ايشيا

ایشیا
Asia
پکيڙ	44٬579٬000 km2 (17٬212٬000 sq mi)
آبادي	4,164,252,000 (اول)
گھاٽائي	87/km2 (225/sq mi)
آبادي جي سڃاڻپ	ایشیائی
ملڪ	48 اقوام متحدہ اراکین 6 دیگر ریاستیں
ماتحت علائقا	List ایکروتیری و دیکیلیا; برطانوی بحرہند خطہ; جزیرہ کرسمس; جزائر کوکوس; ہانگ کانگ; مکاؤ;
گڏيل قومن کان ٻاهر	List ابخازيا; نگورنو کاراباخ; ترک جمہوریہ شمالی قبرص; جنوبی اوسیشیا; تائیوان;
ٻوليون	ایشیا کی زبانیں
ٽائيم زون	متناسق عالمی وقت+02:00 to متناسق عالمی وقت+12:00
انٽرنيٽ ڊومين	Asia.
وڏا شھر	فہرست ایشیاء کے میٹروپولیٹن علاقہ جات; شہر List توکیو ; سؤل ; ممبئی ; ڈھاکہ ; دہلی ; کراچی; جکارتا ; اوساکا ; شنگھائی; منیلا; ہانگ کانگ ; تہران ; چٹاگانگ ; دوحہ ; بیجنگ; ریاض ; گوانگژو; تائپے ; بینکاک ; سنگاپور ; کوالالمپور; ہو چی منہ شہر; دبئی;

ايشيا (Asia) دنيا جو ايراضي ۽ آبادي جي لحاظ کان سڀ کان وڏو کنڊُ آهي. هي زمين جي ڪل ايراضي جو 8.6 سيڪڙو آهي، خشڪي جو 29.4 سيڪڙو ۽ ڪل آبادي جو 60 سيڪڙو حصي جو حامل آهي.

ايشيا يوريشيا جي زمين کي يورپ سان ۽ افرويوروشيا جي ٻنهي يورپ ۽ آفريڪا سان حصيداري ڪري ٿو. عام اصطلاحن ۾، ان جي اوڀر طرف پئسفڪ سمنڊ، ڏکڻ ۾ هندي سمنڊ ۽ اتر ۾ آرڪٽڪ سمنڊ آهي. يورپ سان ايشيا جي سرحد هڪ تاريخي ۽ ثقافتي تعمير آهي، ڇاڪاڻ ته انهن جي وچ ۾ ڪابه واضح جسماني ۽ جاگرافيائي علحدگي نه آهي. اهو ڪنهن حد تائين خودمختيار آهي ۽ ڪلاسيڪل آڳاٽي دور ۾ ان جي پهرين تصور کان وٺي هليو ويو آهي. يوريشيا جي ٻن براعظمن ۾ ورهاڱي اوڀر۔اولهه ثقافتي، لساني ۽ نسلي فرق کي ظاهر ڪري ٿي، جن مان ڪي هڪ تيز ورهائڻ واري لڪير جي بجاءِ اسپيڪٽرم تي مختلف آهن. ھڪڙو عام طور تي قبول ٿيل ڀاڱو ايشيا کي سویز ڪينال جي اوڀر ۾ رکي ٿو جيڪو ان کي آفريڪا کان جدا ڪري ٿو ۽ ترڪي جي آبنائي جي اوڀر ۾ يورال جبل ۽ يورال ندي ۽ ڏکڻ ۾ قفقاز جبل ۽ ڪئسپين سمنڊ ۽ ڪارو سمنڊ، ان کي يورپ کان جدا ڪري ٿو. چين ۽ ھندستان پھرین کان 18ھین صدی عيسوي تائين دنيا جي سڀ کان وڏي معيشت جي حيثيت سان واپار ڪيا. چين 15ھین صدی عیسوی تائين سڀ کان وڌيڪ جي ڊي پي في ماڻهوءَ سان گڏ رڪارڊ ٿيل تاريخ جي تمام وڏي معاشي طاقت هئي. ريشم روڊ ايشيائي ڏورانهن علائقن ۾ مکيه اوڀر۔اولهه واپاري رستو بڻجي ويو جڏهن ته ملاڪا جي آبنائي هڪ وڏي سامونڊي رستي جي حيثيت ۾ بيٺي. ايشيا 20ھین صديءَ دوران معاشي متحرڪ ۽ مضبوط آبادي جي واڌ جو مظاهرو ڪيو آهي، پر مجموعي طور تي آبادي جي واڌ ۾ گهٽتائي آئي آهي. ايشيا دنيا جي اڪثر مکيه مذهبن جي جنم ڀومي آهي، جنهن ۾ هندومت، زرتشت ازم، يهوديت، جين مت، ٻڌمت، ڪنفيوشسزم، تائو ازم، عيسائيت، اسلام، سک مذھب ۽ ٻيا ڪيترائي مذهب شامل آهن. ايشيا مختلف علائقن ۾ ۽ ان جي اندر نسلي گروهن، ثقافتن، ماحوليات، اقتصاديات، تاريخي لاڳاپن ۽ حڪومتي نظامن جي حوالي سان تمام گهڻو مختلف آهي. اهو پڻ ڪيترن ئي مختلف موسمن جو ميلاپ آهي جنهن ۾ خط استوا ڏکڻ کان اولهه ايشيا جي گرم ريگستانن، اوڀر ۾ معتدل علائقن ۽ براعظمي مرڪز کان سائبيريا ۾ وسيع سب۔آرڪٽڪ ۽ پولر علائقن تائين آهن.

وصف ۽ حدون

ايشيا روايتي طور تي يوريشيا جو حصو آهي جنهن جي اولهہ وارو حصو يورپ آهي . عام طور تي ارضياتي ماهر ۽ طبعي جاگرافي دان ايشيا ۽ يورپ کي الگ کنڊ تصور نہ ڪندا آهن ۽ زمين جو هڪ وڏو حصو قرار ڏيندا آهن. جاگرافي ۾ ٻہ مڪتب فڪر آهن هڪ تاريخي حوالن جي تحت يورپ ۽ ايشيا کي الگ کنڊ قرار ڏيندو آهي جڏهن ته ٻيو يورپ جي لاء کنڊ ۽ ايشيا جي لاء خطي جو لفظ استعمال ڪندو آهي.

مغرب (يورپ) ڏي ڪوبه اوتار پيدا ٿيو ئي ڪونهي. حضرت عيسيٰ، حضرت موسيٰ، حضرت محمد ﷺ، زردشت (زورئسٽر)، سري رامچندر، سري ڪرشن، ڪانفيوشس ۽ ٻيا اوتار ۽ پيغمبر سڀ پورب ۾ ٿي گذريا آهن. يوروپي لوڪن کي بائيبل يا انجيل به ايشيا مان مليو، ته مذهب به ايشيا مان ملين. سر مونيئر وليمس اهي ڳالهيون ڄاڻائي ائين به چيو آهي ته انگن جا نالا ۽ ڏهائيءَ جي ترتيب به هنن هندستان مان پرايا. پاٽ صاحب چيو آهي ته جيئن سج اڀرندو ئي اڀرندي کان آهي تيئن سڀيتا جو سج به اول پورب (ايشيا) ۾ اڀريو، جنهن مان پوءِ پڇم يا مغرب (يورپ) کي روشنائي ملي؛ بلڪه سڄي انسان ذات پورب منجهان ئي پرايو. سن 1882ع ۾ پروفيسر مئڪس ملر کليو کلايو قبول ڪيو ته اسين يوروپي لوڪ پورب کان آيا آهيون، ۽ سڀ جيڪي قيمتي سمجهون ٿا، سو پورب مان پرايو اٿئون^[3]

ايشيا-آفريڪا جي حد

ايشيا ۽ آفريڪا جي وچ ۾ سرحد سوئز ڪينال، سویز جی نار، ڳاڙهو سمنڊ ۽ باب المندب آهي. اهو مصر کي، جن جو سينائي جزیرہ نما ايشيا ۾ ۽ باقي ملڪ آفريڪا ۾، سان هڪ بين البراعظمي ملڪ بنائي ٿو.

