Belgia
| Reginavel da la Belgia Koninkrijk België (ollandais) | |||||
| |||||
| Parola: Eendracht maakt macht L’union fait la force (L’uniun dat forza) | |||||
| Lingua uffiziala | ollandais, franzos, tudestg | ||||
| Chapitala | Brüssel | ||||
| Furma da stadi | monarchia parlamentara | ||||
| Schef da stadi | retg Philippe | ||||
| Schef da la regenza | primminister Alexander De Croo | ||||
| Surfatscha | 30 528 km² | ||||
| Abitants | 11 035 948[1] (2012) | ||||
| Spessezza | 362 abitants per km² | ||||
| Munaida | euro (€) | ||||
| Independenza | proclamaziun ils 4 d’october 1830 renconuschientscha ils 19 d’avrigl 1839 | ||||
| Imni naziunal | Brabançonne | ||||
| Di da festa naziunala | 21 da fanadur | ||||
| Zona d'urari | UTC+1 MEZ UTC+2 MESZ (mars fin october) | ||||
| Numer da l'auto | B | ||||
| TLD d'internet | .be | ||||
| Preselecziun | +32 | ||||
 | |||||
 | |||||
La Belgia (u Reginavel da la Belgia, ollandais Koninkrijk België, franzos Royaume de Belgique) è in stadi situà en l’Europa dal Vest. Il pajais cunfinescha en il nord cun ils Pajais Bass, en l’ost cun la Germania, en il sidost cun il Luxemburg ed en il sidvest cun la Frantscha. La Belgia dumbra radund 11 milliuns abitants; sia surfatscha munta a 30 528 km². La chapitala dal pajais è Brüssel.
Dapi l’independenza l’onn 1830 è la Belgia ina monarchia parlamentara. Il nord dal pajais cun ils Flams furma territori ollandais, il sid cun ils Vallons territori da lingua franzosa. En l’ost dal pajais è er derasà il tudestg.
Il conflict cuntinuant tranter Flams e Vallons caracterisescha er ils interess divergents entaifer la politica beltga. Dapi ils onns 1970 sa stentan ins da schliar quest problem tras decentralisar ils organs statals. Per quest intent han ins transfurmà la Belgia en in stadi federal che consista da trais regiuns e communitads. Las regiuns Flandra, Vallonia e Brüssel sco er las trais communitads linguisticas (flam, franzos e tudestg) furman oz la basa politica e sociala dal pajais.
La Belgia è stada in dals commembers fundaturs da la Communitad economica europeica, l’Uniun europeica odierna. A Brüssel sa chatta la sedia da las impurtantas instituziuns da l’Uniun europeica. Plinavant appartegna la Belgia, sper ils Pajais Bass ed il Luxemburg, al Benelux.
Num dal pajais e survista
[modifitgar | modifitgar il code]Il num da la Belgia deriva da la provinza romana Gallia Belgica. En questa part settentriunala da la Gallia vivevan pievels celtics e germans, numnads Belgae. En il 18avel tschientaner vegniva l’adjectiv franzos belge ni belgique duvrà sco translaziun da nederlands (‹ollandais›). Il stadi beltg ch’ha existì per curt temp enturn il 1790 vegniva per exempel numnà per franzos États belgiques unis e per ollandais Verenigde Nederlandse Staten. Pli tard èn ils terms belge e belgique vegnids applitgads pli e pli be per la part meridiunala dals Pajais Bass, la Belgia odierna.
Da la fin dal temp medieval fin il 17avel tschientaner ha la Belgia furmà in center cultural ed economic da gronda fluriziun. Ma a partir dal 16avel tschientaner è il pajais er adina puspè vegnì perturbà da battaglias tranter las pussanzas europeicas (tranter auter la sconfitta da Napoleun a Waterloo il 1815 e numerusas battaglias durant l’Emprima Guerra mundiala e la Segunda Guerra mundiala). En il decurs dal 19avel tschientaner ha la Belgia furmà in dals motors da la revoluziun industriala ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner possedeva il Reginavel pliras colonias ordaifer l’Europa.
