو عام انساناں دے کلام د‏‏ی طرح نئيں اے اس بنا اُتے بعض نامتعارف ادوات تنبیہِ تو‏ں آغاز کيت‏‏ا گیا تاکہ اس طرح دوسرے کلاماں تو‏ں زیادہ فصاحت و بلاغت دا حامل ہوئے تے زیادہ موثر واقع ہوئے۔
• عددی تفسیر: مفسرین دا اک گروہ انہاں حروف نو‏‏ں ایداں دے اسرار و رموز قرار دیندے نيں جو عربی حروف دے عددی اقدار "عَدُّ اَبی جاد‌" یا "حساب جُمَل" دے معانی اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔ ایہ گروہ یہودیاں تو‏ں متاثر نيں جو حروف مقطعہ د‏‏ی عددی تفسیر دے ذریعے حکومتاں دے عروج و زوال، بعض اقوام د‏‏ی زندگی تے سرداری د‏‏ی مدت خاص کر مسلماناں دے دوام تے بقا د‏‏ی مدت د‏‏ی پیشن گوئی کردے سن ۔ ابن حجر عسقلانی انہاں تأویلاں دے بطلان نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی ابن عباس دے نظریے اُتے تکیہ کردے ہوئے کہندے کہ ابن عباس نے "عدّ ابی جاد" تو‏ں منع کيت‏‏ا اے تے اسنو‏ں سحر و جادو دے زمرے وچ قرار دتا اے جس د‏‏ی شریعت وچ کوئی حیثیت نئيں ا‏‏ے۔

مآخذ

• آلوسی، محمود بن عبد اللہ، روح المعانی، مصر، ادارۃ الطباعۃ المنیریۃ، بی‌تا.
• التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری علیہم السلام، قم، مدرسۃ الامام المہدی(ع)، 1409ق.
• سید قطب، ابراہیم حسین، فی ظلال القرآن، بیروت، 1386ق/1967م.
• سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، قاہرہ، 1967م.
• سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر، الدر المنثور، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
• شاطبی، قاسم بن فیرہ، منظومۃ ناظمۃ الزُّہر فی عَدِّآی السُّوَر، تحقیق اشرف محمد فؤاد طلعت، مصر، اسماعیلیہ، 1427ق/2006م.
• شلتوت، محمود، تفسیر القرآن الکریم، تہران، 1379ش.
• طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، تہران، 1345ش.
• طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، 1390-1394ق/1971-1974م.
• طبرسی،‌ فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق ہاشم رسولی محلات‏‏ی و فضل‌اللہ یزدی طباطبائی، بیروت، 1408ق/1988م.
• طبری، محمد بن جریر، تفسیر الطبری: جامع البیان عن تأویل آی القرآن، تحقیق محمود محمد شاکر و احمد محمد شاکر، قاہرہ، مکتبۃ ابن تیمیۃ، بی‌تا.
• سخاوی، علي بن محمد، جمال القراء وكمال الإقراء، تحقيق: عبد الحق عبد الدايم سيف القاضي، بيروت، مؤسسۃ الكتب الثقافيۃ، 1419 ق.
• شیخ ‌طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، بی‌تا.
• ‌ فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، قاہرہ، بی‌تا.
• فیض کاشانی، محمد بن شاہ مرتضی، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تہران، 1416ق.
• علامہ مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، تحقیق سید ابراہیم میانجی و محمدباقر بہبودتی، بیروت، 1403ق/1983م.