ايشيا-يورپ جي حد

آفريڪا، ايشيا ۽ يورپ ۾ پراڻي دنيا جي ٽن حصن ۾ ورهايل ڇهين صدي قبل مسيح کان وٺي يوناني جاگرافيدانن جهڙوڪ اناڪسيمینڊر ۽ هيڪاٽويس جي ڪري استعمال ۾ آيو آهي. اناڪسيمینڊر ايشيا ۽ يورپ جي وچ ۾ سرحد فاسس ندي (جديد ريوني ندي) سان گڏ جارجيا جي قفقاز ۾ رکي ٿو (ان جي وات کان پوٽي کان ڪارو سمنڊ جي ڪناري تي، سورامي لڪ ذريعي ۽ ڪورا نديءَ سان ڪئسپين سمنڊ تائين)، هڪ ڪنوينشن اڃا تائين 5ھین صدي قبل مسيح ۾ هيروڊوٽس جي پٺيان آهي. ھیلینسٽڪ دور ۾، ھن ڪنوينشن ۾ ترميم ڪئي وئي، ۽ يورپ ۽ ايشيا جي وچ واري حد کي ھاڻي تنائي (جديد ڊان ندي) سمجھيو ويو. هي اهو ڪنوينشن آهي جيڪو رومن دور جي ليکڪن پاران استعمال ڪيو ويو آهي جهڙوڪ پوسيڊونيس، اسٽرابو ۽ ٽوليمي استعمال ڪيا.

ايشيا ۽ يورپ جي وچ ۾ سرحد تاريخي طور يورپي تعليمي ماهرن طرفان بيان ڪئي وئي هئي. ڊان درياءَ اتر يورپين لاءِ ان وقت غير اطمينان جوڳو بڻجي ويو، جڏهن روس جي زارڊم جي بادشاهه پيٽر دي گریٽ، سويڊن ۽ عثماني سلطنت جي مخالف دعوائن کي اڀرندي سرزمين تي شڪست ڏئي، ۽ سائبيريا جي قبيلن جي هٿياربند مزاحمت کي، هڪ نئين روسي سلطنت کي گڏ ڪري، جيڪا سنڌ تائين پکڙيل هئي. يورال جبل ۽ ان کان ٻاهر، سال 1721ع ۾ ٺهرايو ويو. سويڊن ۾، پيٽر جي موت کان پنج سال پوءِ، سال 1730ع ۾ فلپ جوهان وون اسٽراهلنبرگ هڪ نئون ائٽلس شايع ڪيو، جنهن ۾ يورال جبل کي ايشيا جي سرحد طور پيش ڪيو ويو. تاتيشيف اعلان ڪيو ته هن اهو خيال وون اسٽراهلنبرگ کي پيش ڪيو هو. بعد ۾ امبا نديءَ کي هيٺين حد جي طور تي تجويز ڪيو ويو. ايندڙ صديءَ ۾ مختلف تجويزون پيش ڪيون ويون، جيستائين 19 صدي جي وچ ڌاري يورال درياءَ غالب ٿي ويو. سرحد کي بحر اسود کان وٺي ڪئسپين سمنڊ ڏانهن منتقل ڪيو ويو هو، جنهن ۾ يورال نديءَ جو اینڈ آهي. ڪارو سمنڊ ۽ ڪئسپين جي وچ ۾ سرحد عام طور تي قفقاز جبلن جي چوٽي تي رکيل آهي، جيتوڻيڪ اهو ڪڏهن ڪڏهن وڌيڪ اتر ۾ رکيل آهي.

ايشيا-اوشيانا جي حد

ايشيا ۽ اوشيانا جي علائقي جي وچ ۾ سرحد عام طور تي انڊونيشيا آرڪيپيلاگو ۾ ڪٿي رکيل آهي. ملاڪا جا ٻيٽ اڪثر ڪري ڏکڻ اوڀر ايشيا جي سرحد تي، انڊونيشيا نيو گني سان گڏ، ٻيٽن جي اوڀر ۾، مڪمل طور تي اوشیانا جو حصو سمجهيا وڃن ٿا. اصطلاح ڏکڻ اوڀر ايشيا ۽ اوشيانا، 19 صدي عيسويء ۾ ٺاهيا ويا آهن، انهن جي شروعات کان وٺي ڪيترائي مختلف جاگرافيائي معنائون آهن. انڊونيشيا جي ٻيٽن جا ڪھڙا جزائر ايشيائي آھن ان جو تعين ڪرڻ ۾ مکيه عنصر، اتي جي مختلف سلطنتن جي نوآبادياتي ملڪيتن جو مقام آھي (سڄو يورپي نه). ليوس ۽ ويگن جو چوڻ آهي ته، ”ڏکڻ اوڀر ايشيا کي ان جي موجوده حدن تائين محدود ڪرڻ هڪ تدريجي عمل هو.

ايشيا-اتر آمريڪا جي حد

بيرنگ اسٽريٽ ۽ بيرنگ سمنڊ ايشيا ۽ اتر آمريڪا جي زميني ماڳن کي الڳ ڪري ٿو، ان سان گڏوگڏ روس ۽ آمريڪا جي وچ ۾ بين الاقوامي سرحد ٺاهي ٿي. هي قومي ۽ براعظمي حدون بيرنگ اسٽريٽ ۾ ڊائوميڊ ٻيٽن کي، روس ۾ بگ ڊيوميڊ ۽ آمريڪا ۾ ننڍي ڊائوميڊ سان الڳ ڪري ٿي. الوشیئن (Aleutian) جا ٻيٽ، ھڪ ٻيٽن جو سلسلو آھي جيڪو اولهه طرف الاسڪن جزائر کان روس جي ڪمانڊورسڪي ٻيٽن ۽ ڪمچٽڪا ٻيٽن ڏانھن وڌي ٿو. انھن مان گھڻا ھميشه اتر آمريڪا سان لاڳاپيل رھيا آھن، سواءِ اولاھين ويجھي ٻيٽن جي گروپ جي، جيڪو ايشيا جي براعظمي شيلف تي آھي اتر الوشیئن طاس کان ٻاھر آھي ۽ نادر موقعن تي ايشيا سان لاڳاپيل ٿي سگھي ٿو، جيڪو پوءِ آمريڪي رياست الاسڪا کي پڻ اجازت ڏئي سگھي ٿو. جيئن آمريڪا پاڻ کي هڪ بين البراعظمي رياست سمجهيو وڃي. الوشیئن ٻيٽ ڪڏهن ڪڏهن اوشیانا سان جڙيل هوندا آهن، ڇاڪاڻ ته انهن جي حيثيت ريموٽ پئسفڪ ٻيٽن جي حيثيت سان، ۽ انهن جي پئسفڪ پليٽ جي ويجهو آهي. جيتوڻيڪ اهو انتهائي نادر آهي، انهن جي غير اڀرندڙ بايوگرافي جي ڪري، انهي سان گڏ انهن جا رهواسي، جيڪي تاريخي طور تي مقامی آمريڪين سان لاڳاپيل آهن. اتر بیرنگ سمنڊ ۾ سينٽ لارنس ٻيٽ الاسڪا سان تعلق رکي ٿو ۽ ٿي سگهي ٿو ڪنهن به براعظم سان جڙيل هجي پر لڳ ڀڳ هميشه اتر آمريڪا جو حصو سمجهيو ويندو آهي، جيئن اليوشيئن زنجير ۾ راتھ ٻيٽن سان. انهن جي ويجهن پوائنٽن تي، الاسڪا ۽ روس صرف 4 ڪلوميٽرن (2.5 ميل) کان الڳ آهن.