Geografia
[modifitgar | modifitgar il code]En il sidost da la Belgia giaschan las Ardennas cun il Signal de Botrange (694 m) che furma il punct il pli aut dal pajais. Uschiglio è il pajais planiv. La riva per lung la Mar dal Nord ha ina lunghezza da 72,3 km. Il pajais è marcà da numerus flums (tr.a. Meuse/Maas e Sambre/Samber) e chanals.
La Belgia ha ina surfatscha da 30 528 km². Da quai vegnan utilisads radund 25 % per l’agricultura. In’ulteriura cifra marcanta or da la statistica dal pajais è il fatg che betg main che 95 % dals abitants dal pajais vivan en citads.
Istorgia
[modifitgar | modifitgar il code]Sco provinza Belgica – in num che Caesar aveva introducì – ha il territori odiern enconuschì numerus dominis romans. A l’entschatta dal temp medieval è la regiun daventada ina part dal Reginavel dals Francs. Tar la spartiziun da quest reginavel è la Belgia odierna medemamain vegnida spartida politicamain. Pli tard ha la gronda part dal territori fatg part dal Sontg Imperi roman ed è sa dividì en singuls ducadis e contadis.
Dal temp autmedieval fin al temp modern tempriv han las citads da la Flandra cun lur industria da taila furmà in dals centers economics da l’Europa (sper las citads da l’Italia dal Nord). Politicamain èn ils singuls territoris vegnids sut il domini dals Burgognais, il qual han ertà il 1477 ils Habsburgais. A l’entschatta ha il rom spagnol dals Habsburgais regì il territori, pli tard ils Pajais Bass austriacs. L’onn 1794 ha la Frantscha revoluziunara annectà la regiun. Il 1815, en rom dal Congress da Vienna, è la Belgia vegnida attribuida als Pajais Bass.
Suenter la revoluziun beltga dal 1830 è il pajais daventà independent. Ins ha installà ina monarchia parlamentara e Leopold da Sachsen-Coburg è daventà l’emprim retg dals Beltgs. Ses figl Leopold II ha acquistà il Congo en l’Africa sco possess privat. Ma suenter che las atrocitads envers il pievel dal Congo èn vegnidas enconuschentas a nivel internaziunal, ha il monarc stuì ceder il territori sco colonia al stadi beltg. Durant il reschim da terrur en il Congo eran vegnids per la vita radund 10 milliuns persunas tras sclavaria e lavur sfurzada.[2] Il 1960 è il pajais lura vegnì relaschà en l’independenza.
En l’Emprima Guerra mundiala era la Belgia sa declerada neutrala. Ma tenor il Plan da Schlieffen furmava il pajais in impurtant territori da transit per l’armada tudestga ed è perquai vegnì annectà quasi dal tuttafatg. Sin resistenza en furma da guerra da partisans han ils Tudestgs reagì cun vendetga massiva. En il decurs da la guerra da posiziun èn plinavant vegnidas destruidas numerusas citads en la Flandra. E suenter che las forzas da lavur en l’Imperi tudestg vegnivan stgarsas, han ins sfurzà dieschmillis Beltgs da prestar servetsch en l’armada tudestga u da lavurar per l’industria d’armament tudestga.[3]
Suenter la fin da la guerra ha la Belgia annectà las regiuns enturn Eupen e Malmedy, nua ch’abitavan surtut Tudestgs. Ulteriuras pretensiuns territorialas da la Belgia fin al Rain han dentant gì nagin success. Percunter è la Belgia er sa participada pli tard a l’occupaziun dal territori da la Ruhr.
Er durant la Segunda Guerra mundiala era la Belgia sa declerada neutrala ed è puspè vegnida annectada da la Germania. Fin la liberaziun tras ils Alliads dal vest ha il pajais gì da patir sut la dictatura naziunalsocialistica; minoritads sco ils Gidieus, Sinti e Roma han ins deportà en champs da concentraziun.[4] Las citads e las cuntradas da la Belgia èn percunter restadas schanegiadas d’acziuns da guerra (cun excepziun da l’offensiva en las Ardennas l’enviern 1944/45).
