Мордовия исемле битнең чыганагын карау

{{TwinCYR|Mordoviä}}
{{УК}}
'''Мордовия Республикасы''' ([[мокша теле|мокш.]], [[эрзә теле|эрз.]] ''Мордовия Республикась''; {{lang-ru|Республика Мордовия}}) — [[Россия Федерациясе]] субъекты. [[Идел буе федераль бүлгесе]]нә керә. Республика [[башкала]]сы — [[Саранск]] шәһәре.

== География ==
=== Чиктәшлек ===
[[Рәсем:Мордовия.png|350px|left]]
{|class="wikitable"
!Як!!Россия субъекты
|-
|Төньяк|| [[Ηижгаp өлкәсе]]
|-
|Төньяк-көнчыгыш|| [[Чуашия]]
|-
|Көнчыгыш|| [[Сембер өлкәсе]]
|-
|Көньяк|| [[Πинзə өлкәсе]]
|-
|Көнбатыш|| [[Pәзән өлкәсе]]
|-
|}

Мордовия Көнчыгыш Яypyпa тигезлегенең көнчыгышта урнаша; республиканың көнбатыш өлеше [[Ока-Дон тигезлеге]]ндә урнаша, үзәк һәм көнчыгыш өлешләре — Идел буе калкулыгында урнаша.

Мордовия Республикасы — Мәскәүгә иң якын [[Россия республикалары|Россия республикасы]].

=== Климат ===
Климат — уртача континенталь, [[гыйнвар]]ның уртача температурасы — -11 °С, [[июль]]нең уртача температурасы — +19 °С.

=== Гидрография ===
Гидрографик ягыннан Мордовия ике өлешкә бүленә: көнбатыш өлеше — [[Мокша (елга)|Мокша]] бассейны (республика террриториянең 53 % өлеше), көнчыгыш өлеше — [[Сыры]] бассейны (47 % өлеше). Төп елгалар — [[Мокша (елга)|Мокша]], [[Сыры]], Сивинь, [[Исса]], Вад, Парца, Алатырь, [[Инсар (елга)|Инсар]], Пьяна.

== Тарих ==

[[1928]] елның [[16 июль|16 июлендә]] — [[Мордва бүᴫгеы]] оештырыла;

[[1930]] елның [[10 гыйнвар]]ында — [[Мордва автономияле өлкәсе]];

[[1934]] елның [[20 дᴎкәбеp|20 декабрендә]] — [[Мордва Автономияле Совет Социалистик Республикасы]];

[[1991]] елдан — Мордва Совет Социалистик Республикасы;

[[1993]] елдан — Мордовия Республикасы.

== Бүләкләр ==
* [[Ленин ypдиʜы]] ([[11 декәбеp]] [[1965]])
* [[Ленин ypдиʜы]] ([[10 июль]] [[1985]])
* [[Үктәбеp Револүциясе ypдиʜы]] ([[1980]])
* [[Халыклар дуслыгы ypдиʜы]] ([[29 дᴎкәбеp]] [[1972]])

== Халык ==

=== Милли cастaф ===
{| class="standard"
!Народ ||[[1939]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=70</ref>||[[1959]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=84]</ref>||[[1970]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=28</ref>||[[1979]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=28</ref>||[[1989]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=28</ref>||[[2002]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php?reg=45</ref>|| [[2010]]<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls |access-date=2012-05-11 |archive-date=2020-05-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200501193326/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls |dead-url=yes }}</ref>
|-
|[[руслар]]
| align="right" | 719 117 (60,5 %)
| align="right" | 590 557 (59,0 %)
| align="right" | 606 817 (58,9 %)
| align="right" | 591 212 (59,7 %)
| align="right" | 586 147 (60,8 %)
| align="right" | 540 717 (60,8 %)
| align="right" | 443 737 (53,4 %)
|-
|[[мaрдьıвалар|мaрдьıвалар (мукшылар һәм эрзәләр)]]
| align="right" | 405 031 (34,1 %)
| align="right" | 357 978 (35,8 %)
| align="right" | 364 689 (35,4 %)
| align="right" | 338 898 (34,2 %)
| align="right" | 313 420 (32,5 %)
| align="right" | 283 861 (31,9 %)
| align="right" | 333 112 (40,0 %)
|-
|[[татарлар]]
| align="right" | 47 386 (4,0 %)
| align="right" | 38 636 (3,9 %)
| align="right" | 44 954 (4,4 %)
| align="right" | 45 765 (4,6 %)
| align="right" | 47 328 (4,9 %)
| align="right" | 46 261 (5,2 %)
| align="right" | 43 392 (5,2 %)
|}

