MIND THE GAP

VERSKUNS
VIR AFRIKAANS EERSTE ADDISIONELE TAAL

GRAAD 12 EAT VOORGESKREWE TEKS

SAAMGESTEL DEUR RIENS VOSLOO

STUDIEGIDS 2022
This content may not be sold or used for commercial purposes.

Curriculum and Assessment Policy Statement (CAPS) Grade 12 Afrikaans

First Additional Language Mind the Gap Study Guide for the prescribed
poems in Verskuns compiled by Riens Vosloo.

This publication has a Creative Commons Attribution Non-commercial Share

alike Licence. You can use, modify, upload, download, and share content,
but you must acknowledge the Department of Basic Education, the authors
and contributors. If you make any changes to the content you must send the
changes to the Department of Basic Education. This content may not be
sold or used for commercial purposes. For more information about the terms
of the license please see: http://creativecommons.org/licenses/bync-sa/3.0/.

ISBN: 978-1-4315-3825-6

Copyright © Department of Basic Education 2022

222 Struben Street, Pretoria, South Africa
Contact person: Ms C. Weston
Email: Weston.C@dbe.gov.za
Tel: (012) 357 4183
http://www.education.gov.za
Call Centre: 0800202933

Acknowledgments
All reasonable steps were taken to acknowledge the sources used in this study guide. In the event of
any omission or error in the acknowledgments, kindly bring this to the attention of the Department of
Basic Education.

The extracts from the Grade 12 prescribed poems in this study guide are from Verskuns vir Eerste
Addisionele Taal compiled by Riens Vosloo, Macmillan South Africa (Pty) Ltd, 2015.

Mind the Gap Team

Senior Project Leaders: Dr S. Malapile, C. Weston
Production coordinators: B. Monyaki, B. Ras, M. Phonela, M. Nematangari, C. Blignaut Authors:
A. S. Halgryn, B. Prinsloo, W. Boers, N. Ackerman
Critical readers: S. F. Smith, S. M. Plaatjies, W. Grobbelaar, S. Barnard, A. Venter,
Adri Venter,M. Barnard, A.Rothman

Designer:
Onsite writers’ workshop support:
J. Mphidi, V. Magelegeda, P. Hlabiwa, R. Maboye, N. Malope

Inhoudsopgawe
Inhoudsopgawe ...............................................................................................................................................
2

1
Voorwoord ......................................................................................................................................................
6
Liewe Graad 12-leerder ......................................................................................................................................
7

Hoe om hierdie studiegids te

gebruik...............................................................................................................8

Nege beproefde

studiewenke ..........................................................................................................................9 Berei só voor

op die dag van Vraestel 2 ...........................................................................................................9 ʼn Oorsig

van Afrikaans Eerste Addisionele Taal se letterkundevraestel ......................................................... 11

Kontekstuele vrae ..........................................................................................................................................

13

Wat gaan die eksaminatore in Vraestel 2 van jou verwag? ............................................................................

14

Vraagwoorde in vraestelle .............................................................................................................................

15

Literêre kenmerke en aspekte .......................................................................................................................

17

Hoe om ʼn gedig te ontleed ............................................................................................................................

22
Woordkeuse ......................................................................................................................................................
22
Toon en stemming ............................................................................................................................................
23
Beeldspraak en stylfigure ................................................................................................................................. 24

Gedig 1:..........................................................................................................................................................
25

Krisis – Elisabeth Eybers .................................................................................................................................

25
Agtergrond ................................................................................................................................................... 25
Opsomming .................................................................................................................................................. 26
Woorde in die gedig ..................................................................................................................................... 26
1. Digvorm ........................................................................................................................................................
26
2. Analise ..........................................................................................................................................................
27

3. Tema en boodskap........................................................................................................................................ 28

2
 4. Beeldspraak en stylfigure ............................................................................................................................. 28
5. Toon en stemming ........................................................................................................................................
29
Aktiwiteit 1 .......................................................................................................................................................
29

Gedig 2:..........................................................................................................................................................
31

Ken jy die see ... – Uys Krige ...........................................................................................................................

31 Agtergrond ...................................................................................................................................................

31 Opsomming ..................................................................................................................................................
33

Woorde in die gedig ..................................................................................................................................... 33

1. Digvorm ........................................................................................................................................................
33
2. Analise ..........................................................................................................................................................
34

3. Tema en boodskap........................................................................................................................................ 37

4. Beeldspraak en stylfigure ............................................................................................................................. 37

5. Toon en stemming ........................................................................................................................................
39
Aktiwiteit 2 .......................................................................................................................................................
39

Gedig 3:..........................................................................................................................................................
42

Wetenskapmannetjies – Antjie Krog ..............................................................................................................

42
Agtergrond ................................................................................................................................................... 42
Opsomming .................................................................................................................................................. 42
Woorde in die gedig ..................................................................................................................................... 43
1. Digvorm ........................................................................................................................................................
44
2. Analise ..........................................................................................................................................................
44

3. Tema en boodskap........................................................................................................................................ 46

4. Beeldspraak en stylfigure ............................................................................................................................. 46

5. Toon en stemming ........................................................................................................................................
47
Aktiwiteit 3 .......................................................................................................................................................
47

3
Gedig 4:..........................................................................................................................................................
50

Eksamenlokaal – Suzaan Laing .......................................................................................................................

50
Agtergrond ................................................................................................................................................... 50
Opsomming .................................................................................................................................................. 50
Woorde in die gedig ..................................................................................................................................... 51
1. Digvorm ........................................................................................................................................................
51
2. Analise ..........................................................................................................................................................
51

3. Tema en boodskap........................................................................................................................................ 53

4. Beeldspraak en stylfigure ............................................................................................................................. 53

5. Toon en stemming ........................................................................................................................................
54
Aktiwiteit 4 .......................................................................................................................................................
54

Gedig 5:..........................................................................................................................................................
57

Die dans van die reën – Eugène N Marais ......................................................................................................

57
Agtergrond ................................................................................................................................................... 57
Opsomming .................................................................................................................................................. 58
Woorde in die gedig ..................................................................................................................................... 58
1. Digvorm ........................................................................................................................................................
59
2. Analise ..........................................................................................................................................................
59

3. Tema en boodskap........................................................................................................................................ 62

4. Beeldspraak en stylfigure ............................................................................................................................. 62

5. Toon en stemming ........................................................................................................................................
63
Aktiwiteit 5 .......................................................................................................................................................
63

Gedig 6:..........................................................................................................................................................
65

Die heks van Hexrivier – Philip Nel .................................................................................................................