Dapi la fin da la guerra è la politica dal pajais caracterisada da la stretga collavuraziun cun ses vischins e dal process d’unificaziun europeic. Il 1960 è entrada en vigur l’uniun economica e da duana da la Belgia, dals Pajais Bass e dal Luxemburg (Benelux). Plinavant ha la Belgia fatg part da l’entschatta ennà (1957) da la Communitad economica europeica. En il decurs dals onns è la chapitala Brüssel daventada la sedia d’organisaziuns internaziunalas sco la NATO e l’Uniun europeica.
A l’intern dal pajais sa stenta la politica dapi decennis da mitigiar las tendenzas secessiunisticas ch’existan tranter ils differents territoris linguistics. Per quest intent èn las structuras statalas vegnidas federalisadas fermamain. Ma adina puspè reusseschi a las partidas politicas che tendeschan vers l’independenza d’ina u l’autra part dal pajais da gudagnar grondas parts da las votantas e dals votants.
Politica
[modifitgar | modifitgar il code]Furma statala ed instituziuns
[modifitgar | modifitgar il code]La Belgia è ina monarchia parlamentara a duas chombras organisada a moda federala. La legislativa consista dal retg e da las duas chombras parlamentaras (la chombra dals represchentants cun 150 ed il senat cun 71 commembers).
La gronda part da las partidas, en spezial da las pli grondas, han lur basa u en la Flandra u en la Vallonia. Las partidas da lingua tudestga èn be activas a nivel regiunal.
Il retg fa a medem temp part da l’executiva. Quella consista d’ina regenza federala da 15 persunas cun il primminister sco primus inter pares.
Las instituziuns federalas èn responsablas per la giustia, la politica da finanzas, la segirezza interna, la politica da l’exteriur, la defensiun e la segirezza sociala.
Divisiun
[modifitgar | modifitgar il code]
Dapi il 1993 furma la Belgia in stadi federativ ch’è sutdividì en trais regiuns (Flandra, Vallonia e Brüssel) e trais communitads (franzos, flam, tudestg). Be la chapitala Brüssel e bilingua. Las proximas unitads administrativas furman diesch provinzas e 34 arrondissements. L’autonomia locala vegn exequida da las radund 590 vischnancas.
Tant las regiuns sco las communitads furman members dal stadi federativ beltg. Els sa differenzieschan tras lur extensiun territoriala e lur cumpetenzas. Las regiuns (ollandais gewesten, franzos régions) èn responsablas per ils gronds secturs sco economia, ambient, traffic e politica agrara. Plinavant exequeschan ellas la surveglianza sur las provinzas, ils arrondissements e las vischnancas. Las communitads (ollandais gemeenschappen, franzos communautés; pli baud er numnadas communitads culturalas resp. linguisticas) èn responsablas per l’entir sistem da furmaziun, la politica da cultura ed ulteriuras ‹dumondas liadas a la persuna› (politica da famiglia, da sanadad e sociala).
En cumparegliaziun cun auters stadis federativs èn las cumpetenzas da las regiuns e communitads beltgas ordvart vastas. Er contracts internaziunals basegnan lur consentiment, sch’els tangheschan champs che cumpetan a las regiuns u a las communitads. Quai vala schizunt per las cunvegnas cun l’Uniun europeica. Tar las instanzas naziunalas èn restadas surtut la politica exteriura, la defensiun, la politica da finanzas, la preservaziun dal sistem social sco er la polizia e la giustia.
La determinaziun da las regiuns e communitads succeda tenor criteris linguistics: la regiun flama cumpiglia il territori da lingua ollandaisa, la regiun vallona il territori da lingua franzosa e tudestga. La regiun Brüssel enserra territori franzos ed ollandais. La communitad flama è cumpetenta per il territori flam e biling, la communitad franzosa per il territori franzos e biling, la communitad tudestga per il territori tudestg.
Tant las regiuns sco las communitads possedan mintgamai agens parlaments ed atgnas regenzas. La communitad flama e la regiun flama han percunter fusiunà lur instanzas, uschia ch’i dat be pli in parlament ed ina regenza flama che cumpiglia tut las cumpetenzas da la regiun e da la communitad.