جاري تعريف

جاگرافيائي ايشيا دنيا جي يورپي تصورن جو هڪ ثقافتي نمونو آهي، جنهن جي شروعات قديم يونانين سان ٿي، ٻين ثقافتن تي مسلط ڪئي وئي، هڪ غلط تصور جنهن جي معنيٰ بابت مقامي تڪرار پيدا ڪري ٿي. ايشيا پنهنجي مختلف قسمن جي ثقافتي سرحدن سان بلڪل مطابقت نٿو رکي. هيروڊوٽس جي زماني کان وٺي، جاگرافيدانن جي اقليت ٽن براعظمن واري نظام (يورپ، آفريڪا، ايشيا) کي ان بنياد تي رد ڪري ڇڏيو آهي ته انهن جي وچ ۾ ڪا خاص جسماني جدائي نه آهي. مثال طور، سر بيري ڪنلف، آڪسفورڊ ۾ يورپي آرڪيالاجي جو اميريٽس پروفيسر، دليل ڏئي ٿو ته يورپ جغرافيائي ۽ ثقافتي طور تي صرف "ايشيا کند جي اولهه واري توسیع" ۾ رهيو آهي. جاگرافيائي لحاظ کان، ايشيا يوريشيا جي براعظم جو وڏو اڀرندي حصو آهي، يورپ سان گڏ زمين جي ماس جي اتر اولهه وارو جزيرو آهي. ايشيا، يورپ ۽ آفريڪا هڪ واحد مسلسل زمين تي مشتمل آهن، افرو-يوروشيا (سواءِ سوئز ڪينال جي) ۽ هڪ گڏيل براعظمي شيلف حصيداري ڪريو. تقريباً سمورو يورپ ۽ ايشيا جو وڏو حصو يوريشين پليٽ جي مٿان، ڏکڻ ۾ عربین ۽ انڊين پليٽ سان گڏ ۽ اتر م آمريڪي پليٽ تي سائبيريا جي اڀرندي حصي (چرسڪي رينج جي اوڀر) سان گڏ آهي.

نالو

ايشيا لفظ جي مطلب جي مختلف ٻولين ۾ اڃان ڪا خبر نہ پئي آهي پر تاريخ ۾ تمام پراڻي دؤر کان ھي لفظ مروج آھي . رومي سلطنت ۾ ھڪ صوبي جو نالو ايشيا ھيو.

رومن امپائر جي نقشي ۾ ڳاڙهي رنگ سان ڏيکاريل ايشيا نالي سان ھڪ صوبو

اصطلاح "ايشيا" کي مڃيو وڃي ٿو ته اهو برونز ايج جي جڳهه جو نالو (هٽي ٻولي:𒀸𒋗𒉿، اسووا) ۾ پيدا ٿيو. جيڪو اصل ۾ صرف اتر اولهه اناتوليا جي هڪ حصي ڏانهن اشارو ڪيو ويو آهي. اصطلاح هٽائي ریڪارڊ ۾ سال 1400 ق.م. جي لڳ ڀڳ ظاهر ٿئي ٿو. سال 1400 ق.م. جي باري ۾ ٻڌايو ويو ته ڪيئن اسووان رياستن جو هڪ اتحاد، جنهن ۾ ٽراءِ پن شامل ھئا، هٽائي بادشاهه توڌليا پھریون جي خلاف ناڪام بغاوت ڪئي. تقريبن همعصر لائن بي دستاويزن ۾ اصطلاح اسويا (ميسينين يوناني: 𐀯𐀹𐀊، اسيويجا) بظاهر ساڳئي علائقي جي قيدين جي حوالي سان شامل آهي.

مالٽا جي شھر ويلیٽا ۾ پلازو فیريریا محل ۾ لڳل ايشيا دیوی جو مجسمو

هيروڊوٽس لفظ Ἀσία، يونان ۽ مصر جي برعڪس، اناتوليا ۽ فارسي سلطنت جي علائقي جي حوالي سان استعمال ڪيو. هو ٻڌائي ٿو ته يونانين جو خيال هو ته ايشيا جو نالو پرومٿيئس جي زال جي نالي تي رکيو ويو آهي، پر لڊينس جو چوڻ آهي ته اهو نالو ڪوٽيس جي پٽ ايسيس جي نالي تي رکيو ويو، جيڪو سارڊس جي هڪ قبيلي کي اهو نالو ڏنو ويو. يوناني دیومالا ۾، ایسیا (Ἀσία) يا اسئی (Ἀσίη) هڪ "لیڊيا جي پڑی (Nymph) يا ٽائيٽن ديوي" جو نالو هو. ایلید Iliad (قديم يونانين پاران هومر ڏانهن منسوب) ٽروجن جنگ ۾ اسیئس Asios نالي ٻن فريگئين جو ذڪر ڪيو آهي (هڪ صفت معنيٰ ”ايشيائي“)؛ ۽ پڻ هڪ دلدل يا هيٺاهين زمين جنهن ۾ لیڊيا ۾ هڪ دلدل آهي اسیوس (ασιος).

اصطلاح بعد ۾ رومن طرفان اختيار ڪيو ويو، جن ان کي ايشيا جي صوبي جي حوالي سان استعمال ڪيو، جيڪو اولهه اناتوليا ۾ واقع آهي. پهرين اديبن مان هڪ جنهن ايشيا کي سڄي براعظم جي نالي طور استعمال ڪيو، پليني هو.

تاريخ

ايشيا جي تاريخ کي ڪيترن ئي محیطن واري ساحلي علائقن جي جدا جدا تاريخن طور ڏسي سگھجي ٿو: اوڀر ايشيا، ڏکڻ ايشيا، ڏکڻ اوڀر ايشيا، وچ ايشيا ۽ اولهه ايشيا. ساحلي علائقو دنيا جي ڪجهه قديم ترين سڃاتل تهذيبن جو گهر هو، انهن مان هر هڪ زرخيز دريائن جي وادين جي چوڌاري ترقي ڪري رهيو هو. ميسوپوٽيميا (عراق) جي تهذيب، سنڌو ماٿري ۽ یالو درياءَ (چین) ۾ ڪيتريون ئي هڪجهڙايون هيون. انهن تهذيبن ۾ شايد ٽيڪنالاجي ۽ خيالن جو تبادلو ٿيو هجي جهڙوڪ رياضي ۽ ڦيٿي. ٻيون جدتون، جهڙوڪ لکڻ، لڳي ٿو ته هر علائقي ۾ انفرادي طور تي ترقي ڪئي وئي آهي. انهن هيٺاهين علائقن ۾ شهر، رياستون ۽ سلطنتون پيدا ٿيون. مرڪزي ميداني علائقو گهڻو عرصو گهوڙن تي سوار خانه بدوشن سان آباد هو، جيڪي ڏاڪڻين مان ايشيا جي سڀني علائقن تائين پهچي سگهن ٿا. سٽيپي (Steppe) مان سڀ کان اولين پوسٽل توسيع انڊو۔يورپين جي آهي، جن پنهنجون ٻوليون اولهه ايشيا، ڏکڻ ايشيا ۽ چين جي سرحدن تائين پکڙيل آهن، جتي ٽوڪرين جا ماڻهو رهندا هئا. ايشيا جو اُتر وارو حصو، جنهن ۾ سائبيريا جو گهڻو حصو شامل هو، گھڻا ٻيلا، آبهوا ۽ ٽنڊرا جي ڪري، وڏي حد تائين اسٽيپي ڪوماڊس لاءِ پهچ کان ٻاهر هو. اهي علائقا تمام گهٽ آبادي وارا رهيا. مرڪز ۽ پردي اڪثر ڪري جبلن ۽ ريگستانن کان ڌار رکيا ويا. قفقاز ۽ هماليه جا جبل ۽ قراقم ۽ گوبي جي ريگستانن اهڙيون رڪاوٽون ٺاهيون هيون، جن کي گهوڙي سوار رڳو مشڪل سان پار ڪري سگهندا هئا. جڏهن ته شهري ٽيڪنيڪي ۽ سماجي طور تي وڌيڪ ترقي يافته هئا، ڪيترن ئي ڪيسن ۾ اهي فوجي پاسو ۾، اسٽيپ جي سوار لشڪر جي خلاف دفاع ڪرڻ لاء، ٿورو ڪم ڪري سگهندا هئا. تنهن هوندي به، هيٺاهين وارن علائقن ۾ ڪافي کليل گاهه جا ميدان نه هئا، جيڪي وڏي گهوڙي سوار قوت کي سهارو ڏئي سگهن؛ هن ۽ ٻين سببن جي ڪري، خانه بدوش جن چين، هندستان ۽ وچ اوڀر جي رياستن کي فتح ڪيو، اهي اڪثر پاڻ کي مقامي، وڌيڪ مالدار سماجن سان ٺهڪندڙ محسوس ڪندا هئا.