65
Agtergrond ................................................................................................................................................... 65
Opsomming .................................................................................................................................................. 66
Woorde in die gedig ..................................................................................................................................... 66
4
 1. Digvorm ........................................................................................................................................................
67
2. Analise ..........................................................................................................................................................
67

3. Tema en boodskap........................................................................................................................................ 68

4. Beeldspraak en styfigure .............................................................................................................................. 69

5. Toon en stemming ........................................................................................................................................
69
Aktiwiteit 6 .......................................................................................................................................................
69

Gedig 7:..........................................................................................................................................................
72

Die dans van die reën – D.J. Opperman ..........................................................................................................

72
Agtergrond ................................................................................................................................................... 72
Opsomming .................................................................................................................................................. 72
Woorde in die gedig ..................................................................................................................................... 73
1. Digvorm ........................................................................................................................................................
73
2. Analise ..........................................................................................................................................................
73

3. Tema en boodskap........................................................................................................................................ 75

4. Beeldspraak en stylfigure ............................................................................................................................. 75

5. Toon en stemming ........................................................................................................................................
75
Aktiwiteit 7 .......................................................................................................................................................
75

Gedig 8:..........................................................................................................................................................
78

Haar uitvaart – P. J. Philander ........................................................................................................................

78
Agtergrond ................................................................................................................................................... 78
Opsomming .................................................................................................................................................. 78
Woorde in die gedig ..................................................................................................................................... 79
1. Digvorm ........................................................................................................................................................
79
2. Analise ..........................................................................................................................................................
79

3. Tema en boodskap........................................................................................................................................ 80
4. Beeldspraak en stylfigure ............................................................................................................................. 80

5
 5. Toon en stemming ........................................................................................................................................
81
Aktiwiteit 8 .......................................................................................................................................................
81

Gedig 9:..........................................................................................................................................................
83

Hanswors – S.J. Pretorius ...............................................................................................................................

83
Agtergrond ................................................................................................................................................... 83
Opsomming .................................................................................................................................................. 84
Woorde in die gedig ..................................................................................................................................... 85
1. Digvorm ........................................................................................................................................................
85
2. Analise ..........................................................................................................................................................
85

3. Tema en boodskap........................................................................................................................................ 88

4. Beeldspraak en stylfigure ............................................................................................................................. 88

5. Toon en stemming ........................................................................................................................................
89
Aktiwiteit 9 .......................................................................................................................................................
90

Gedig 10: ........................................................................................................................................................

93

Die hardloper – Ernst van Heerden ................................................................................................................

93
Agtergrond ................................................................................................................................................... 93
Opsomming .................................................................................................................................................. 94
Woorde in die gedig ..................................................................................................................................... 94
1. Digvorm ........................................................................................................................................................
96
2. Analise ..........................................................................................................................................................
96

3. Tema en boodskap........................................................................................................................................ 99

4. Beeldspraak en stylfigure ............................................................................................................................. 99

5. Toon en stemming ........................................................................................................................................
99
Aktiwiteit 10 ........................................................................................................................................................ 98

Bronnelys .....................................................................................................................................................
103

6
Voorwoord
Following the release of Circular E8 of 2022, which ushered new poetry and short story titles
for both Home and First Additional Languages commencing in November 2023, a team of
experts comprising of teachers, examiners, moderators, subject advisors and subject
coordinators was assembled to craft this Study Guide. The study guide seeks to support our
teachers and learners in their preparations for the National Senior Certificate (NSC)
qualification.
The Department of Basic Education (DBE) is pleased to release this new edition of the
Second Chance Matric Project (SCMP)/Mind the Gap study guides for Grade 12 learners.
These study guides continue the innovative and committed attempts by the DBE to improve
the academic performance of Grade 12 candidates in the NSC and Senior Certificate (SC)
examinations.
The SCMP/Mind the Gap study guides take their brief in part from the National Diagnostic
reports on learner performance and draw on the Grade 12 Examination Guidelines. Each of
the SCMP/MtG study guides defines key terminologies and offers simple explanations and
examples of the types of questions learners can expect to be asked in an examination.
Suggested answers to questions are included to assist learners to strengthen their
understanding. Learners are also referred to specific questions from the past national
examination papers and memoranda that are available on the DBE website:
www.education.gov.za.
Furthermore, the study guides have been designed to assist those learners who want to
improve their performance levels and aim to mind the gap between failing and passing by
bridging the gap in learners’ understanding of commonly tested concepts, thus helping
candidates not only to pass but to excel.
Research, which began in 2012, has shown that the Mind the Gap series has had a positive
impact on grades. It is my fervent wish that these study guides continue our efforts to ensure
that no learner is left behind, especially as we are still recovering from the learning losses
due to the devastating effects of the outbreak of Covid-19.
I wish each and every one of you good luck with your Grade 12 examination preparations.

Liewe Graad 12-leerder

Hierdie gids oor die voorgeskrewe gedigte sal jou help om vir die Graad 12 Eerste
Addisionele Taal se jaareindeksamen (Vraestel 2) voor te berei.

Die Nasionale Seniorsertifikaat-eksamen vir Graad 12 bestaan uit drie vraestelle wat jy
skriftelik aflê:
Vraestel 1: Taal in konteks
Vraestel 2: Letterkunde
Vraestel 3: Skryf

Vraestel 2 is die letterkunde vraestel waar jy vrae oor twee verskillende genres wat julle
behandel het, sal moet beantwoord: gedigte/ʼn roman/ʼn drama/kortverhale. Hierdie studiegids
7
vorm deel van jou hersiening vir Vraestel 2, Afdeling D, waar vrae oor die voorgeskrewe
gedigte gevra word.

Hierdie studiegids fokus op die tien voorgeskrewe gedigte wat in Vraestel 2 geëksamineer
word:

1. Krisis ̶ Elisabeth Eybers

2. Ken jy die see … ̶ Uys Krige
3. Wetenskapmannetjies ̶ Antjie Krog
4. Eksamenlokaal ̶ Suzaan Laing
5. Die dans van die reën ̶ Eugène N. Marais
6. Die heks van Hexrivier ̶ Phillip Nel
7. Sproeireën ̶ D.J. Opperman
8. Haar uitvaart ̶ P.J. Philander
9. Hanswors ̶ S.J. Pretorius
10. Die hardloper ̶ Ernst van Heerden

Uit: Verskuns
Saamgestel deur Riens Vosloo, Macmillan South Africa (Pty) Ltd, 2015.

Hoe om hierdie studiegids te gebruik

Elke gedig word in ʼn aparte hoofstuk bespreek. Elke hoofstuk sluit die volledige gedig, sowel
as inligting oor die volgende in:
• Die digter
• Woordeskat wat jy nodig het om die gedig te verstaan
• Digvorm
• Analise
• Die tema en boodskap
• Beeldspraak en stylfigure
• Toon en stemming

Bogenoemde inligting word slegs kortliks opgesom.