Las diesch provinzas giaschan tuttas mintgamai entaifer il territori da las regiuns. Sin il territori da la regiun flama (ollandais Het Vlaamse Gewest) giaschan las tschintg provinzas Antwerpen (chapitala Antwerpen), Limburg (Hasselt), Flandra da l’Ost (Gent), Brabant Flamais (Löwen), Flandra dal Vest (Brügge). La regiun vallona (franzos: La Région Wallonne) cumpiglia las tschintg provinzas Hennegau (Mons), Lüttich (Lüttich), Luxemburg (Arlon), Namur (Namur) e Brabant Vallon (Wavre). La regiun Brüssel Chapitala (ollandais Brussels Hoofdstedelijk Gewest, franzos Région de Bruxelles Capitale) na furma nagina provinza, mabain exequescha sias cumpetenzas sco regiun.
Al nivel statal il pli bass èn situadas las radund 590 vischnancas ch’exequeschan l’autonomia locala.
Conflict flam-vallon
[modifitgar | modifitgar il code]A l’intern dal pajais è la Belgia segnada da dischuniun, en spezial tranter las duas gruppas linguisticas dals Flams e Vallons. Questas tensiuns èn plitost anc vegnidas pli grondas en il decurs dals onns. En spezial ils success che las partidas flamas separatisticas pon adina puspè registrar tar las elecziuns, sveglian la tema ch’i pudess dar en l’avegnir ina secessiun da la Flandra da l’ulteriura Belgia. Problematic fiss en quest cas tranter auter il status da la regiun da Brüssel ch’è segnada da la gruppa linguistica franzosa, ma ch’è orientada geograficamain plitost vers la Flandra. In’ulteriura tematica dispitaivla fiss il status da la Belgia entaifer las organisaziuns internaziunalas. E per finir sa tschentass inevitablamain la dumonda davart l’avegnir da la chasa roiala.
Politica europeica
[modifitgar | modifitgar il code]
La Belgia sa chatta en ina situaziun strategia en il cor da l’Europa (dal Vest), entamez ina zona d’aglomeraziun ed en vischinanza dals pli gronds ports da mar. Da quai resulta ina tscherta dependenza dal commerzi internaziunal, quai che fa da la Belgia ina da las economias publicas las pli avertas entaifer l’Uniun europeica. Quest tratg sa mussa en la stretga collavuraziun cun ils stadis vischins Pajais Bass, Germania e Frantscha, en il partenadi dals stadis dal Benelux sco er en la rolla da piunier da la Belgia entaifer il Cussegl da l’Europa, la NATO, l’Uniun europeica e l’Uniun monetara europeica. La chapitala beltga Brüssel è la sedia da la Cumissiun europeica, dal Parlament europeic, dal Cussegl da l’Uniun europeica, da la Cumissiun economica e sociala, da la Cumissiun da las regiuns sco er da numerusas gruppaziuns da lobbying ed organisaziuns nunguvernamentalas ch’èn activas sin il sectur da la politica europeica. Er la populaziun da la Belgia ha ina tenuta fitg positiva envers l’integraziun europeica, quai che sa mussa mintgamai en resultats d’enquistas che giaschan bundant sur la media europeica da radund 50 %.[5]
La regenza beltga è s’engaschada dapi il 1945 a favur da la reconstrucziun e da l’unificaziun europeica. Sut presidi beltg ha il Cussegl da l’Uniun europeica instradà il 2001 il process da stgaffir ina constituziun europeica. Suenter che la ratificaziun n’ha betg chattà il sustegn necessari en ils singuls stadis, è la Belgia s’engaschada per il mantegniment da la substanza centrala da la constituziun en il Contract da Lissabon, il qual è ì en vigur il prim da december 2009.
La politica da defensiun da la Belgia sa basa fermamain sin las structuras da la NATO e sin la politica da l’exteriur e da segirtad communabla da l’Uniun europeica. Brüssel furma la sedia tant dals organs principals da la NATO sco er da l’Agentura da defensiun europeica da l’Uniun europeica. Quai fa da la Belgia il center da las structuras da defensiun euro-atlanticas insumma. Tras sias relaziuns istoricas è la Belgia s’etablida entaifer l’Uniun europeica sco vusch principala areguard dumondas da l’Africa Centrala ed ha attribuì essenzialmain a la stabilisaziun paschaivla dal Congo da l’Ost.