اسلامي خلافت جيڪو بازنطيني ۽ پارسي سلطنتن کي شڪست ڏئي اولهه ايشيا ۽ وچ ايشيا جا ڏاکڻيون حصا ۽ ڏکڻ ايشيا جا اولهندي حصا 7ھین صدي عيسويءَ جي فتحن دوران ان جي قبضي هيٺ اچي ويا. منگول سلطنت 13ھین صدي عيسويءَ ۾ ايشيا جو وڏو حصو فتح ڪيو، جيڪو علائقو چين کان يورپ تائين پکڙيل هو. منگول جي حملي کان اڳ، سونگ خاندان جي مبينا طور تي لڳ ڀڳ ٻارهن ڪروڙ (120 ملين) شهري هئا؛ 1300ع جي مردم شماري جنهن ۾ حملي کان پوءِ لڳ ڀڳ ڇهه ڪروڙ (60 ملين) ماڻهن جي رپورٽ ڪئي وئي. ڪاري موت (طاعون ۽ ڪالرا)، انساني تاريخ ۾ سڀ کان وڌيڪ تباهي ڪندڙ وبائي مرضن مان هڪ آهي، سوچيو وڃي ٿو ته وچ ايشيا جي خشڪ ميدانن ۾ پيدا ٿيو، جتي اهو وري سلڪ روڊ سان گڏ سفر ڪيو. روسي سلطنت 17ھین صدي عيسويء کان ايشيا ۾ وڌائڻ شروع ڪيو، ۽ آخرڪار 19ھین صدي عيسويء جي آخر تائين سڄي سائبيريا ۽ وچ ايشيا جي اڪثريت تي قبضو ڪري ورتو. 16ھین صدي جي وچ کان وٺي عثماني سلطنت اناطوليا، وچ اوڀر، اتر آفريڪا ۽ بلقان جي اڪثر علائقن تي ڪنٽرول ڪيو. 17ھین صدي عيسويء ۾، مانچو چين کي فتح ڪيو ۽ چنگ خاندان جی حکومت قائم ڪيو. 16هين ۽ 18هين صدي عيسويءَ ۾ اسلامي مغل سلطنت ۽ هندو مراٺا سلطنت هندستان جو گهڻو حصو سنڀاليو.

ايشيا جي مغربي يورپي نوآبادي مغرب ۾ صنعتي انقلاب ۽ هندستان ۽ چين جي دنيا جي اولين معيشتن جي طور تي ختم ٿيڻ سان ٺهڪي اچي ٿي. برطانوي سلطنت ڏکڻ ايشيا ۾ غالب ٿي وئي، علائقي جو وڏو حصو پهرين برطانوي واپارين طرفان فتح ڪيو ويو ان کان اڳ سڌي طرح برطانوي راڄ هيٺ اچڻ کان اڳ؛ ان دور ۾ انتهائي غربت ٻيڻي ٿي 50 سيڪڙو کان مٿي ٿي وئي. وچ اوڀر م مقابلو ڪيو ويو ۽ انگريزن ۽ فرينچن پاران ورهاڱو ڪيو ويو، جڏهن ته ڏکڻ اوڀر ايشيا انگريزن، ڊچ ۽ فرينچ جي وچ ۾ ٺهيل هئي.

مختلف مغربي طاقتن چين تي تسلط قائم ڪيو جنهن کي بعد ۾ ”ذلت جي صدي“ جي نالي سان مشهور ڪيو ويو، جنهن ۾ انگريزن جي مدد سان آفيم جي واپار ۽ بعد ۾ آفيم وارين جنگين جي نتيجي ۾ چين کي ان جي برآمد کان وڌيڪ درآمد ڪرڻ جي بي مثال صورتحال ۾ مجبور ڪيو ويو. چين جي غير ملڪي تسلط کي جاپان جي سلطنت طرفان اڳتي وڌايو ويو، جنهن هن دور ۾ اوڀر ايشيا ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا، نيو گني ۽ پئسفڪ ٻيٽن جو گهڻو حصو ڪنٽرول ڪيو؛ جاپان جو تسلط ان جي تيزيءَ سان وڌيو جيڪو 19ھین صدي جي آخر ۾ ميجي دور ۾ ٿيو هو، جنهن ۾ هن مغرب کان سکيل صنعتي علم کي لاڳو ڪيو ۽ اهڙيءَ طرح ايشيا جي باقي حصي تي غالب آيو.

سال 1945ع ۾ ٻي عالمي جنگ جي خاتمي ۽ يورپ ۽ سامراجي جاپان جي جنگ جي تباهي سان، ايشيا جا ڪيترائي ملڪ پاڻ کي تيزيء سان نوآبادياتي حڪمراني کان آزاد ڪرڻ جي قابل ٿي ويا. هندستان جي آزاديءَ سان گڏ هندستاني مسلمانن جي اڪثريت لاءِ هڪ الڳ قوم ٺاهي وئي، جيڪا اڄ پاڪستان ۽ بنگلاديش ملڪ بڻجي چڪي آهي. ڪجهه عرب ملڪن انهن تيل جي وڏي ذخيرن جو معاشي فائدو ورتو جيڪي انهن جي سرزمين ۾ دريافت ڪيا ويا، عالمي سطح تي بااثر بڻجي ويا. اوڀر ايشيائي قومون (ڏکڻ اوڀر ايشيا ۾ سنگاپور سان گڏ) اعليٰ ترقي يافته ”ٽائيگر اقتصاديات“ سان اقتصادي طور تي خوشحال ٿي چڪيون آهن، چين 21هين صديءَ تائين دنيا جي مٿين ٻن معيشتن ۾ پنهنجو مقام ٻيهر حاصل ڪري ورتو. هندستان خاص طور تي، معاشي لبرلائيزيشن جيڪا 1990ع جي ڏهاڪي ۾ شروع ٿي هئي، ترقي ڪئي آهي، انتهائي غربت سان هاڻي 20 سيڪڙو کان گهٽ آهي.

جاگرافي

ايشيا جي ھماليہ جبلن جي قطار جتي دنيا جون وڏيون چوٽيون واقع آھن

ايشيا دنيا جو سڀ کان وڏو کنڊ آهي. جتي دنيا جي سڀ کان اوچي، سڀ کان هيٺاهين ۽ سڀ کان ٿڌي ترين جڳهه آهن. ( مائونٽ ايوريسٽ دنيا جي بلند ترين چوٽي، اولهه جي طرف مريل سمنڊ Dead Sea سمڊ جي سطح مان سڀ کان هيٺاهين جڳهه ۽ اتر سائبيريا جون جڳهون). ايشيا ۾ ڪنهن به کنڊ کان وڌيڪ ماڻهو رهائش پذير آهن جن ۾ هڪ ڏهائي ٻه ارب آبادي چين ۽ 94 ڪروڙ ڀارت ۾ آباد آهن.

ڏکڻ اوڀر ايشيا ۾ هزارين جزيرا آهن جتي آتش فشائن جو ڦاٽڻ ۽ زلزلا اچڻ روز جو معمول آهي. انهن زلزلن ۾ سڀ کان وڌيڪ خوفناڪ ڊسمبر 2005ع ۾ هندي وڏي سمنڊ ۾ پاڻي هيٺ آيل زلزلو هيو جنهن سان پيدا ٿيل لهرون ”سونامي“ هندي وڏي سمنڊ جي چوڌاري وسندڙ ملڪن جي لکن ماڻهن جون حياتيون کسي ورتيون.