Gebruik dus hierdie tien opsommings as hulpmiddels om jou te help om die tien gedigte beter
te verstaan.
Jy kan jou kennis toets deur die aktiwiteite by elke gedig te voltooi.
Gebruik die nasienriglyne om jou eie antwoorde na te sien.
Die aktiwiteite is gebaseer op die verskillende soorte vrae wat jy in die vraestel kan kry.

8
Die simbole hieronder sal jou met jou voorbereiding help.

Die volgende simbole

hieronder sal jou met
jou voorbereiding
help.

Skenk baie Handige wenke wat jy

aandag hieraan kan gebruik

Belangrike
voorbeelde Self-doen-aktiwiteit

Nege beproefde
studiewenke

1. Verdeel jou studierooster in studieperiodes wat jy maklik kan hanteer. Dit sal jou brein
help om skerp en gefokus te bly. Neem kort rustye terwyl jy studeer en moenie te lank
aaneen konsentreer nie.
2. Maak seker dat jy al jou leermateriaal gereed het voordat jy met jou studiesessie begin,
bv. penne, glimpenne, genoeg water, ens.
3. Bly te alle tye positief. Dit help jou brein om inligting makliker te absorbeer en dit te
onthou.
4. ʼn Mens se brein reageer goed wanneer jy met behulp van prentjies en kleure leer en
hersiening doen. Probeer om dit gereeld te gebruik.
5. Gereelde hersiening is die belangrikste sleutel tot jou sukses. Gaan gereeld oor die werk
wat jy reeds geleer het sodat jy dit met gemak kan herroep.
6. Probeer om die werk wat jy reeds geleer het aan iemand anders te verduidelik. Só kan jy
kontroleer of jy die werk onder die knie het. Dit sal ook goed wees as jy jou notas hardop
vir jouself of iemand anders kan voorlees.

9
7. Probeer om ten minste 8 uur per nag goed te slaap, gesonde kos te eet en genoeg water
te drink.
8. Om vir ʼn eksamen voor te berei, is soos om te oefen – jy moet liggaamlik en geestelik
goed voorbereid wees.
9. Beantwoord vorige jare se eksamenvraestelle. Ken die formaat en struktuur van die
vraestel en die tipe vrae wat gevra word.

Berei só voor op die dag van Vraestel 2

1 Maak baie seker dat jy jou identiteitsdokument en toelatingsdokument (waarop jou
eksamennommer is) na die eksamenlokaal saambring.

2 Pak skryfgoed in wat jou nie in die steek sal laat nie: ʼn paar blou penne met genoeg ink,
potlode indien jy graag daarmee werk en ʼn liniaal om jou werk netjies mee af te rond.

3 Sorg dat jy ten minste ʼn uur voordat jou eksamen begin by die eksamenlokaal opdaag. 4
Besoek die toilet voordat jy die eksamenlokaal binnegaan; jy wil nie onnodig tyd mors
deur tydens die eksamensessie kamer te verlaat nie. 5 Laat jouself tien minute toe om
die vraestel deeglik deur te lees nadat dit uitgedeel is. Moenie vrae begin beantwoord
voordat jy nie eers al die instruksies deeglik deurgelees het nie.
6 Maak seker dat jy die korrekte keuses uitoefen. Vra as jy nie seker is nie. Onthou: jy moet
slegs die vrae oor die twee genres wat jy behandel het beantwoord. Merk daarom die vrae
wat jy gaan beantwoord. Lees met aandag deur die instruksies by elke vraag. 7 Lees alle
vrae deeglik sodat jy seker is wat die vraagopdrag van jou verwag. Skenk veral aandag aan
die kernwoorde/kernbegrippe van elke vraag. (Op bladsy 15 sal jy ʼn paar voorbeelde van
hierdie vraagwoorde kry asook ʼn wenk oor hoe om so ʼn vraagwoord te interpreteer.)

8 Gebruik jou tyd sinvol. Let veral daarop om by 75 minute per afdeling te hou. 9
Die puntetoekenning by elke vraag is baie belangrik.

10 Probeer om te alle tye kalm te bly, al lyk die vraag baie moeilik. As jy onseker oor ʼn
antwoord is, merk die vraag op die vraestel baie duidelik in kleur (bv. rooi) en laat
genoeg oop spasie vir die vraag se antwoord op jou antwoordstel. Probeer dan om
hierdie vraag/vrae later te beantwoord. 11 Bied jou werk te alle tye netjies aan. Skryf
netjies en leesbaar sodat die nasiener nie sukkel om te lees wat jy geskryf het nie.

10
 ʼn Oorsig van Afrikaans
Eerste Addisionele Taal se
letterkundevraestel
Die letterkundevraestel is ʼn baie dik dokument en kan ʼn mens nogal deurmekaarmaak as jy
nie vooraf kennis neem van hoe die vraestel uiteengesit is nie. Hieronder volg ʼn
uiteensetting waarna jy moet kyk wanneer jy vir Vraestel 2 voorberei.

In die Vraestel 2-eksamen word daar van jou verwag om vrae van TWEE uit die vier
afdelings te beantwoord:
• Afdeling A: Roman 35 punte
• Afdeling B: Drama 35 punte
• Afdeling C: Kortverhale 35 punte
• Afdeling D: Gedigte 35 punte
Vraestel 2 se puntetotaal is dus 70 punte (2 x 35 punte).

Jy het 2½ uur om die vraestel te beantwoord. Jy moet in totaal EEN

vraag uit TWEE van hierdie afdelings beantwoord:

• EEN vraag uit Afdeling A

• EEN vraag uit Afdeling B
• EEN vraag uit Afdeling C
• EEN vraag uit Afdeling D

ONTHOU!
• Jy moenie al die vrae in Vraestel 2 beantwoord nie – lees die instruksies deeglik en
let veral op die keuses wat jou gebied word.
• Begin elke afdeling op ʼn nuwe bladsy.  Nommer jou vrae korrek soos op die
vraestel.