Tras la structura ordvart federala dal stadi beltg èn tant las regiuns sco er las communitads participadas decisivamain a la furmaziun da la politica europeica da la Belgia. Ma er la realisaziun da las finamiras politicas da l’UE succeda a l’intern dal stadi a moda fitg decentrala. Tras lur cumpetenza sin il sectur da la politica da cultura pon las communitads per exempel far sin quest champ contracts cun auters stadis e sviluppar a l’exteriur in agen profil, tranter auter cun delegar agens referents da cultura en las ambassadas beltgas.
Populaziun
[modifitgar | modifitgar il code]Demografia
[modifitgar | modifitgar il code]La populaziun da la Belgia vegn per regla attribuida a las gruppas linguisticas. Datas precisas davart la repartiziun linguistica n’èn dentant betg pli vegnidas eruidas dapi ch’ins ha fixà l’onn 1962 ils cunfins linguistics. Tenor questas cifras furman ils Flams da lingua ollandaisa la maioritad cun radund 60 % da la populaziun. Ils Vallons ed ils abitants da lingua franzosa en la regiun da Brüssel, che vegnan per regla subsummads sut la noziun ‹Beltgs da lingua franzosa›, cumpiglian radund 40 % da la populaziun. Vitiers vegnan la pitschna cumpart da la populaziun da lingua tudestga da stgars 1 % (radund 75 000 abitants) ed ina pitschna minoritad luxemburgaisa en la regiun d’Arlon. Als Voyageurs u Woonwagenbewoners vegnan attribuids en Belgia tant ils Jenics, ils Manouches e Roma sco er viagiants indigens. Il dumber da quests gens du voyage vegn stimà sin 15 000 fin 20 000 persunas, quai che correspunda a radund 0,15 % da la populaziun beltga.[6] L’ulteriura populaziun consista da persunas emigradas d’ulteriuras parts da l’Europa e da l’Africa.
L’onn 2012 avevan radund 25 % da la populaziun ina biografia da migraziun. Dapi il 1945 èn radund 2,8 milliuns persunas oriundas da l’exteriur daventadas Beltgs. Da quai derivan 1,2 milliuns da l’ulteriura Europa ed 1,35 milliuns da pajais d’ordaifer l’Europa (Maroc, Tirchia, Algeria, Congo). Dapi che la Belgia ha schluccà las cundiziuns per pudair daventar burgais beltgs, han 1,3 milliuns migrants acquistà il dretg da burgais da la Belgia. La pli gronda gruppa furman ils Maroccans cun varga 450 000 persunas. La segund gronda ils Tircs cun radund 220 000 persunas.[7]
Linguas
[modifitgar | modifitgar il code]
En Belgia datti oz trais linguas uffizialas: l’ollandais, il franzos ed il tudestg. Dapi l’independenza dal stadi l’onn 1830 valeva sulettamain il franzos sco lingua uffiziala. L’onn 1873 è l’ollandais bain vegnì renconuschì sco segunda lingua uffiziala, il franzos è percunter restà la lingua da l’administraziun e d’instrucziun en l’entir pajais. Il 1919 è vegnì vitiers il tudestg sco lingua uffiziala entaifer ils novs territoris en l’ost dal pajais. Pir silsuenter han ils Flams pretendì dad er resguardar l’ollandais sco lingua da l’administraziun e d’instrucziun. Il 1921 ha la regenza beltga lura renconuschì la monolinguitad territoriala da ses abitants en las trais zonas regiunalas: la zona ollandaisa Flandra, la zona franzosa Vallonia e la nova zona da lingua tudestga en la Belgia da l’Ost. L’ost dal pajais fascheva pli baud part da l’Imperi tudestg ed era vegnì attribuì a la Belgia en rom dal Contract da Versailles.
Il status da linguas regiunalas possedan dapi il 1990 il loren roman, il champenois, il loren francon (Francique), il picard ed il vallon.
Religiuns
[modifitgar | modifitgar il code]Radund 75 % dals burgais beltgs èn catolic-romans. 1 % appartegnan a las baselgias protestantas e radund 8 % fan part d’ina communitad islamica. La cumpart da persunas senza confessiun munta a 16 %. Il 2011 viveva radund 1 milliun persunas muslimas en il pajais. A Brüssel munta la cumpart dals muslims a radund 30–35 % da la populaziun.[8]
La regenza beltga federala renconuscha e sustegna sis religiuns ed ina cuminanza betg religiusa: la baselgia anglicana, l’islam, il giudaissem, la baselgia catolic-romana, la baselgia ortodoxa, la baselgia protestanta unida e la cuminanza umanista.