ڏکڻ اتر ايشيا ۾ جھنگن جي وڏي تعداد آهي خاص ڪري ٿائيلينڊ، بورنيو جا جزيرا، سلاويسي، جاوا ۽ سماترا جا جھنگ مشهور آهن. ايشيا ۾ دنيا جا ڪيترائي مشهور ريگستان آهن جن ۾ عربستان جو ريگستان، شام جو ريگستان، ٿر، ٿل، ڪراڪم، ٽڪلا مڪان، گوبي دنيا جا وڏا ريگستان شمار ٿيندا آهن. ايشيا ۾ دنيا جا ڪيترائي درياهه به آهن جن ۾ سنڌو، گنگا، جمنا، برهم پترا، ميڪانگ، فرات، دجله،سيحون، اوب، لينا، دنيا جي وڏن درياهن مان آهن

ڍنڍن ۾ قزوين ڍنڍجنهن کي وڏو هجڻ جي ڪري سمنڊ به سمجھيو ويندو آهي، دنيا جي سڀ کان وڏي ڍنڍ آهي. انکان علاوه ارال ڍنڍ، بالڪش ڍنڍ، بيڪال ڍنڍ، وان ڍنڍ دنيا ۾ سڃاتيون وينديون آهن. ٻيٽن ۾ سماترا، بورنيو ۽ نيو گني دنيا جي وڏن ٻيٽن مان آهن.

ايشيا جا خطا

موسم

ايشيا ۾ انتهائي متنوع آبهوا خاصيتون آهن. آبهوا سائبيريا ۾ آرڪٽڪ ۽ سبارڪڪ کان وٺي ڏکڻ هندستان ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا ۾ اڀرندي اڀرندي آهي. اهو ڏکڻ اوڀر وارن حصن ۾ نم آهي، ۽ اندرئين حصي ۾ خشڪ آهي. ڌرتيءَ تي روزاني درجه حرارت جون سڀ کان وڏيون حدون ايشيا جي الهندي حصن ۾ ٿين ٿيون. مون سون جي گردش ڏکڻ ۽ اڀرندي حصن تي غالب رهي ٿي، هماليه جي موجودگي سبب گرميءَ جي گھٽتائي پيدا ٿئي ٿي، جيڪا اونهاري دوران نمي ۾ اچي ٿي. براعظم جا ڏکڻ اولهه وارا حصا گرم آهن. سائبيريا اتر اڌ گول جي سرد ترين جڳهن مان هڪ آهي، ۽ اتر آمريڪا لاءِ آرڪٽڪ هوا جي ماخذ جي طور تي ڪم ڪري سگهي ٿي. ڌرتيءَ تي اڀرندڙ طوفان جي سرگرمي لاءِ سڀ کان وڌيڪ فعال جڳهه فلپائن جي اتر اوڀر ۽ جاپان جي ڏکڻ ۾ آهي.

موسم جي تبديلي

موسمياتي تبديلي سڄي دنيا ۾ ٿيندي آهي، ۽ اهو خاص طور تي ايشيا ۾ اهم آهي، ڇاڪاڻ ته اهو انساني آبادي جي اڪثريت جو مقام آهي. 20ھین صدي کان گرمي پد پوري براعظم ۾ گرمي جي لهرن جو خطرو وڌي رهيو آهي. گرميءَ جي لهرن سبب موت جي شرح ۾ اضافو ٿئي ٿو، ۽ نتيجي ۾ ايئر ڪنڊيشننگ جي طلب تيزيءَ سان وڌي رهي آهي. سال 2080ع تائين، ڏکڻ ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا جي شهرن ۾ لڳ ڀڳ هڪ ارب (هڪ بلين) ماڻهن کي هر سال لڳ ڀڳ هڪ مهيني انتهائي گرمي جو تجربو ڪرڻ جي اميد آهي. پاڻي جي چڪر تي اثر وڌيڪ پيچيده آهن: اڳ ۾ ئي خشڪ علائقا، بنيادي طور تي اولهه ايشيا ۽ وچ ايشيا ۾ واقع آهن، وڌيڪ خشڪ ڏسڻ ۾ ايندا، جڏهن ته اوڀر، ڏکڻ اوڀر ۽ ڏکڻ ايشيا جا علائقا جيڪي اڳ ۾ ئي برساتن جي ڪري گندو آهن، وڌيڪ ٻوڏ جو تجربو ٿيندو. ايشيا جي آس پاس جو پاڻي ٻين هنڌن وانگر ساڳئي اثرن جي تابع آهي، جهڙوڪ وڌندڙ گرمي ۽ سامونڊي تيزابيت. هن علائقي ۾ ڪيترائي مرجان ريف آهن، ۽ اهي موسمياتي تبديليءَ لاءِ انتهائي خطرناڪ آهن، ان نقطي تائين عملي طور تي اهي سڀئي ختم ٿي ويندا جيڪڏهن گرمي پد °1.5 سينٽي گريڊ (°2.7 فارنهائيٽ) کان وڌي وڃي. ايشيا جي مخصوص مينگروو ايڪو سسٽم پڻ سمنڊ جي سطح جي بلند ٿيڻ لاء انتهائي خطرناڪ آهن. ايشيا ۾ ڪنهن ٻئي براعظم جي ڀيٽ ۾ وڏي ساحلي آبادي سان گڏ وڌيڪ ملڪ آهن، جيڪي سمنڊ جي سطح جي اڀار کان وڏي معاشي اثرن جو سبب بڻجن ٿا. هندو ڪش علائقي ۾ پاڻي جي فراهمي وڌيڪ غير مستحڪم ٿي ويندي ڇاڪاڻ ته ان جا وڏا گليشيئر، جن کي ”ايشيائي واٽر ٽاورز“ جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، آهستي آهستي پگهرجي ويندا. پاڻي جي چڪر ۾ اهي تبديليون پڻ متاثر ڪن ٿيون ویکٹر ذريعي پيدا ٿيندڙ بيمارين جي ورڇ، مليريا ۽ ڊينگي بخار سان گڏ اڀرندڙ اڀرندڙ ۽ اڀرندڙ علائقن ۾ وڌيڪ نمايان ٿيڻ جي اميد آهي. فوڊ سيڪيورٽي وڌيڪ اڻ برابري ٿي ويندي، ۽ ڏکڻ ايشيا جا ملڪ عالمي خوراڪ جي قيمتن جي عدم استحڪام کان اهم اثرن جو تجربو ڪري سگھن ٿا.

سياست ۽ حڪومتون

ايشيا مختلف تهذيبن جو مسڪن آهي. هتي جي زمين، ماڻهن ۽ روايتن ۾ وڏو فرق ملي ٿو. سوويت يونين ڪجي ٽٽڻ سان هتي قزاقستان، ترڪمانستان، ازبڪستان، ڪرغزستان، تاجڪستان ۽ آذربائیجان جون نيون رياستون وجود ۾ آيون. ڏکڻ اولهه جي زياده تر ملڪن جو عوام مسلمان آهن پر قوميت ۽ مسلڪن جي بنيادن تي ورهايل آهن. ڀارت دنيا جي سڀ کان وڏي جمهوريت آهي جڏهن ته چين دنيا جي تيزي سان وڌندڙ معاشي ۽ طاقتور قوت آهي.

ملڪ

تسليم نہ ٿيل ملڪ

آبادي

کنڊ جي گهڻي آبادي وڏن درياهن جي ڪنارن تي آباد آهي جنهن جي ڪري هتي گهڻي آبادي جو ڪمائي جو ذريعو زراعت آهي. گنگا، سنڌو، زرد، يانگزي، ۽ ٻين درياهن جي اردگرد جا علائقا تمام گهڻن ماڻهن پاران آباد ڪيل آهن. ٻي طرف معدني دولت جي حاصلات لاء ماڻهو اهڙن علائقن ۾ به رهائش پذير آهن جتي آبادي تمام گهٽ آهي مثلاً تيل جي ڳولها ۾ عربستان جا ريگستان ۽ سائبيريا جا ٿڌا ميدان.