AFDELING A: ROMAN
Vraag 1 Kringe in ʼn bos Kontekstueel 35
OF
Vraag 2 Die ongelooflike avonture van Hanna Hoekom Kontekstueel 35
OF

11
Vraag 3 Meeulanders Kontekstueel 35
OF
Vraag 4 Lien se lankstaanskoene Kontekstueel 35
TOTAAL AFDELING A: 35
AFDELING B: DRAMA
Vraag 5 Poppie – die drama Kontekstueel 35
OF
Vraag 6 Paljas Kontekstueel 35
OF
Vraag 7 Fiela se kind – die drama Kontekstueel 35
TOTAAL AFDELING B: 35
AFDELING C: KORTVERHALE
Vraag 8 Kontekstueel 35
TOTAAL AFDELING C: 35
AFDELING D: GEDIGTE
Vraag 9 Gedigte Kontekstueel 35
TOTAAL AFDELING D: 35
GROOTTOTAAL: 70

Kontekstuele vrae
Jy moet die instruksies baie noukeurig lees.

Wat is ʼn kontekstuele vraag?

Die kontekstuele vrae by die voorgeskrewe gedigte word gebaseer op die betrokke gedig.
Sommige van die vrae se antwoorde sal jy in die gedig kry, maar die ander vrae sal jou
begrip van en insig in die res van die gedig assesseer. Kontekstuele vrae sal nie net jou
kennis van die inhoud van die gedig assesseer nie, maar ook jou kennis van ander
literêre begrippe soos o.a. tema en boodskap, die digvorm, die toon en stemming, ens.
Party vrae sal ook van jou verwag om jou eie mening oor die inhoud of sekere literêre
aspekte wat in die gedig voorkom, te gee. Verwys na bladsye 17–21 vir meer inligting
hieroor.
Na elke gedig is ʼn aktiwiteit ingesluit wat voorbeeldvrae bevat om jou ʼn idee te gee van wat
jy te wagte kan wees.

12
Onthou! Die kontekstuele vrae kan 1 tot 3 punte tel. Die
puntetoekenning gee vir jou ʼn aanduiding van hoeveel
inligting jy moet gee.

Wat gaan die eksaminatore

in Vraestel 2 van jou
verwag?

Om die vrae oor gedigte te kan beantwoord, moet jy die volgende kan doen:

 Jy moet die letterlike betekenis van die gedig verstaan.Jy moet hoofsaaklik
antwoorde gee op die wie-/wat-/waar-/hoe- en waarom-vrae.
 Jy moet die inligting in die gedig kan herorganiseer. Daar mag, byvoorbeeld, van jou
verwag word om hoofpunte op te som of die verskille/ooreenkomste tussen
verskillende strofes aan te dui.
 Jy moet antwoorde kan aflei waarvan die inligting nie noodwendig in die gedig
voorkom nie. Jy moet by hierdie tipe vrae die inligting wat jy reeds tot jou beskikking
het, gebruik om afleidings te maak. Jy mag dalk moet aandui hoe die gebruik van
beeldspraak/stylfigure jou begrip van die gedig beïnvloed om temas te verduidelik of
om boodskappe af te lei.
 Jy moet sekere aspekte van die gedig kan beoordeel. Dit beteken dat jy jou eie
mening oor aspekte van die gedig moet gee. Daar kan ook van jou verwag word om
te verduidelik of jy met die opinie van ʼn spreker/digter saamstem of nie. Dit moet
altyd binne konteks van die gedig wees.
 Jy moet waarderend kan lees en jou eie opinie kan vorm.

Vraagwoorde in vraestelle
Hieronder volg voorbeelde van die verskillende tipes vrae wat jy in Vraestel 2 kan verwag.

Wenk: Lees die vrae goed deur om te weet hoeveel punte dit tel.

HOE JY HIERDIE VRAAG MOET

VRAAGTIPE
BEANTWOORD

LETTERLIKE VRAE: Vrae oor inligting wat duidelik/opvallend in die teks/uittreksel voorkom.

13
Benoem die beeldspraak/stylfiguur … Skryf slegs die spesifieke
beeldspraak/stylfiguur neer.
Verskaf/gee die redes vir … Skryf slegs die inligting neer sonder om dit te
bespreek of kommentaar daaroor te lewer.
Verskaf/gee TWEE redes waarom … Skryf net twee redes as antwoorde neer.
Beskryf die digter/spreker se … Vertel in jou eie woorde die digter/spreker se...
HERORGANISERING: Vrae wat van jou verwag om inligting wat in die teks voorkom, op ʼn
ander manier te organiseer/aan te bied as wat dit in die teks staan.
Groepeer die ooreenstemmende Skryf dieselfde eienskappe bymekaar/saam.
eienskappe van …
Gee ʼn oorsig van … Bespreek kortliks of in breë trekke.

Gee die verskille/ooreenkomste Noem die verskille/ooreenkomste deur beide

kante te vergelyk. Bepreek die ooreenkomste
(dit wat dieselfde is) en verskille (dit wat nie
dieselfde is nie) tussen die twee kante.
AFLEIDING: Vrae wat van jou verwag om die teks te interpreteer met inligting tot jou
beskikking wat nie eksplisiet in die gedig voorkom nie.
Wat wil die digter/spreker bereik deur ... Die digter/spreker wil die leser se aandag trek
deur ...
Wat dink jy sal gebeur indien ... Hier moet jy ʼn moontlike afleiding maak wat
deur die inhoud van die gedig ondersteun
word.
EVALUERING: Vrae wat van jou verwag om ʼn oordeel te vel wat gebaseer is op die kennis
tot jou beskikking of hoe goed jy die gedig verstaan. Jy moet jou mening uitspreek oor
waardes/houdings en sê waarom dit jou oortuig of nie.
Bespreek jou standpunt in verband met Dink aan jou eie normes en waardes en kom
…/Stem jy saam met …?/Is die tot ʼn gevolgtrekking.
optrede/reaksie geloofwaardig/

aanvaarbaar …?

Stem jy saam met die siening van …? Gee Begin hierdie soort antwoorde altyd eers met ʼn
ʼn rede vir jou antwoord. JA/NEE. Jy MOET elke keer ʼn rede vir jou
antwoord gee om die punt te verdien. Onthou
ook dat jou antwoorde op hierdie vrae elke
keer na die spesifieke gedig moet
terugverwys. Jou motivering moet egter sinvol
wees en by die JA/NEE pas.
Dink jy die gebruik van ... Begin hierdie soort antwoorde altyd eers met ʼn
Motiveer jou antwoord JA/NEE. Jy MOET elke keer jou antwoord
motiveer om die punt te verdien.
WAARDERING: Vrae oor die emosionele uitwerking van die gedig op jou as leser.

14
Het jy simpatie met …? Verduidelik jou Daar is geen regte of verkeerde antwoorde vir
antwoord. hierdie vrae nie, maar jy MOET elke keer ʼn
rede vir jou antwoord gee.
Het jy gehou van die manier waarop die
digter/spreker …?
Lewer kommentaar oor die …
Waarom is die spreker geloofwaardig?