Furmaziun
[modifitgar | modifitgar il code]Pervi da las vastas cumpetenzas da las singulas communitads è il sistem da scola beltg structurà detg different da regiun tar regiun. En rom dal process da Bologna è percunter il sistem universitar vegnì unifitgà ed adattà a las pretensiuns europeicas. Areguard las scolas popularas (ch’enconuschan in sistem primar ed in secundar) èn las instanzas federalas cumpetentas per l’obligaziun d’ir a scola (dal 6avel al 18avel onn da la vita), per fixar las pajas da la magistraglia sco er per definir la savida minimala necessaria per pudair acquistar in diplom.
En las scolas da la communitad flama emprendan ils uffants a partir da la 5avla classa franzos sco emprima lingua estra. En las scolas da la communitad franzosa pon ils uffants emprender a partir da la segunda classa ollandais sco emprima lingua estra. Las scolas da la communitad tudestga cumpiglian gia a partir da l’emprima classa er il franzos. A partir da la 8avla classa vegn vitiers sco terza lingua l’englais.
Economia
[modifitgar | modifitgar il code]Economia en general
[modifitgar | modifitgar il code]La Belgia enconuscha ina situaziun economica relativamain stabila. Regenza e parlament èn sa stentads ils ultims onns da reducir ils debits dal stadi. Areguard il product naziunal brut, exprimì en standards da la capacitad da cumpra (SCC), cuntanscha la Belgia in index da 118 (25 stadis da l’UE: 100). Las persunas cun activitad da gudogn sa repartan suandantamain sin ils trais secturs: economia agrara 1%, industria 27%, sectur da servetschs 72%.[9]
Politica d’energia
[modifitgar | modifitgar il code]La Belgia ha ina da las pli autas quotas d’emissiuns da dioxids carbonics per persuna en tut il mund. Quai è tranter auter d’attribuir a la cumpart da producziun industriala ch’è relativamain auta. Ils ultims onns èn las autoritads sa stentadas da dar cuntrapais a questa situaziun cun promover energias regenerablas. En pli posseda la Belgia duas ovras atomaras ch’èn en funcziun. Gia il 1999 aveva il parlament decidì da sortir successivamain da la producziun d’energia atomara; il 2011 è questa finamira vegnida confermada.
Turissem
[modifitgar | modifitgar il code]
Il turissem gioga en la Belgia ina rolla centrala. Il pajais vegn surtut visità da turists dals stadis vischins (Germania, Gronda Britannia, Luxemburg, Frantscha, Pajais Bass). Ils turists apprezieschan ils lieus da bogn a la riva da la Mar dal Nord (Knokke-Heist, Bredene, De Panne, Nieuwpoort, Oostende ed auters); in’ulteriura regiun da vacanzas furman las Ardennas. Ultra da quai vegnan citads sco Brüssel, Hasselt, Gent u Antwerpen visitadas stediamain. La citad ch’attira ils pli blers turists è dentant Brügge che vala sco Venezia dal nord. En spezial tar ils Brits è plinavant sa sviluppà in turissem da l’Emprima Guerra mundiala. En la Flandra dal Vest sa chattan blers monuments da guerra e santeris.
Disparitads regiunalas
[modifitgar | modifitgar il code]Il conflict tranter Flams e Vallons ch’exista gia dapi il 19avel tschientaner ha per part er motivs economics. La Vallonia era oriundamain segnada da l’industria da charvun e da la siderurgia. Ozendi sa chatta questa regiun en ina fasa da recessiun, uschia che la quota da dischoccupaziun è bundant pli auta ch’en la Flandra. Ultra da quai vegnan dus terzs dal retgav naziunal brut generads en la Flandra. Ils Flams pajan perquai ina contribuziun da solidaritad che vegn duvrada en la Vallonia per finanziar prestaziuns socialas. Quests pajaments èn dentant dispitads politicamain en la Flandra. La malcuntentientscha areguard la flaivlezza economica da la Vallonia sa manifestescha en il moviment separatistic da la Flandra che vegn en spezial manà da la partida Vlaams Belang.