ايشيا کنڊ جا ريگستان ۽ پهاڙي علائقا تقريبن غيرآباد آهن. ڀارت ۽ جاپان دنيا جا گهاٽي آبادي وارن علائقن مان آهن. چين دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ آبادي وارو ملڪ آهي ۽ دنيا جي آبادي جو تقريبن ويهه سيڪڙو چين ۾ رهي ٿو، جڏهن ته ڀارت ۾ به آبادي ۾ تيزي سان اضافو ٿي رهيو آهي ۽ هو جلد چين کي پوئتي ڇڏي ويندو.

هتي جيئن تهذيبن ۾ فرق آهي اتي عوام جي معيار زندگي به تمام مختلف آهي. هڪ طرف جاپان ۽ وچ اولهه جي نار وارين رياستن جي عوام جو طرز زندگي اعلي‘ معيار جو آهي ته ٻئي طرف دنيا جا ڪجهه غريب ترين ملڪبه ايشيا ۾ آهن جن ۾ اتر ڪوريا، بنگلاديش، افغانستان ۽ لائوس قابلِ ذڪر آهن. ايشيا جي غريب ملڪن جي معيشت خانه جنگن، قحط، ٻوڏ، قدرتي آفتن ۽ زراعت جي لاء جديد تريقي ڪار اختيار نه ڪرڻ جي ڪري شديد مشڪلن کي منهن ڏين پيا.

ٻوليون

ايشيا ڪيترن ئي ٻولين جي خاندانن ۽ ڪيترن ئي ٻولين کي الڳ ڪرڻ جو گھر آهي. اڪثر ايشيائي ملڪن ۾ هڪ کان وڌيڪ ٻوليون آهن جيڪي مقامي طور تي ڳالهايون وڃن ٿيون. مثال طور، ايٿنولوگ (Ethnologue) جي مطابق، انڊونيشيا ۾ 700 کان وڌيڪ ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون، 400 کان وڌيڪ ٻوليون هندستان ۾ ڳالهايون وڃن ٿيون ۽ 100 کان وڌيڪ فلپائن ۾ ڳالهايون وڃن ٿيون. چين جي مختلف صوبن ۾ ڪيتريون ئي ٻوليون ۽ چوڻيون آهن.

مذهب

دنيا جي ڪيترن ئي وڏن مذهبن جي شروعات ايشيا ۾ آهي، جنهن ۾ دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ استعمال ٿيندڙ پنج مذهب شامل آهن (غير مذهب کان سواءِ)، جيڪي عيسائيت، اسلام، هندو ازم، چيني لوڪ مذهب (ڪنفوشينزم ۽ تائوزم جي طور تي درجه بندي ٿيل)، ۽ ٻڌمت آهن. ايشيائي تصوف پيچيده ۽ متنوع آهي. مثال طور، وڏي ٻوڏ جي ڪهاڻي، جيئن يهودين کي عبراني بائيبل ۾ نوح جي داستان ۾ پيش ڪئي وئي آهي، ۽ بعد ۾ پراڻي عهد نامي ۾ عيسائين کي، ۽ قرآن ۾ مسلمانن کي، سڀ کان پهرين ميسوپوٽيميا جي تصوف ۾ ملي ٿي، اينوما ايليس ۾. ۽ گلگامش جو ايپيڪ. ساڳيءَ طرح هندو افسانو وشنو جي اوتار بابت ٻڌائي ٿو ته مڇيءَ جي صورت ۾ جنهن منو کي خوفناڪ ٻوڏ کان خبردار ڪيو هو. قديم چيني تصوف پڻ ٻڌائي ٿو ته هڪ عظيم ٻوڏ نسلن تي پکڙيل آهي، جنهن کي ڪنٽرول ڪرڻ لاءِ شهنشاهه ۽ ديوتائن جي گڏيل ڪوششن جي ضرورت هئي.

يهوديت، عيسائيت ۽ اسلام سميت ابراهيمي مذهب اولهه ايشيا ۾ پيدا ٿيا. يهوديت، ابراهمي عقيدن جو سڀ کان پراڻو، بنيادي طور تي اسرائيل ۾ رائج آهي، اصلي وطن ۽ عبراني قوم جي تاريخي جنم ڀومي: جيڪو اڄ انهن ٻنهي يهودين تي مشتمل آهي جيڪي وچ اوڀر ۾ رهيا ۽ جيڪي يورپ، اتر آمريڪا ۽ ٻيا علائقا ۾ ڊااسپورا مان واپس آيا. جيتوڻيڪ مختلف ڊاسپورا برادريون پوري دنيا ۾ برقرار آهن. اسرائيل ۾ يهودين جو وڏو نسلي گروهه آهي (75.6٪) جن جو تعداد 6.1 ملين آهي، جيتوڻيڪ يهودي مذهب جي پيروي ڪرڻ جي سطح مختلف آهي. اسرائيل کان ٻاهر ترڪي (17,400)، آذربائيجان (9,100)، [110] ايران (8,756)، هندستان (5,000) ۽ ازبڪستان (4,000) ءٻين ڪيترن ئي هنڌن مان ۾ ننڍيون قديم يهودي برادريون آهن. مجموعي طور تي، 14.4 کان 17.5 ملين (2016 جو اندازو) يهودي اڄ دنيا ۾ جيئرا آهن، انهن کي ايشيا جي ننڍي اقليتن مان هڪ بڻائي ٿو، تقريبن 0.3 کان 0.4 سيڪڙو براعظم جي ڪل آبادي جو.

سال 2010ع ۾ پيو ريسرچ سينٽر جي مطابق 286 ملين کان وڌيڪ پيروڪار ۽ برٽانيڪا بڪ آف دي ايئر 2014ع جي مطابق تقريبن 364 ملين سان گڏ عيسائيت ايشيا ۾ هڪ وسيع مذهب آهي. عيسائي ايشيا جي ڪل آبادي جو تقريبا 12.6 سيڪڙو آهن. فلپائن ۽ اوڀر تيمور ۾، رومن ڪيٿولڪ عیسائیت غالب مذهب آهي؛ اهو ترتيب سان اسپيني ۽ پورچوگيزن طرفان متعارف ڪرايو ويو. آرمينيا ۽ جارجيا ۾، مشرقي آرٿوڊوڪسي غالب مذهب آهي. وچ اوڀر ۾، جهڙوڪ ليونٽ، اناتوليا ۽ فارس ۾، سيريائي عيسائيت (مشرق جو چرچ) ۽ اوريئنٽل آرٿوڊوڪسي اقليتي فرقا آهن، جيڪي ٻئي مشرقي عيسائي فرقا آهن، جيڪي خاص طور تي اشورين ماڻهن يا سيريائي عيسائين کي مڃيندا آهن. اولهه ايشيا ۾ متحرڪ مقامي اقليتون مشرقي ڪيٿولڪ گرجا گھرن ۽ مشرقي آرٿوڊوڪسي جي پيروي ڪري رهيا آهن. هندستان ۾ سينٽ ٿامس عيسائين پنهنجي ابتدا پهرين صدي عيسويءَ ۾ سینت ٿامس جي مبشراتي سرگرميءَ ڏانهن ڇڪيندا آهن. اهم عيسائي برادريون وچ ايشيا، ڏکڻ ايشيا، ڏکڻ اوڀر ايشيا ۽ اوڀر ايشيا ۾ پڻ مليون آهن.

اسلام، جيڪو اڄوڪي سعودي عرب ۾ واقع حجاز کان شروع ٿيو، ايشيا ۾ ٻيو نمبر وڏو ۽ سڀ کان وڏي پيماني تي پکڙيل مذهب آهي، گهٽ ۾ گهٽ ھک ارب مسلمان ايشيا جي ڪل آبادي جو 23.8 سيڪڙو آهن. دنيا جي 12.7 سيڪڙو مسلمان آبادي سان، هن وقت دنيا ۾ سڀ کان وڏي مسلمان آبادي وارو ملڪ انڊونيشيا آهي، ان کان پوءِ پاڪستان (%11.5)، ڀارت (%10)، بنگلاديش، ايران ۽ ترڪي آهن. مڪي، مديني ۽ يروشلم سڄي دنيا ۾ اسلام لاءِ ٽي مقدس ترين شهر آهن. حج ۽ عمري لاءِ سڄي دنيا مان مسلمان عقيدتمند وڏي تعداد ۾ مڪي ۽ مديني ڏانهن راغب ٿيندا آهن. ايران سڀ کان وڏو شيعه مسلم ملڪ آهي.