15
Literêre kenmerke en aspekte
Om die inhoud van die gedig te kan verstaan, moet jy die literêre begrippe wat in die
gedigte voorkom, goed onder die knie kry (verstaan).

TERM DEFINISIE
Letterlike/denotatiewe Die direkte betekenis van woorde (woordeboekbetekenis).
betekenis
Figuurlike/konnotatiewe Woorde, frases of uitdrukkings wat figuurlik gebruik word om ʼn
betekenis sekere trefkrag/effek of konnotatiewe betekenis te hê, bv.
idiome, vergelykings, personifikasie, ens.
Enjambement Een versreël gaan oor in ʼn ander sonder die gebruik van
leestekens. Dit is hoofsaaklik om die tempo te versnel.
Tema Die tema is die sentrale idee of hoofgedagte. Wat het die digter
laat besluit om hierdie gedig te skryf?
Boodskap Die boodskap is gewoonlik die lewensles/lewenswaarheid wat ʼn
leser uit die gedig aflei.
Beeldspraak Taalgebruik wat van figuurlike taal gebruik maak, nl.
vergelykings, metafore en personifikasie.
Vergelyking Om vas te stel op watter maniere iets dieselfde of verskillend is.
Die woorde soos of net soos of nes dui gewoonlik op ʼn
vergelyking. Voorbeeld: Hy huil soos ʼn baba.
Metafoor Een saak word gelykgestel aan ʼn ander saak sonder die
gebruik van die woorde soos, net soos of nes. Voorbeeld: My
meisie se soene is kondensmelk.
Personifikasie Menslike eienskappe word aan lewelose dinge, diere of plante
gegee. Voorbeeld: Die wind huil om die hoeke van die huis.
Stylfigure Dit is afwykings in woordgebruik om groter krag aan skryfwerk te
verleen, bv. inversie, simbool, karikatuur, onomatopee/
klanknabootsing, ironie, kontras, spot, satire, sarkasme,
antiklimaks, klimaks, eufemisme, hiperbool, woordspeling,
metonimia, onderbeklemtoning, elisie.
Ter verryking: oksimoron, humor, litotes, paradoks, sinestesie,
antitese, sinspeling.
Antiklimaks Wanneer iets wat belangrik is, omswaai na iets nietigs,
gewoonlik met ʼn komiese, betekenislose of omslagtige effek.
Voorbeeld: My seun, wees getrou aan jouself, jou ouers, jou
naaste en – jou hond.

Klimaks (Ook hoogtepunt). Die opwindendste, effektiefste of

belangrikste deel van die gedig se “storie”. Dit is nie
noodwendig aan die einde van die gedig nie.

16
Elisie Wanneer ʼn klank of klanke uit ʼn woord weggelaat is, bv. hy’t in
plaas van hy het. Dit bevorder rym en ritme of versnel die
leestempo van die gedig.

Eufemisme Die woord of idee word versag om nie mense se gevoelens

seer te maak nie, bv. lang vingers hê (ʼn sagte manier om na
diefstal te verwys).

Hiperbool Doelbewuste oordrywing, om iets groter voor te stel as wat dit

werklik is. Ek het die heel week nie ʼn oog toegemaak nie, so
bekommerd was ek.
Ironie Woordgebruik waarmee ʼn mens die teenoorgestelde sê van
wat jy bedoel/verwag.
Karikatuur ’n Oordrewe uitbeelding (geskrewe of visueel) van ’n karakter
deur die spot te dryf met persoonlike karaktertrekke of
voorkoms; spotprent, spotbeeld, spotfiguur.

Kontras/Antitese Twee dinge met teenoorgestelde betekenisse/eienskappe staan

teenoor mekaar. Voorbeeld: Die lief en die leed van ons gesin
gryp mense se verbeelding aan.
Metonimia/Oornoeming Twee sake of begrippe wat met mekaar in verband staan, word
in verband met mekaar gebring. Voorbeeld: Die pen is magtiger
as die swaard (die skrywer het meer mag as die vegter).
Onomatopee/ Die gebruik van woorde om klanke na te boots. Voorbeeld:
Klanknabootsing Doef, val die sponskoek op die vloer.
Sarkasme Om op ʼn skerp, bytende manier met iemand te spot en seer te
maak. Voorbeeld: Hy het net soveel gesonde verstand soos ʼn
kreef.
Satire Om op spottende manier na die verkeerde dinge in die
samelewing te verwys.
Simbool ʼn Voorwerp of beeld word gebruik om ʼn groter idee of gedagte
voor te stel wat ʼn dieper betekenis het bv. ʼn Kruis =
Christendom.
Woordspeling ʼn Woord of uitdrukking met meer as een betekenis word gebruik
sodat al die betekenisse inpas.
Sinspeling (Verryking) Daar word vaag na iets verwys sonder om dit uitdruklik te noem.
Voorbeeld: Hy het ʼn Midaservaring gehad (hy het ʼn baie
goeie/positiewe ervaring gehad).
Sinestesie (Verryking) Die prikkel wat bedoel is vir een sintuig word deur ʼn ander
sintuig waargeneem bv. silwer stemme (die oë sien die silwer en
die ore hoor die stemme).
Paradoks (Verryking) ʼn Stelling wat ʼn skynbare teenstrydigheid bevat. Voorbeeld:
Stilbly is ʼn antwoord.
Oksimoron (Verryking) Twee teenoorgestelde begrippe hou direk verband met mekaar
bv. siende blind en horende doof.

17
Litotes (Verryking) ʼn Stylfiguur waarby iets verklein word om die betekenis of
bedoeling beter te laat uitkom. Voorbeeld: Jou werk is nie juis
hoogstaande nie (= dit was eintlik swak).
Humor (Verryking) ʼn Lagwekkende, grappige uitdrukking.
Retoriese middels Middels soos pouses en herhaling wat deur ʼn digter gebruik
word om die leser doeltreffend te oortuig.
Herhaling/repetisie Dieselfde woord(e) of idee word oor en oor in dieselfde gedig
gebruik.
Pouse/ruspunt ʼn Leesteken word gebruik om ʼn pouse in die ritme van ʼn gedig
aan te dui.
Diksie/Woordkeuse/ Digters gebruik gepaste, beskrywende en stemmingsvolle
Taalgebruik woorde, frases en uitdrukkings in hulle digkuns. Die
woordkeuse pas by die tema van die gedig. Diksie kan die
houding van die spreker openbaar en kan met die toon in
verband gebring word.
Toon Die toon van ʼn gedig word deur die woordkeuse van die digter
geopenbaar. Die digter kan deur slim woordgebruik ʼn positiewe
of negatiewe toon skep.
Die toon kan vreugdevol, hartseer, speels, kwaad, ens. wees.
Stemming Dit is die atmosfeer of emosie in geskrewe tekste, bv. vergesog,
melankolies, vreesaanjaend, misterieus, gefrustreerd,
romanties, somber, sentimenteel, gelukkig, depressief of
opwindend.
Emosionele respons Dit is die leser se reaksie op ʼn gedig.
Digsoorte Gedigte word ingedeel n.a.v. die aard daarvan, bv. liriese,
epiese en dramatiese gedigte.
Epiese gedig Dit is ʼn verhalende gedig.
Liriese gedig Dit is ʼn gedig wat klankryk is, baie ritme en herhaling het en
wat dikwels as ʼn lied gesing word.
Dramatiese gedig Dit is ʼn gedig wat spanning, opwinding en drama uitbeeld.
Digvorm Dit is die vorm waarin ʼn gedig geskryf is, bv. ʼn sonnet, ballade,
elegie, vrye vers.

