Yaratılış miti

James Tissot'nun Yaratılış (1896–1902 civarları) tablosu

Yaratılış miti (ya da kozmogonik mit), dünyanın nasıl oluştuğunun ve insanların dünyada ilk kez nasıl yaşamaya başladığının sembolik bir anlatımıdır. Popüler kullanımda "mit" terimi genellikle yanlış veya hayal ürünü hikâyelere atıfta bulunurken o kültürün üyeleri genellikle yaratılış mitlerine değişen derecelerde gerçeklik atfeder. Anlatıldığı toplumda, bir yaratılış mitinin genellikle mecazi, sembolik, tarihsel veya kelimenin tam anlamıyla derin gerçekleri aktardığı kabul edilir. Her zaman olmasa da genellikle kozmogonik mitler olarak kabul edilir yani kozmosun düzeni bir kaos veya amorfluk durumuyla tanımlanır.

Yaratılış mitleri genellikle birtakım ortak özelliklere sahiptir. Genellikle kutsal anlatılar olarak kabul edilir ve neredeyse tüm bilinen dini geleneklerde yer alır. Bu mitlerin hepsi, genellikle konuşan ve kolayca dönüşebilen tanrılar, insan benzeri figürler veya hayvanlardan oluşan karakterlerle bir olay örgüsü olan anlatılardır. Bunlar genellikle Din Tarihçisi Mircea Eliade'nin in illo tempore ("o zaman") olarak adlandırdığı belirsiz ve bulanık bir geçmişte geçer. Yaratılış mitleri; onları paylaşan toplum için son derece anlamlı soruları ele alır, esas dünya görüşlerini ve kültür ile bireyin evrensel bir bağlamda öz kimlik çerçevesini ortaya çıkarır.

Yaratılış mitleri, sözlü geleneklerde gelişmiş ve bu nedenle tipik olarak birden çok versiyona sahiptir. İnsan kültürü boyunca bulunanlar, mitin en yaygın biçimidir.

Tanımlar

Modern kaynaklarda yaratılış mitine dair tanımlar şöyledir:

• "Belirli bir gelenek ve toplulukta anlaşıldığı şekliyle dünyanın başlangıcının sembolik bir anlatısıdır. Yaratılış mitleri; dünyanın değeri, insanların evrendeki yönelimi ve temel yaşam ile kültür kalıpları için merkezi öneme sahiptir."
• "Yaratılış mitleri bize olayların nasıl başladığını anlatır. Tüm kültürlerin yaratılış mitleri vardır; bunlar, bizim birincil mitlerimizdir, türün psişik yaşamı olarak adlandırılabilecek şeyin ilk aşamasıdır. Toplum olarak kendimizi yaratılış mitleri veya kozmogoniler dediğimiz kolektif rüyalar aracılığıyla tanımlarız. (...) Yaratılış mitleri, dünya bağlamında kim olduğumuza dair algımızı mecazi terimlerle açıklar ve bunu yaparken gerçek önceliklerimizi olduğu kadar gerçek önyargılarımızı da ortaya çıkarır. Yaratılış imgelerimiz, kim olduğumuz hakkında çok şey söylemektedir."
• "Dini bir topluluk içinde ilk yaratılış mitinin felsefi ve teolojik bir incelemesi. Buradaki mit terimi, temel gerçeklik olarak deneyimlenen veya kavranan şeyin anlatı biçimindeki yaratıcı ifadesine atıfta bulunur. (...) Yaratılış terimi, ister aşkın bir varlığın iradesi ve eylemiyle ister nihai bir kaynaktan kaynaklanma yoluyla, isterse başka bir şekilde olsun şeylerin başlangıcını ifade eder."

Din profesörü Mircea Eliade, mit kelimesini yaratılış açısından şöyle tanımlamıştır:

"Mit, kutsal bir tarihi anlatır; "başlangıçların" efsanevi zamanı olan ilkel Zaman'da meydana gelen bir olayı anlatır. Başka bir deyişle, mit, Doğaüstü Varlıkların eylemleri aracılığıyla, ister gerçekliğin tamamı, ister Kozmos, isterse gerçekliğin yalnızca bir parçası (bir ada, bir bitki türü, belirli bir insan davranışı türü, bir kurum) olsun, bir gerçekliğin nasıl var olduğunu anlatır."

Anlamı ve işlevi

Taoist yaratılış mitine göre "Yol, birliği doğurdu; birlik, ikiliği doğurdu; ikilik, üçlüğü doğurdu; üçlü, sayısız yaratıkları doğurdu." (Daodejing, MÖ 4. yüzyıl)

Tüm yaratılış mitleri bir anlamda etiyolojiktir çünkü dünyanın nasıl oluştuğunu ve insanlığın nereden geldiğini açıklamaya çalışır. Mitler, bilinmeyeni açıklamaya çalışır ve bazen bir ders verir.

Yaratılış mitleri gerçek yorumlamalar olmasa da bir doğum hikâyesi açısından insanlığın dünyadaki yönelimini tanımlamaya hizmet eder. İnsanların doğal dünyayla, varsayılan herhangi bir manevi dünyayla ve birbirleriyle nasıl ilişki kurduğunu yeniden onaylayan ve yönlendiren bir dünya görüşünün temelini sağlar. Bir yaratılış miti; birincil gerçekliği göreceli gerçeklikten, varlığın kökenini ve doğasını yokluktan ayırt etmek için bir mihenk taşı görevi görür. Bu anlamda kozmogonik mitler bir yaşam felsefesi işlevi görür ancak sistematik akıldan ziyade sembol yoluyla ifade edilir ve aktarılır. Ve bu anlamda etiyolojik mitlerin (dini ayinlerdeki, doğal fenomenlerdeki veya kültürel yaşamdaki belirli özellikleri açıklayan) ötesine geçer.

Sınıflandırma

Mitologlar, insan kültürlerinde bulunan yaratılış mitlerini sınıflandırmak için çeşitli şemalar uygulamıştır. Eliade ile meslektaşı Charles Long, dünyanın her yerindeki hikâyelerde yeniden ortaya çıkan bazı ortak motiflere dayalı bir sınıflandırma geliştirdi. Sınıflandırma beş temel türü tanımlar:

• Yaratılışın ilahi bir varlığın düşüncesi, sözü, hayali veya bedensel gizlenme yoluyla olduğu ex nihilo yaratılışı.
• Bir yaratıcı tarafından gönderilen genellikle bir kuş veya amfibi olan bir dalgıcın, karasal bir dünyaya dönüşen kum veya çamuru getirmek için ilkel bir okyanustan deniz tabanına daldığı yaratılış.
• Ataların bir dizi dünyadan geçtiği ve şimdiki dünyaya ulaşana kadar başkalaşım geçirdiği ortaya çıkış mitleri.
• İlkel bir varlığın parçalanmasıyla yaratılış.
• Kozmik bir yumurtanın çatlaması veya kaostan bir düzen getirilmesi gibi ilkel bir birliğin bölünmesi veya düzenlenmesiyle yaratılış.

Altı tekrar eden anlatı temasına dayalı alternatif bir sistem Raymond Van Over tarafından tasarlanmıştır:

• İlkel boşluk, sonsuz bir su veya uzay genişliği.
• Uyanmış olan yaratıcı tanrı veya boşluğun içinde sonsuz bir varlık.
• Boşluğun üzerinde duran yaratıcı tanrı.
• Kozmik yumurta veya embriyo.
• Ses veya kelime yoluyla hayat yaratan yaratıcı tanrı.
• Bir yaratıcı tanrının cesedinden veya parçalanmış parçalarından oluşan yaşam.