معيشت

ايشيا جي جي ڊي پي (GDP) عمومی ۽ پي پي پي قدرن جي لحاظ کان، دنيا جي سڀ کان وڏي براعظمي معيشت آهي ۽ تيز ترين وڌندڙ معاشي خطو آهي. سال 2023ع تائين، چين براعظم تي سڀ کان وڏي معيشت آهي، جيڪا براعظم جي معيشت جو تقريبا اڌ حصو جي ڊي پي (عمومي) جي لحاظ کان آهي. ان جي پٺيان جاپان، ڀارت، ڏکڻ ڪوريا، انڊونيشيا، سعودي عرب ۽ ترڪي شامل آهن، جيڪي، ٻنهي عمومی ۽ پي پي پي جي قدرن جي لحاظ کان۔ سڀ کان وڌيڪ 20 وڏين معيشتن ۾ شامل آهن. گلوبل آفيس جڳهون 2011ع جي بنياد تي، مٿين 5 مان 4 ايشيا ۾: هانگ ڪانگ، سنگاپور، ٽوڪيو ۽ سيول، م آهن. تقريبن 68 سيڪڙو بين الاقوامي ڪمپنين جی هانگ ڪانگ ۾ آفيس آهن. سال 1990ع واري ڏهاڪي جي آخر ۽ 2000ع جي شروعات ۾، چين جي معيشت جي سراسري سالياني واڌ جي شرح 8 سيڪڙو کان وڌيڪ هئي.

اقتصادي تاريخدان اينگس ميڊيسن جي مطابق، هندستان سال 1000 ق.م. ۽ پھرین صدی عيسوي دوران دنيا جي سڀ کان وڏي معيشت هئي. پهرين کان وٺي 19ھین صدي عيسويءَ تائين هندستان دنيا جي سڀ کان وڏي معيشت هئي، جيڪا دنيا جي صنعتي پيداوار جو 25 سيڪڙو حصو ڏيندي هئي. چين دنيا جي سڀ کان وڏي ۽ ترقي يافته معيشت هئي جيڪا ریڪارڊ ٿيل تاريخ جي تمام گهڻي حصي لاءِ هئي ۽ هندستان سان گڏ منڊل شيئر ڪيو. ويهين صديءَ جي آخر ۾ ڪيترن ئي ڏهاڪن تائين جاپان ايشيا جي سڀ کان وڏي معيشت هئي ۽ سال 1990ع ۾ سوويت يونين (خالص مادي پيداوار ۾ ماپيل) ۽ 1968 ۾ جرمني کي اڳتي وڌڻ کان پوءِ، دنيا جي ڪنهن هڪ ملڪ جو ٻيو نمبر وڏو ملڪ هو (بین الاقوامي معيشتن جو حجم وڏو آهي، جهڙوڪ يورپي يونين، اتر آمريڪي آزاد واپاري معاهدو). اهو سال 2010ع ۾ ختم ٿيو جڏهن چين جاپان جي پوزیشن ختم ڪري دنيا جي ٻي وڏي معيشت بڻجي وئي. اها اڳڪٿي ڪئي وئي آهي ته هندستان سال 2027ع تائين عمومی جي ڊي پي جي لحاظ کان جاپان کان مٿي ٿي ويندو. 1980ع واري ڏهاڪي جي آخر ۾ ۽ 1990ع جي شروعات ۾، ڪرنسي جي مٽاسٽا جي شرحن جي حساب سان جاپان جي جي ڊي پي لڳ ڀڳ ايتري وڏي هئي جيتری ايشيا جي باقي ملڪن جي گڏيل هئي. سال 1995ع ۾، جاپاني ڪرنسي 79 ين/آمريڪي ڊالر جي بلند ترين سطح تي پهچي وڃڻ کانپوءِ، جاپان جي معيشت هڪ ڏينهن لاءِ دنيا جي سڀ کان وڏي معيشت طور آمريڪا جي لڳ ڀڳ برابر ٿي وئي.

ايشيا ۾ معاشي ترقي ٻي عالمي جنگ کان وٺي سال 1990ع جي ڏهاڪي تائين جاپان ۾ مرڪوز هئي ۽ ان سان گڏ ڏکڻ ڪوريا، تائيوان، هانگ ڪانگ ۽ سنگاپور جا چار علائقا پئسفڪ رم ۾ واقع آهن، جيڪي ايشيائي ٽائيگرز جي نالي سان سڃاتل آهن، جيڪي هاڻي سڀ ترقي يافته سمجهيا وڃن ٿا. معيشتون، جيڪي ايشيا ۾ سڀ کان وڌيڪ في کس جي ڊي پي جي وچ ۾ آهن.

ايشيا دنيا جو وڏي ۾ وڏو براعظم آهي، وڏي حد تائين، ۽ اهو قدرتي وسيلن جهڙوڪ پيٽروليم، ٻيلن، مڇي، پاڻي، چانور، مسو ۽ چاندي ۾ مالا مال آهي. ايشيا ۾ پيداوار روايتي طور تي اوڀر ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا ۾ مضبوط ٿي چڪي آهي، خاص طور تي چين، تائيوان، ڏکڻ ڪوريا، جاپان، هندستان، فلپائن ۽ سنگاپور ۾. جاپان ۽ ڏکڻ ڪوريا ملٽي نيشنل ڪارپوريشنز جي علائقي ۾ تسلط برقرار رکندا آهن، پر چین ۽ انڊيا وڌ کان وڌ اهم رستا ٺاهي رهيا آهن. يورپ، اتر آمريڪا، ڏکڻ ڪوريا ۽ جاپان جون ڪيتريون ئي ڪمپنيون ايشيا جي ترقي پذير ملڪن ۾ ڪم ڪري رهيون آهن ته جيئن ان جي سستي مزدوري ۽ نسبتاً ترقي يافته بنيادي ڍانچي جي ڀرپور فراهمي جو فائدو وٺن. سٽي گروپ (Citigroup) جي مطابق 2011ع ۾، 9 مان 11 گلوبل گروٿ جنريٽر ملڪن ايشيا مان آيا جن جي ڪري آبادي ۽ آمدني ۾ واڌ ٿي. اهي چین، انڊيا، انڊونيشيا، ويٽنام، بنگلاديش، عراق، فلپائن، منگوليا ۽ سري لنڪا آهن. ايشيا جا ٽي مکيه مالي مرڪز: هانگ ڪانگ، ٽوڪيو ۽ سنگاپور آهن. هندستان ۽ فلپائن ڪال سينٽرز ۽ بزنس پروسيسنگ آئوٽ سورسنگ (BPOs) ۾، انتهائي ماهر، انگريزي ڳالهائيندڙ ڪارڪنن جي هڪ وڏي پول جي دستيابي جي ڪري، اهم ملازمتن وارا ملڪ بڻجي رهيا آهن. آئوٽ سورسنگ جي وڌندڙ استعمال هندستان ۽ چين جي مالي مرڪزن جي اڀار ۾ مدد ڪئي آهي. ان جي وڏي ۽ انتهائي مقابلي واري انفارميشن ٽيڪنالاجي صنعت جي ڪري، هندستان آئوٽ سورسنگ لاءِ هڪ وڏو مرڪز بڻجي چڪو آهي.