Ballade Dit is ʼn verhalende of epiese gedig.

Beeldgedig Dit is ʼn gedig wat fokus op kunswerke, bv. beeldende kunste.
Elegie Dit is ʼn klaaglied/treursang/treurdig.
Haikoe Dit is ʼn digvorm afkomstig van Japan. Dit druk gevoelens en
emosies uit. Dit is ʼn gedig wat uit uit drie reëls van 17
lettergrepe elk bestaan.
Hekeldig Dit is ʼn spotdig.
Ode Dit is ʼn liriese gedig wat lof betuig teenoor iemand of iets, bv.
liefde.

18
Satire Dit is ʼn gedig waar die spot gedryf word met die swakhede van
ʼn persoon of kritiek gelewer word oor die swak beheer van

samelewings.

Sonnet Die sonnet is gewoonlik liries.

Die Italiaanse sonnet bestaan uit 14 reëls: twee kwatryne
(oktaaf) en twee tersines (sekstet) met die rymskema
abba/abba/cdc/cdc (of: cde/cde). In die oktaaf kry ons ʼn beeld of
uiteensetting. In die sekstet bied die spreker ʼn
verklaring/gevolgtrekking/oplossing.
Die Engelse sonnet bestaan uit 14 reëls: drie kwatryne en ʼn
rymende eindkoeplet met die rymskema abab/cdcd/efef/gg. In
die drie kwatryne word ʼn deurlopende gedagtegang uitgebeeld.
In die eindkoeplet word die kerngedagte saamgevat.
Volkslied ʼn Gedig wat die gevoel van trots teenoor bepaalde aspekte van
ʼn persoon se land van herkoms uitbeeld (vaderlandsliefde).
Vrye vers ʼn Gedig wat geen vaste reëls van digkuns volg nie.

Versreёl ʼn Reёl van ʼn gedig of vers.

Strofe/vers
Groepies reёls wat ʼn eenheid vorm in die gedig, bv. ʼn koeplet
(tweereёlige vers), tersine (driereёlige vers), kwatryn
(vierreёlige vers), kwintet (vyfreёlige vers), sestet/sekstet
(laaste ses reёls van ʼn sonnet), oktaaf (twee kwatryne van ʼn
Italiaanse sonnet – 8 reёls)

Titel Dit is die opskrif van die gedig.

Klankeffekte Halfrym – alliterasie en assonansie, rym, ritme en
klanknabootsing

Alliterasie Dieselfde medeklinkers of konsonante in beklemtoonde

lettergrepe word in dieselfde versreël herhaal, bv. en pulp en
plet …

Assonansie Herhaling van klinkers of vokale in beklemtoonde lettergrepe in

twee of meer woorde, bv. lieb sy liesbet ...
Rym Dieselfde klanke word herhaal.
Eindrym Die ooreenstemming van klank in die laaste lettergreep of
woorde in versreëls.
Volrympatrone Beginrym: die beginwoorde van die versreëls rym met mekaar.
Binnerym: ʼn Woord binne ʼn versreël rym met ʼn woord aan die
einde van dieselfde versreël.
Eindrym: Woorde wat aan die einde van versreëls rym.

19
Eindrymverbindings/ Paarrym: aabb
rymskemas Kruisrym: abab
Omarmde rym: abba
Gebroke rym: abca
Ritme Die tempo waarteen die gedig gelees word.
Tempo Tempo skep ʼn bepaalde atmosfeer. Die tempo kan stadig
wees, wat ʼn gevoel van bv. droefheid mag skep. As die tempo
vinnig is, kan ʼn atmosfeer van vrolikheid of spanning geskep
word.
Beklemtoning ʼn Woord wat belangrik is, kan op verskillende maniere onder die
leser se aandag gebring word, bv. alleenplasing.
Ellips Woorde wat weggelaat is, word hier met drie punte/stippels
aangewys.
Geïmpliseerde Wanneer iets nie direk gesê word nie, maar die leser sy eie
Taal afleiding(s) moet maak.
Inkeping ʼn Versreël wat verder van die kantlyn af staan as ander
versreëls in die gedig.
Intertekstualitieit Die gedig verwys direk of indirek na ʼn ander skryfstuk.
(Verryking)
Inversie/ Die woordorde in die gedig/versreël is doelbewus verander om
Omgekeerde woordorde te beklemtoon of te rym.
Parentese Addisionele inligting word gegee deur die gebruik van ʼn inlassin,
meestal tussen twee aandagstrepe.
Progressie Dit is die ontwikkeling van tyd of gebeure of die verhouding van
mense vanaf die begin tot die einde van die gedig.
Refrein ʼn Gereelde en herhalende kombinasie van woorde/klanke wat
voorkom om ritme te skep, bv. ʼn lied.
Retoriese vraag ʼn Vraag waarop die antwoord òf nie verwag word nie òf deur die
spreker self beantwoord word.
Sinsnede Dit is ʼn deel van ʼn sin wat ook ʼn werkwoord bevat.
Spreker Dit is die persoon wat altyd in die gedig praat.
Tipografie Die uiterlike bou van die gedig, d.w.s. hoe die gedig
saamgestel/gedruk is.
Toutologie/stapelvorme Dit is die opstapeling van woorde met dieselfde betekenis.
(Verryking)
Wending Die inhoud van die gedig verander (soms skielik), gewoonlik met
die gebruik van maar/toe.

20
Hoe om ʼn gedig te ontleed
Die ontleding van gedigte is ʼn proses waarvolgens die figuurlike en strukturele boustene
waaruit ʼn gedig bestaan, uiteen gesit word.