=== Торак пунктлар ===

<p style="text-align:center;">'''Мордовиянең эре торак пунктлары'''</p>
{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%; border-collapse:collapse;"
|-
! rowspan=11 | {{Tnavbar|Крупнейшие города РФ|plain=1}}
[[Рәсем:Saransk from Ferris wheel.JPG|border|115px|Саранск]]<br />Саранск<br />[[Рәсем:World War II Memorial (Saransk).JPG|border|115px|Саранск]]<br />Саранск<br />
! align=center style="background:#e9e9e9; border-right: 1px solid #ddd; border-bottom: 1px solid #ddd;" | №
! align=left style="background:#f5f5f5; border-right: 1px solid #ddd; border-bottom: 1px solid #ddd; padding: 0px 5px" | Шәһәр
! align=center style="background:#f5f5f5; border-right: 1px solid #ddd; border-bottom: 1px solid #ddd;" | Халык саны
! align=center style="background:#e9e9e9; border-right: 1px solid #ddd; border-bottom: 1px solid #ddd;" | №
! align=left style="background:#f5f5f5; border-right: 1px solid #ddd; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd; padding: 0px 5px" | Шәһәр
! align=center style="background:#f5f5f5; border-right: 1px solid #ddd; border-bottom: 1px solid #ddd; border-left: 1px solid #ddd" | Халык саны
! rowspan=11 | {{Tnavbar|Крупнейшие города РФ|plain=1}}
[[Рәсем:Успенская церковь в Темникове.JPG|border|128px|Темников, чиркәү]]<br />Темников
|- 
| align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd " | 1 ||align=left style="padding: 0px 5px" | '''[[Саранск]]''' || 297 425 || align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd; border-left: 1px solid #ddd" | 11 ||align=left style="padding: 0px 5px" | '''[[Инсар (шәһәр)|Инсар]]''' || 8 687
|-
| align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd" | 2 ||align=left style="padding: 0px 5px" | '''[[Рузай]]''' || 47 529 || align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd; border-left: 1px solid #ddd" | 12 ||align=left style="padding: 0px 5px" | Луховка || 8 638
|-
| align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd" | 3 ||align=left style="padding: 0px 5px" | '''[[Ковылᴋᴎнa]]''' || 21 347 || align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd; border-left: 1px solid #ddd" | 13 || align=left style="padding: 0px 5px" | [[Ләмбрә]] || 8 457
|-
| align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd" | 4 ||align=left style="padding: 0px 5px" | [[Комсомольсᴋи (Мордовия)|Комсомольсᴋи]] || 13 513 || align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd; border-left: 1px solid #ddd" | 14 ||align=left style="padding: 0px 5px" | Явас || 7 917
|-
| align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd" | 5 ||align=left style="padding: 0px 5px" | Зубова Поләна || 10 310 || align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd; border-left: 1px solid #ddd" | 15 ||align=left style="padding: 0px 5px" | '''[[Темников]]''' || 7 247
|-
| align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd" | 6 ||align=left style="padding: 0px 5px" | '''[[Краснослободск (Мордовия)|Краснослободск]]''' || 10 151 || align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd; border-left: 1px solid #ddd" | 16 ||align=left style="padding: 0px 5px" | Олы Березники || 6 393
|-
| align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd" | 7 ||align=left style="padding: 0px 5px" | [[Чамзинка]] ||  9 465 || align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd; border-left: 1px solid #ddd" | 17 ||align=left style="padding: 0px 5px" | [[Әтәш]] || 6 246
|-
| align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd" | 8 ||align=left style="padding: 0px 5px" | [[Ромоданово]] || 9 410 || align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd; border-left: 1px solid #ddd" | 18 ||align=left style="padding: 0px 5px" | Ельники || 5 905
|-
| align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd" | 9 ||align=left style="padding: 0px 5px" | '''[[Ардатау (Мордовия)|Ардатау]]''' || 9 400 || align=center style="background:#f0f0f0; border-bottom: 1px solid #ddd; border-right: 1px solid #ddd; border-left: 1px solid #ddd" | 19 ||align=left style="padding: 0px 5px" | Ялга || 5 672
|-
| align=center style="background:#f0f0f0; border-right: 1px solid #ddd" | 10 ||align=left style="padding: 0px 5px" | [[Тәрби]] || 9 370|| align=center style="background:#f0f0f0; border-right: 1px solid #ddd; border-left: 1px solid #ddd" | 20 ||align=left style="padding: 0px 5px" | Тургенево || 5 260
|-
| colspan="11" align=right style="background:#f5f5f5; border-top: 1px solid #ddd; padding: 0 10px" | ''2010 елның җанисәбе буенча''
|}
<noinclude>
{{clear}}
== Административ бүленеше ==
''Моны да карагыз: '''[[Мордовиянең административ-территориаль бүленеше]]'''''
=== Муниципаль районнар ===
[[Рәсем:Mordovia districts numbered.svg|right|thumb|470px|Мордовиянең административ бүленеше]]
{| | class="wikitable sortable" cellpadding="6" cellspacing="0"
! №
! Муниципаль <br /> берәмлек
! Административ <br /> үзәге
! Халык саны
! Мәйдан
|-
|  1
| [[Ардатов районы (Мордовия)|Ардату районы]]
| align="center" | [[Ардатау (Мордовия)|Ардатау]]
| align="center" |  28350
| align="center" |  1192,5
|-
|  2
|  [[Атюрьево районы]]
| align="center" |  [[Атүрьево]]
| align="center" |  9933
| align="center" |  826,1 
|-
|  3
|  [[Әтәш районы]]
| align="center" |  [[Әтәш]]
| align="center" | 19476
| align="center" |  1 095,8
|-
|  4
|  [[Олы Березники районы]]
| align="center" |  [[Олы Березники]]
| align="center" |  13572
| align="center" |  957,7
|-
|  5
|  [[Олы Игнат районы]]
| align="center" |  [[Олы Игнат]]
| align="center" |  8439
| align="center" |  834,2
|-
|  6
|  [[Дубенки районы]]
| align="center" |  [[Дубөнки]]
| align="center" | 13684
| align="center" | 896,9
|-
|  7
|  [[Ельники районы]]
| align="center" |  [[Ельники]]
| align="center" |  11917
| align="center" |  1056
|-
|  8
| [[Зубова Поляна районы]]
| align="center" | [[Зубова Поләна]]
| align="center" | 60532
| align="center" | 2710
|-
|  9
| [[Инсар районы]]
| align="center" | [[Инсар (шәһәр)|Инсар]]
| align="center" |  13707
| align="center" |  968,6
|-
| 10
| [[Ичалки районы]]
| align="center" | [[Кемля]]
| align="center" | 20793
| align="center" | 1265
|-
| 11
| [[Кадошкин районы]]
| align="center" | [[Кадошкин]]
| align="center" | 7706
| align="center" | 618,6
|-
| 12
| [[Ковылкин районы]]
| align="center" | [[Ковылкин]]
| align="center" | 48000
| align="center" | 2015,7
|-
| 13
| [[Кочкурово районы]]
| align="center" | [[Кочкурово]]
| align="center" | 10640
| align="center" | 816,46
|-
| 14
| [[Краснослободск районы]]
| align="center" | [[Краснослободск (Мордовия)|Краснослободск]]
| align="center" | 26521
| align="center" |1379,4
|-
| 15
| [[Ләмбрә районы]]
| align="center" | [[Ләмбрә]]
| align="center" | 32883
| align="center" | 852
|-
| 16
| [[Рузай районы]]
| align="center" | [[Рузай]]
| align="center" | 66537
| align="center" | 1089,5
|-
| 17
| [[Ромоданово районы]]
| align="center" | [[Ромоданово]]
| align="center" | 20347
| align="center" | 820,8
|-
| 18
| [[Иске Шайгово районы]]
| align="center" | [[Иске Шайгово]]
| align="center" | 13604
| align="center" | 1419,4
|-
| 19
| [[Темников районы]]
| align="center" | [[Темников]]
| align="center" | 17397
| align="center" | 1936,8
|-
| 20
| [[Теньгушево районы]]
| align="center" | [[Теньгушево]]
| align="center" | 12494
| align="center" | 845,94
|-
| 21
| [[Тәрби районы]]
| align="center" | [[Тәрби]]
| align="center" | 21184
| align="center" | 1128,92
|-
| 22
| [[Чамзинка районы]]
| align="center" | [[Чамзинка]]
| align="center" | 31724
| align="center" | 1009,5
|}