ايشيا جي اقتصادي حالت
2003ء جي دوران
آبادي:	3,958,768,100 (2006ء اندازاً)
جي ڊي پي (پي پي پي):	18.077 ٽريلين آمريڪي ڊالرز
جي ڊي پي (ڪرنسي):	8.782 ٽريلين ڊالرز
جي ڊي پي في ڪس (پي پي پي):	4,518 ڊالرز
جي ڊي پي في ڪس (ڪرنسي)	2,143 ڊالرز
لک پتيMillionaires	2.0 ملين (0.05%)
گھڻا انگ اکر گڏيل قومن جي ترقياتي پروگرام 2002ء مان حاصل ڪيل آهن، ڪجهه انگ اکرن ۾ معلومات جي گھٽتائي جي ڪري مختلف ملڪن کي خارج ڪيو ويو آهي۔

ايشيا جي گھڻي آبادي جي ڪمائي جو ذريعو زراعت آهي ۽ ڪجهه ملڪن ۾ ته صنعتون به تمام گھٽ آهن۔ اوڀر چين ۽ روس ۾ وڏيون صنعتون آهن پر سڀ کان وڌيڪ صنعتي پيداوار جي لحاظ کان جاپان سرفهرست آهي۔ جاپان بجلي ۽ جديد ٽيڪنالوجي جي صنعت ۾ عالمي اڳواڻ سمجھيو ويندو آهي جڏهن ته تائيوانئ ڏکن ڪوريا ۽ سنگاپور به بجلي جون مصنوعات تيار ڪندا آهن۔ هاڻوڪي سالن ۾ تائيوان ۽ ملائيشيا جي معيشتن وڏي ترقي ڪئي آهي ۽ انهن کي ”ايشين ٽائيگر“ چيو ويندو آهي۔

ايشيا جي گھڻي زمين بنجر يا سخت يا خشڪ موسم جي ڪري پوکي راهي جي قابل ناهي جيئن تبت، سائبيريا، عربستان جو گھڻو حصو پوک جي قابل نه آهي۔ کنڊ جون سڀ کان وڌيڪ زرخيز زمينون چين، هندستان ۽ پاڪستان درياهن سان گڏ آهن جتي چانور پوکيا ويندا آهن۔ انکان علاوه ٻيون به پوکون ڪيون وينديون آهن جيئن ڏکڻ اولهه ايشيا ۾ خارڪون، ڏکڻ اوڀر ايشيا ۾ رٻڙ، ڀارت، چين ۽ سريلنڪا ۾ چانهه ۽ ڏکڻ اوڀر جي ٻيٽن ۾ ناريل.

ايشيائي ملڪن ۽ ٻين براعظمن جي ملڪن وچ ۾ واپار گهڻو ڪري سامونڊي رستن تي ٿئي ٿو جيڪي ايشيا لاءِ اهم آهن. ان مان انفرادي مکيه رستا نڪرندا آهن. مکيه رستو چين جي سامونڊي ڪناري کان ڏکڻ طرف هانوئي کان جڪارتا، سنگاپور ۽ ڪوالالمپور ڏانهن وڃي ٿو ملاڪا جي آبنائي مان سريلنڪا جي ڪولمبو ذريعي هندستان جي ڏاکڻي ٽپ تائين مالا کان اوڀر آفريڪا ممباسا، اتان کان جبوتي، پوءِ ريڊ ذريعي. سوز ڪينال جي مٿان سمنڊ ميڊيٽرينين ۾، اُتي هائيفا، استنبول ۽ ايٿنس ذريعي اپر ايڊرياٽڪ کان اتر اطالوي مرڪز ٽريسٽي تائين ان جا ريل ڪنيڪشن مرڪزي ۽ اڀرندي يورپ تائين يا اڳتي هلي بارسلونا ۽ اسپين ۽ فرانس جي چوڌاري يورپ جي اترين بندرگاهن تائين. سامان جي ٽرئفڪ جو هڪ تمام ننڍڙو حصو ڏکڻ آفريڪا ذريعي يورپ ڏانهن هلندو آهي. ايشيائي سامان جي ٽرئفڪ جو خاص طور تي اهم حصو پئسفڪ پار لاس اينجلس ۽ لانگ سمنڊ ڏانهن ڪيو ويندو آهي. سامونڊي رستن جي ابتڙ، زميني رستي يورپ ڏانهن ريشم جو رستو هڪ طرف اڃا تعمير هيٺ آهي ته ٻئي طرف دائري جي لحاظ کان تمام ننڍو آهي. انٽرا ايشيائي واپار، بشمول سامونڊي واپار، تيزي سان وڌي رهيو آهي. 2010 ۾، ايشيا ۾ 33 لک ڪروڙ پتي هئا (ماڻهو جن جي ملڪيت 10 لک آمريڪي ڊالر کان وڌيڪ آهي انهن جي گهرن کان سواءِ)، 34 لک ملينئرن سان اتر آمريڪا کان ٿورو هيٺ. 2011 ۾، ايشيا ملينئرن جي تعداد ۾ يورپ جي مٿان. سٽي گروپ (سٽي گروپ) دي ويلٿ رپورٽ 2012 ۾ چيو ويو آهي ته ايشيائي سينٽا ملينئر پهريون ڀيرو اتر آمريڪا جي دولت کي ختم ڪري ڇڏيو جيئن دنيا جو ”ڪشش ثقل جو اقتصادي مرڪز“ اوڀر طرف وڌڻ لڳو. 2011 جي آخر ۾، 18,000 ايشيائي ماڻهو خاص طور تي ڏکڻ اوڀر ايشيا، چين ۽ جاپان ۾ هئا جن وٽ گهٽ ۾ گهٽ 100 ملين ڊالر ڊسپوزبل اثاثا آهن، جڏهن ته اتر آمريڪا 17,000 ماڻهن سان ۽ مغربي يورپ 14,000 ماڻهن سان.

ثقافت

ايشيا جي ثقافت رسمن ۽ روايتن جو هڪ متنوع امتزاج آهي، جيڪي صدين کان براعظم جي مختلف نسلي گروهن پاران رائج آهن. براعظم ڇهن جاگرافيائي ذيلي علائقن ۾ ورهايل آهي: وچ ايشيا، اوڀر ايشيا، اتر ايشيا، ڏکڻ ايشيا، ڏکڻ اوڀر ايشيا ۽ اولهه ايشيا. اهي علائقا انهن جي ثقافتي هڪجهڙائي سان بيان ڪيا ويا آهن، جن ۾ عام مذهبن، ٻوليون ۽ قومون شامل آهن. اولهه ايشيا، جنهن کي ڏکڻ-اولهه ايشيا يا وچ اوڀر پڻ چيو ويندو آهي، ان جون ثقافتي پاڙون زرخيز چنڊ ۽ ميسوپوٽيميا جي قديم تهذيبن ۾ آهن، جن پارسي، عرب، عثماني سلطنتن ۽ ابراهيمي مذهبن؛ يهوديت، عيسائيت ۽ اسلام، کي جنم ڏنو. هي تهذيبون، جيڪي ٽڪريءَ جي ڪناري تي واقع آهن، دنيا جي قديم ترين تهذيبن مان آهن، جن جي پوکيءَ جا ثبوت تقريباً 9000 ق.م. جا آھن. براعظم جي وسيع سائيز ۽ قدرتي رڪاوٽون جهڙوڪ ريگستانن ۽ جبلن جي حدن جي موجودگي جي چئلينج جي باوجود، واپار ۽ هڪ پان-ايشيائي ثقافت پيدا ڪرڻ ۾ مدد ڪئي آهي جيڪا سڄي خطي ۾ ورهايل آهي.

ايشيا ۾ ٽرانسپورٽ

• ايشيائي هاء وي نيٽ ورڪ

ايشيا ۾ سياحت

چيني سياحن جي تسلط سان وڌندڙ علائقائي سياحت سان، ماسٽر ڪارڊ گلوبل ڊيسٽينيشن سٽيز انڊيڪس 2013 جاري ڪيو آهي، جنهن ۾ 10 مان 20 ايشيا ۽ پئسفڪ ريجن جي شهرن تي تسلط رکن ٿا ۽ پڻ پهريون ڀيرو ايشيا جي ھڪ ملڪ جو شهر بنڪاڪ، 15.98 ملين بين الاقوامي سياحن سان گڏ، پهرين نمبر تي آهي.

پڻ ڏسو

• يوريشيا

• وچ ايشيا

• ليوانت (سر زمين شام)

• فلسطين

• غزه جي پٽي