Die aard van digkuns/gedigte druk komplekse gevoelens uit wat verskeie betekenisse kan
hê. Om dit te verstaan, moet jy nie net na die woorde kyk nie, maar ook na die ritme/rym,
beeldspraak en stylfigure en die letterlike en geïmpliseerde betekenisse.

Die ontleding van ʼn gedig vereis dat jy dieper kyk na die woordkeuses van die skrywer: dit
wat betekenis dra en impak het. ʼn Volledige ontleding van al die dele wat gebruik word om ʼn
gedig saam te stel, is nodig.

Om ʼn gedig op figuurlike vlak te verstaan, is dit nodig om na die volgende aspekte van ʼn
gedig te kyk:
• Woordkeuse
• Toon en stemming
• Beeldspraak

Woordkeuse

Kyk na die digter se woordkeuse in die gedig. Die woorde laat die leser toe om insig te kry
en begrip te ontwikkel vir wat die digter in die gedig probeer sê.

Die woorde laat die leser toe om te beoordeel hoe die digter oor die onderwerp voel en hoe
hy/sy die leser wil laat voel. Die woorde laat die digter toe om beelde te skep en in te kleur
volgens wat hy/sy die leser wil laat waarneem. Hoe woorde aangewend word, is die
belangrikste aspek in die gedigte.

Die volgende vrae kan as riglyne dien:

 Watter soort taal word in die gedig gebruik (register)?

 Kan die leser dit maklik verstaan?
 Is die gedig in ʼn formele of informele gesprekswyse geskryf?
 Is die gedig liries van aard?
 Hoe help die woordkeuse die leser om die gedig te verstaan?  Wat is die
konnotasie/betekenis wat aan die digter se woorde geheg kan word?
 Gebruik hy/sy gelaaide woorde wat positiewe of negatiewe gevoelens van die digter
uitdruk/impliseer?
 Watter woorde word uitgelig of herhaal?
 Hoekom doen die digter dit?
 Watter uitwerking het dit op die leser?
 Watter uitwerking het dit op die totale betekenis van die gedig?

Voorbeeld:
Ken jy die see – Uys Krige
1. Ken jy die see, Meneer, ken jy die see?

21
 2. Hy lyk nou soos jou voorstoep blinkgeskuur
3. en kalm soos min dinge hier benee,

4. maar hy’s gevaarliker as vlam of vuur.

5. Dan sê jy nog, Meneer, die vis is duur.

Vraag Antwoord
1. Watter funksie het die refrein in die Herhaling of retoriese vrae wat die visserman aan
gedig? Meneer vra.
2. Is die woordeskat/register in die Daar is moeilike woorde soos “benee” wat
gedig maklik om te verstaan? benede/onder beteken.
3. Is die gedig in ʼn formele of informele Informele manier; daarom word “jy” en “jou”
manier geskryf? gebruik.
4. Hoe verstaan die leser die gedig? Die leser verstaan dat die vissermanne baie
opoffer om vis aan die publiek te verskaf.
5. Is die gedig ʼn liriese gedig? Indien wel, moet jy die rymskema benoem. Ja, dit
is ʼn liriese ballade. Dit gebruik paarrym.

Toon en stemming
Toon en stemming in gedigte het twee doelwitte. Die term toon impliseer: 
hoe die digter oor die gedig voel en watter boodskap hy/sy wil oordra;
en  hoe die digter die leser wil laat voel oor die boodskap van die gedig.

In baie gevalle is die aspekte dieselfde, maar dit mag ook verskil. Alhoewel die digter ook
kan probeer om die lesers se standpunt/insig deur gevoelstaal en beeldspraak te rig of te
verander, is dit nie altyd die geval nie. Jy mag verskil as jy jou standpunt uit die teks kan
regverdig of motiveer.

ʼn Belangrike ding om te onthou is dat toon ʼn gevoelsreaksie is. Om slegs aan te dui dat
toon ʼn gevoel/emosie is, is nie genoeg nie. Die gevoel/emosie moet geïdentifiseer en uit die
teks geregverdig word.

Hoe kan jy dit doen?

 As jy die gedig lees, kyk na woorde wat gevoelens uitdruk.
 Let wel dat die toon ook gedurende die verloop van die gedig kan verander.

Dit is belangrik dat die tipe gedig geïdentifiseer word. Voorbeeld: Indien dit ʼn sonnet is, sal
die toon van aanvaarding aan die einde van die gedig, waar ʼn oplossing verskaf word,
verskil van die besorgde toon in die eerste deel van die gedig. Daar is ʼn draaipunt in
gevoelens/emosies wat uitgebeeld word.

Voorbeeld:
Die dans van die reën – Eugéne N. Marais
1. O die dans van ons Suster!
2. Eers oor die bergtop loer sy skelm, Skamerige optrede
3. en haar oge is skaam; Terughoudend en skaam

22
4. en sy lag saggies Vrolikheid

Vraag Antwoord
1. Beskryf die toon/stemming in die gedig. 1. Daar word ʼn gevoel van vrolikheid of
opgewondenheid geskep.
2. Vervang die woord “bergtop” met ʼn 2. Heuweltop.
sinoniem.

Beeldspraak en stylfigure

Dit is die beelde wat deur die digter d.m.v. taal in die gedig geskep word. Die meeste digters
doen dit deur:
• die toneel/beelde konkreet/letterlik te beskryf. Hulle bied die feite aan wat beskryf word.
• figuurlike taal, bv. vergelykings, metafore en personifikasie te gebruik.
• beide letterlike en figuurlike taal te gebruik.

Hoe identifiseer jy beeldspraak en stylfigure?

• Identifiseer eers die vergelykings, metafore, personifikasie en stylfigure.
o Ontleed dit dan.
 Wat word met mekaar vergelyk en hoe help dit die leser om alle aspekte van die
gedig te begryp?
o Is die beeldspraak en stylfigure positief of negatief aangebied?
 Hoe affekteer dit my siening van die inhoud, boodskap of tema van die gedig?
• Identifiseer die letterlike beskrywings. o Wat word beskryf?
o Word dit in ʼn positiewe of negatiewe lig beskryf?
 Hoe affekteer dit my siening van die inhoud, boodskap of tema van die gedig?

Voorbeeld:
Die heks van Hexrivier – Philip Nel
1. Toe die Hexrivier se heide teen die berghange blom
2. het ʼn Hugenote-meisie van Drakenstein gekom.
3. Die lig in haar oë het die jonkmans betower
4. maar net een kon dit regkry om haar hart te verower.

Vraag Antwoord
1. Benoem die halfrym in versreël 1. 1. Alliterasie.
2. Watter woord in strofe 1 dui die wending 2. Gebruik van die woord “maar”.
aan?
3. Gee ʼn voorbeeld van simboliek in versreël 3. Die hart wat verower is, dui op liefde.
4.