Traffic
[modifitgar | modifitgar il code]La Belgia furma in impurtant pajais da transit tranter l’Europa Centrala e l’Europa dal Vest. Il pajais è stà l’emprim da l’Europa continentala cun colliaziuns da viafier. La societad da viafier statala SNCB/NMBS maina ina da las raits da viafier las pli spessas dal mund. Per l’aglomeraziun da Brüssel è en pli en planisaziun ina rait da viafier urbana.
Ad Antwerpen sa chatta in dals pli gronds ed impurtants ports dal mund. E quel da Brügge-Zeebrügge vala sco in dals ports centrals da l’Europa. Ad Ostende era tradiziunalmain d’impurtanza il traffic da navettas; quel è dentant sa sminuì dapi l’avertura da l’Eurotunnel.
Impurtantas plazzas d’aviaziun sa chattan a Brüssel-Zaventem, Brüssel-Charleroi, Lüttich, Antwerpen ed Ostende-Brügge. La societad d’aviatica tradiziunala Sabena è ida bancrut il 2001, en connex cun la fin da la Swissair. Suenter pliras fusiuns e collavuraziuns è resultada la Brussels Airlines sco societad successura.
Er areguard il traffic sin via posseda la Belgia ina buna infrastructura, tranter auter ina rait d’autostradas fitg spessa.
Cultura
[modifitgar | modifitgar il code]
Enconuschents picturs da la Belgia èn Pieter Bruegel il Vegl (ca. 1525–1669), Peter Paul Rubens (1577–1640), James Ensor (1860–1949) ed il surrealist René Magritte (1898–1967). Da la Belgia derivan en pli Eugène Boch, l’ami da Vincent van Gogh, e sia sora Anna Boch.
Entaifer l’architectura meritan menziun speziala ils dus architects dal jugendstil Victor Horta (1861–1947) e Henry van de Velde (1863–1957).
Scripturas e scripturs da renum mundial èn Charles De Coster (1827–1879), Émile Verhaeren (1855–1916), Maurice Maeterlinck (1862–1949), Georges Simenon (1903–1989) ed Amélie Nothomb (*1966).
Enconuschents acturs da film èn Jean-Claude Van Damme (*1960), Benoît Poelvoorde (*1964), Johnny Galecki (*1975) e las acturas da film Cécile de France (*1975), Émilie Dequenne (*1981) e Jasmin Schwiers (*1982). Sco reschissurs èn sa profilads ils dus frars Jean-Pierre e Luc Dardenne (*1951 resp. 1954).
Musica
[modifitgar | modifitgar il code]En il decurs dal 15avel e 16avel tschientaner, il temp da la renaschientscha, èn numerus cumponists da la Belgia odierna stads d’impurtanza europeica. A quests uschenumnads ‹Ollandais› sa laschan attribuir: Guillaume Du Fay (ca. 1397–1474), Johannes Ockeghem (ca. 1420–1497), Josquin Desprez (ca. 1450–1521), Heinrich Isaac (ca. 1450–1517), Jacob Obrecht (ca. 1457–1505), Adrian Willaert (ca. 1490–1562) ed Orlando di Lasso (1532–1594).
Er il cumponist da la romantica César Franck (1822–1890) è naschì a Lüttich ed è gia stà activ musicalmain avant che la famiglia è ida a star il 1835 a Paris. Menziun speziala merita en pli Adolphe Sax (1814–1894), l’inventader dal saxofon.
Entaifer la musica moderna èn enconuschents il chantadur e chansonnier Jacques Brel (1929–1978) ed il chantadur da pop e crossover Helmut Lotti (*1969). Da renum mundial entaifer la scena da jazz èn Toots Thielemans (1922–2016), ghitarra ed orgelet da bucca, sco er il ghitarrist Philip Catherine (*1942).
Dapi la fin dals onns 1990 è sa fatga valair en la Belgia ina scena da trance ordvart innovativa ed impurtanta a nivel internaziunal.