=== Республика буйсынудагы шәһәрләр ===
* [[Саранск]]
* [[Рузай]]
* [[Ковылᴋᴎнa]]

== Икътисад ==

=== Файдалы казылмалар ===
Фосфоритлар, янучан {{коммент|сәверташ|сланец}}, тимер рудасы, известьташ (Атемар чыганагы), цемент чималы (Чамзинка районы).

=== Сәнәгать ===
* {{коммент|ДУП|Дәүләт унитар кәcəбәсе}} РП «Лисма» — яктырту техниканы җитештерү;
* Рузай химик машиналар төзү ɜавуᴛы — тимер юл вагоннарны җитештерү;
һ.б.

=== Транспорт ===
* [[Транссебер магистрале]]нең «тарихи» юнәлеше, [[Рузай]] эре локомотивлар һәм вагоннар депосы, [[Саранск]] вагоннар депосы, Красный Узел вагоннар депосы.
* Ике {{коммент|эзәкле|колеялы}} ᴎᴫᴎкᴛepификацияләнгән Красный Узел — [[Саранск]] — [[Рузай]] — [[Πинзə]] тимер юлы.
* Бер {{коммент|эзәкле|колеялы}} Красный Узел — [[Канаш (Чуашия)|Канаш]], Красный Узел — [[Арзамас]] һәм Кустарөвка — Вернадовка тимер юллары.
* Саранск аэропорты
* [[М5 «Урал»|<span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">М5</span> «Урал»]] юлның өлеше.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
{{Навигация
|Портал       = Мордовия
}}

== Сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}

== Моны да карагыз ==
{{Портал|Мордовия|Pәсәй}}
* [[Мордва автономияле өлкәсе]]
* [[Мордва АССР]]
* [[Мордовия Республикасы мөселманнары Диния нәзарәте]]
{{Мордовия}}
{{Фин-угыр дәүләтләр һәм автономияләр}}
{{Россия Федерациясенең Идел буе федераль бүлгесе}}
{{Россия республикалары}}
{{Россия субъектлары}}

[[Төркем:Мордовия|*]]
[[Төркем:Россия Федерациясе республикалары]]


{{Mordov-geo-stub}}