Aleutlar
 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 | 2.300[1][2] |
 | 200[1] |
| Diller | |
| Din | |
 Wikimedia Commons'ta Aleutlar ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. | |
Aleutlar ya da Unanganlar, Aleut Adaları'nda ve Alaska'nın bir bölümünde yaşayan Eskimo - Aleut halklarının Eskimolar dışında kalan grubu.
Irk ve görünüş açısından Eskimolara benzemelerine karşın, Aleutların dil ve kültürleri ayrıdır. XVIII. yüzyılda dış dünya insanlarıyla ilişkiye geçmeden önce, toprağa gömülü evlerden olan birbirine uzak köylerde, efendiler ve kölelerden oluşan bir toplum sistemiyle yaşamışlar, geçimlerini deri kaplamalı botlarıyla deniz hayvanlarını (deniz aslanı, balina, balık, ayıbalığı), kara hayvanlarını (özellikle kuşlar) avlayarak ve bitki toplayıcılıyla sağlamışlardır. Avlanma taktikleri, yaklaşık 1750'den sonra su samuru, kürk fokları ve tilki postları elde etmek için adalara gelen Ruslar tarafından da kullanılmıştır. O tarihten bu yana çeşitli hastalıklar ve Rusların kıyımları nedeniyle, sayıları azalmıştır. Alaska'daki 2.300 kişilik nüfustan 150 kadarı, Rusyadaki 200 kişilik nüfustan ise ancak 5 tanesi anadillerini konuşabiliyor.[1]
Adlandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Alaska'yı Aleut Adalarından keşfe başlayan Rus kâşif, kürk tüccarı ve yerleşimciler (промышленник) tarafından Aleut (dönemin Rusçasıyla Алеутъ) adı verilen yerliler, o zamanın Rusçasında bugünkü Aleutları ve Kodiak adasındaki Supik Eskimolarını (İng. Alutiiq) kapsıyordu.
Rusçadaki Aleut adının kökeni olarak:
- Rusçadaki Aleut adının, keşifteki Sibirya halklarından (? Çukçi) kılavuzların dilinde "sahil sakini"[3] anlamına gelen bir kelimeden çıktığı sanılıyor.
- G. Menovşçikov gibi kimi uzmanlara göre Unanganca allíthuh ('community') kelimesinden gelir.[5]
Aleutlar ile Supikleri bir tutup aynı adla anan Ruslar, Aleut Adalarındaki Aleutlardan (Unangan) ayırmak için Kodiak Adasındaki Supikleri "Kodiak Aleutu" (dönemin Rusçasıyla Алеутъ Кадьякскiй) ve dillerini de "Kodiak Dili" (Кадьякскiй Языкъ) olarak adlandırmışlardır. İngilizcede "Kodiak Aleutları" (Kodiak Aleuts) adı da Ruslardan kalan yanlış adlandırmanın sonucudur.
- İngilizcede Aleut adlandırma karışıklığı Rusların kullanımına dayanmaktadır:
- Aleutian Aleut (Unangan)
- Kodiak Aleut (Sugpiaq)
- Uzun yıllar Ruslaşma asimilasyonu geçirdikleri için;
- Kodiak Supikleri, Ruslardan kalma Aleut adını günümüzde Alutiiq biçiminde kendilerine ikinci ad olarak verirler. Birincil adları Sugpiaq.
- Batı Aleutları, Ruslardan kalma Aleut adını günümüzde Aliguutax̂ biçiminde kendilerine ikinci ad olarak verirler. Birincil adları kabile kabile Naahmiĝus ve Niiĝuĝis.
- Yan yana yaşamaktan dolayı kültürleri benzer olan iki halk birbirlerini ayrıt eder:
- Kodiak Adasındaki Supikler Unangan denilen Aleutlara Taya'uq adını verirler.
- Aleutlar (Unangan) da Supikleri (Alutiiq) Kanaaĝin adıyla anarlar.