Comics
[modifitgar | modifitgar il code]Da muntada tut speziala èn en Belgia ils comics. Las Bandes Dessinées (franzos, en furma curta er BD) u Strips (ollandais) èn preschentas a moda fitg prominenta en mintga libraria e supermartgà. A l’academia d’art a Brüssel ed en auters lieus pon ins schizunt studegiar comic che vala qua sco ‹novavel art›.
Enconuschents dissegnaders da comic beltgs èn Willy Vandersteen (Suske et Wiske), Jean Graton (Michel Vaillant), Morris (Lucky Luke), Hergé (Tintin), Peyo (Les Schtroumpfs e.a.), André Franquin (Spirou et Fantasio, Gaston et Marsupilami) e Philippe Geluck (Le Chat). Ad els ed a blers auters è deditgà il museum da comics a Brüssel (Centre Belge de la Bande Dessinée).
Gastronomia
[modifitgar | modifitgar il code]Ina cuschina tipica da la Belgia na datti betg. Las singulas spezialitads èn plitost d’attribuir u a la cuschina flama u a la vallona. Tuttas duas cuschinas èn mintgamai influenzadas dal stadi vischin. Da la Belgia derivan percunter ils pommes frites che duevan daventar in success en tut il mund. Enconuschentas èn er las guaflas e pralinas beltgas. Ina lunga tradiziun ha plinavant l’elavuraziun da las pli differentas bieras.
Sport
[modifitgar | modifitgar il code]In sport apprezià en Belgia furma il ballape. Er en auters sports sco il tennis u l’atletica leva cuntanschan sportistas e sportists beltgs resultats respectabels.
Il sport naziunal furma dentant il ciclissem. Eddy Merckx, Roger De Vlaeminck, Johan Museeuw, Peter Van Petegem e Tom Boonen èn nums enconuschents entaifer quest sport. Impurtantas cursas da velo ch’han lieu en la Belgia èn Lüttich–Bastogne–Lüttich ed il Tur da la Flandra.
Annotaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ Populaziun tenor vischnancas, prim da schaner 2012.
- ↑ Dieter H. Kollmer: Die belgische Kolonialherrschaft 1908 bis 1960. En: Bernhard Chiari, Dieter H. Kollmer (ed.): Wegweiser zur Geschichte Demokratische Republik Kongo. 2. ed., Paderborn e.a. 2006, p. 45.
- ↑ Cf. Jens Thiel: ‹Menschenbassin Belgien›. Anwerbung, Deportation und Zwangsarbeit im Ersten Weltkrieg. Essen 2007.
- ↑ Hans-Joachim Heuer: Geheime Staatspolizei: Über das Töten und die Tendenzen der Entzivilisierung. Walter de Gruyter 1995, p. 184.
- ↑ https://web.archive.org/web/20130716000227/http://ec.europa.eu/public_opinion/index_en.htm.
- ↑ Le stationnement des gens du voyage. senat.fr, consultà ils 16 da november 2011.
- ↑ BuG 155 – Bericht uit het Gewisse – 01 januari 2012. npdata.be, prim da schaner 2012.
- ↑ http://www.npdata.be/BuG/157 – Moslims-Brussel.htm.
- ↑ Indicaziuns tenor Eurostat.
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]- Claus Hecking: Das politische System Belgiens. Leske und Budrich, Opladen 2003, ISBN 3-8100-3724-9.
- Frank Berge, Alexander Grasse: Belgien – Zerfall oder föderales Zukunftsmodell? Der flämisch-wallonische Konflikt und die Deutschsprachige Gemeinschaft. Leske und Budrich, Opladen 2003 (Regionalisierung in Europa, tom 3), ISBN 3-8100-3486-X.
- Johannes Koll (ed.): Belgien. Geschichte – Politik – Kultur – Wirtschaft. Aschendorff Verlag, Münster 2007, ISBN 978-3-402-00408-1.
- Insa Meinen: Die Shoah in Belgien. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2009, ISBN 978-3-534-22158-5.
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Belgia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio- Portal federal da la Belgia
- Palaz roial – la monarchia en Belgia
- Infurmaziuns statisticas
- Belgieninfo – pagina cun novitads ed infurmaziuns actualas
| |||||