Günümüzde bu karışıklığı bertaraf etmek ve kendi verdikleri adı kullanma yönelimiyle Aleut halkı ve dili için Alaska'da akademik çevrelerde Unangan adı tercih edilmektedir.[6]
Nüfus
[değiştir | kaynağı değiştir]Rusya'da 1897 yılında yapılan ilk genel nüfus sayımından iki yıl önce "Rus İmparatorluğu’nda Yaşayan Halkların Alfabetik Listesi" başlığıyla bir ön çalışma yapılmış. 1895 yılında Petersburg’ta yayınlanan bu listede Rusya halklarının değişik yayınlarda yer alan ve farklı yıllara ait nüfus bilgileri derlenerek dilleri, dini inançları ve yaşadıkları bölgeyle ilgili kısa bilgiler verilmiştir. Buna göre Aleutların (Алеуты [Унангуны]) 1871 yılındaki nüfusu 1.913 kişidir.[7]
Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı[8]
| ALASKA | etnik nüfus | anadilini konuşabilen | % | konuşabilme yaşı |
| 1980 | . | . | . | . |
| Sibirya Yupikleri | 1.100 | 1.050 | 95 | yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu |
| Yupikler | 17.000 | 14.000 | 80 | yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı |
| İnyupikler | 12.000 | 5.000 | 40 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Supikler | 3.000 | 1.000 | 33 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Aleutlar | 2.200 | 700 | 35 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| 1992 | . | . | . | . |
| Sibirya Yupikleri | 1.100 | 1.050 | 95 | yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu |
| Yupikler | 18.000 | 12.000 | 67 | yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı |
| İnyupikler | 13.000 | 4.000 | 31 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Supikler | 3.100 | 600 | 19 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Aleutlar | 2.100 | 400 | 19 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
Rusya Federasyonuna bağlı Komandor Adalarındaki Aleutların yıllara göre nüfusu :[9]
- 1901 502
- 1902 523
- 1903 509
- 1904 512
- 1905 514
- 1906 499
- 1913 516
- 1917 449
- 1921 377
- 1922 381
- 1923 364
- 1927 345
- 1935 367
Dil ve Eğitim
[değiştir | kaynağı değiştir]Günümüzde Aleutların eğitim gördüğü okullar 4 okul bölgesinde toplanır:
- Aleutian Region School District
- Pribilof School District
- Aleutians East Borough School District
- Unalaska City School District
1987-1988 döneminde Alaska okul bölgelerinde Aleut öğrencilerin sayısı :[10]
| Okul Bölgesi | Anadilini konuşabilenler | Konuşamayanlar | Toplam öğrenci sayısı |
| Aleutian Region | 2 | 16 | 18 |
| Anchorage | 1 | 29 | 30 |
| Bristol Bay | . | 1 | 1 |
| Kenai | . | 1 | 1 |
| Pribilof Islands | . | 70 | 70 |
| Tanana | . | 18 | 18 |
| Toplam | 3 | 135 | 139 |
Diyalekt ve kabileler
[değiştir | kaynağı değiştir]Unanganca (Aleutça) [kendilerince Unangam Tunuu (dil), Unangax̂ (sg), Unangax (dual), Unangan (pl/Doğu lehçesinde), Unangas (pl/Batı lehçesinde)].
Diyalekt ve kabileleri:[11]
- Uzak Batı Unangancası
- Sasignan Unangancası [kendilerince Sasignan; Doğu lehçesinde Sasxinan; Batı lehçesinde Sasxinas; İngilizce Attuan]. Attu, Agattu, Semichi adalarında konuşulur.
- Rus Unangancası [kendilerince Kasakam Unangangis 'Rus Aleutları'; İngilizce Copper Island Aleut; Rusça медновский язык]. Rusça temelli Sasignan kreolü olup Rusya Federasyonuna bağlı Komandor adalarında (Остров Беринга и Медный Остров) konuşulur.
- Orta Batı Unangancası [kendilerince Aliguutax̂; İngilizce Atkan, Western Aleut]
- Doğu Unangancası [İngilizce Eastern Unangan, Eastern Aleut]
- Akuuĝun ya da Uniiĝun. Four Mountains Adaları (Amukta, Kagamil) adalarında konuşulur.
- Qawalangin. Fox (Umnak, Samalga, Unalaska'nın batısı) adalarında konuşulur.
- Qigiiĝun. Krenitzin (Unalaska'nın doğusu, Akutan, Akun, Tigalda) adalarında konuşulur.
- Qagaan Tayaĝungin. Sanak (Unimak, Sanak) adalarında konuşulur.
- Taxtamam Tunuu. Belkofski'de konuşulur.
- Qaĝiiĝun. Shumagin adalarında konuşulur.
Barınak
[değiştir | kaynağı değiştir]Geleneksel Aleut evi (ulax̂ «ev»), adalarda sert esen rüzgâra dayanabilmesi için Eskimo köy odası gibi yarı yarıya toprağa gömülüdür. Günümüzde bu evler artık kullanılmamakta,[12] Aleutlar da diğer Alaskalılar gibi modern binalarda kalmaktadır.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Aleut yağmurluğu
- Alaska Yerli Dil Merkezi
- Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası
- Alaska Yerli Bölge Şirketleri
- Amerika'nın Ruslar tarafından sömürgeleştirilmesi
Dip notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.
- ^ Michael E. Krauss (2007) 9 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Native languages of Alaska. In: The Vanishing Voices of the Pacific Rim
- ^ Who are the Alutiiq[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Eskimo of Canada". 2 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2010.
- ^ The Aleuts 14 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (= According to G. Menovshchikov the name is derived from an Aleut word allíthuh meaning 'community; host'. The old self-designation unangan evidently applied to the eastern Aleuts only, meaning probably 'coastal people' (K. Bergsland). )
- ^ "www.alaskool.org/language/Aleut : Barbara Švarný Carlson, There is no such thing as an Aleut". 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2010.
- ^ “Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи” 5 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Демоскоп Weekly, № 187 - 188, 24 января - 6 февраля 2005 ve buradan alınma olarak: Papşu, Murat. Rusya İmparatorluğu’nda Yaşayan Halkların Alfabetik Listesinde Kafkasyalılar 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223
- ^ "The Aleuts". 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2010.
- ^ "Bilingual/Bicultural Education Programs". 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2010.
- ^ www.alaskool.org/language/Aleut : Unangam Language Pre-contact Tribes and Dialects 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Knut Bergland and Moses L. Dirks
- ^ Nabokov, Peter & Robert Easton (1989). Native American Architecture 27 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. New York: Oxford University Press, pg. 205. ISBN 0-19-503781-2