23
Gedig 1:

Krisis – Elisabeth Eybers

Agtergrond

Geboortedatum en -plek: Elisabeth Françoise Eybers is op 26 Februarie 1915 in

Klerksdorp gebore.

Letterkundige werke en prestasies: Sy is die eerste vrou wat die Hertzog-prys gewen het.
Sy was bekend vir haar Afrikaanse poësie oor die vrou se ervaringsveld – liefde,
swangerskap en middeljare. Sy is in 2007 in Amsterdam oorlede.

Krisis

Elisabeth Eybers

1. Dis hier wat ons twee skei – jy, Hart, en

ek,
2. albei tot afskeid so onvoorbereid.
3. Die weg was lieflik waarlangs jy gelei’t
4. maar dis verby, al staar jy terug. Nou
strek
5. die pad langs klowe, afgrond en
moeras.
6. Voortvarend en ʼn lafaard soos altyd
7. en nooit in staat tot enige besluit
8. en siek daarby, is jy nou net ʼn las.

9. Jy was die gas en gasheer by die fees,

10. die seremoniemeester en die nar:
11. jou dwase raad kan net die Hoof verwar
12. waar elke tree die laaste tree mag wees.
13. Kyk, dit word laat, die kermis is verby,
14. kan jy dit nie begryp? Hier moet ons skei.
[Uit: Versamelde gedigte. Human & Rousseau en Tafelberg, 1980]

Opsomming

Krisis (titel) dui op die stryd tussen “Hart” wat verwys na die spreker se emosies en “Hoof”
wat verwys na die spreker se verstand/rede. ʼn Sinnebeeld in die gedig is ʼn metafoor wat
deur die hele gedig volgehou word, naamlik die hart wat met emosie vergelyk word en die

24
hoof wat met die verstand vergelyk word. Hierdie sinnebeeld dui op die innerlike stryd/krisis
van die spreker.

Woorde in die gedig

WOORD BETEKENIS

afskeid (farewell) Handeling van vertrek/totsiens-sê/groet.

onvoorbereid Sonder om voorbereid te wees.

(unprepared)
staar (stare) Lank in ʼn rigting/na iets/na een plek kyk.

klowe (ravines) Steil, soms smal, maar gewoonlik lang openinge tussen berge,
rante of bulte/openinge tussen berge.
afgrond (precipice) Diep opening in die aardoppervlakte.

moeras (swamp) Sponsagtige, papperige strook grond waaruit water langsaam

wegvloei.
lafaard (coward) Persoon sonder moed.

gasheer (host) Iemand wat ʼn gas of gaste ontvang.

seremoniemeester Persoon wat by ʼn fees of geleentheid die leiding neem.

(master of ceremonies)
verwar (confuse) Maak jou deurmekaar.

kermis (fair) (Jaarlikse) volksfees met vermaaklikhede/fees waar lekker

dinge gedoen of gekoop kan word.
begryp (understand) Vermoë om iets te verstaan.

1. Digvorm

Hierdie gedig is ʼn Italiaanse sonnet.

Versreëls 1–4 is ‘n kwatryn en versreëls 5–8 is ‘n kwatryn. Saam vorm dit die oktaaf. In die
oktaaf word die emosies van die hart bespreek, maar die rede/verstand/hoof voel dat die
spreker “voortvarend” is en soos ʼn “lafaard” optree. In reël 8 is daar ʼn gevoel van bitterheid
omdat die hart as “siek” en ʼn “las” beskryf word.

Reëls 9–11 is ’n tersine en reëls 10–12 is ook ’n tersine. Saam vorm dit die sestet. In die
sestet verteenwoordig die ”jy” verskillende rolle naamlik die "gas” en “gasheer” en ook die
“seremoniemeester” en “nar”. Daar is ʼn gevoel van bitterheid in reël 11 (net soos in reël 8)
naamlik dat die spreker voel “die kermis is verby” (omdat die spreker onaangename
ervarings gehad het) en dat die “doellose lewe” tot ʼn einde moet kom. Die laaste twee reëls
sluit aan by die eerste twee versreëls waar dit duidelik is dat die emosies en rede moet skei.
Dit bind die gedig tot ʼn hegte eenheid.

25
2. Analise

VERSREËLS VERDUIDELIKING
1. Dis hier wat ons twee skei – jy, Hart, en ek,  Die funksie van die aandagstreep
verduidelik wie “ons twee” is.
 Die gebruik van die kommas dui ʼn lys
van verskillende persone in die gedig nl.
jy en ek aan.
 Hart het ʼn tweeledige betekenis nl. die
fisiese hart of ʼn aanspreekvorm vir ʼn
geliefde.
2. albei tot afskeid so onvoorbereid.  “albei” is onvoorbereid om afskeid te
neem.
3. Die weg was lieflik waarlangs jy gelei’t  Elisie word gebruik ter wille van die
rympatroon en ritme. Dit moes “gelei
het” wees.

4. maar dis verby, al staar jy terug. Nou strek  “maar” dui op ʼn wending omdat haar
5. die pad langs klowe, afgrond en moeras. hart haar mooi gelei het, maar dit nou
verby is.
 Enjambement - reël 4 gaan oor na reël
5 sonder die gebruik van leestekens om
die gedagte ʼn eenheid te maak.
6. Voortvarend en ʼn lafaard soos altyd  Iemand wat “voortvarend” is, doen
7. en nooit in staat tot enige besluit dinge haastig sonder om daaroor te
8. en siek daarby, is jy nou net ʼn las. dink.
 Die hart word met ʼn “lafaard” vergelyk.
 Reël 8 is vol bitterheid, want die hart is
nou net ʼn las.
9. Jy was die gas en gasheer by die fees, 10.  Dubbelsinnigheid: “gas en gasheer”
die seremoniemeester en die nar: asook “seremoniemeester en die nar”
verwys na teenstrydige/teenstellende
emosies.
 Die funksie van die dubbelpunt dui op ʼn
verduideliking wat volg.
11. jou dwase raad kan net die Hoof verwar  Enjambement: reël 11 gaan oor na reël
12. waar elke tree die laaste tree mag wees. 12 sonder die gebruik van leestekens
om die gedagte as geheel te verbind.
Die hart se raad gaan die hoof verwar;
dit beteken dat emosies wel rede of
logika (verstand) gaan verwar.
 “Hoof” is met ʼn hoofletter geskryf, want

26
 dit personifiseer/vermenslik ʼn mens se
emosies deur die eienaam, Hart, te
gebruik.
 Reël 11 dui op die bitterheid wat die
spreker voel omdat emosies die
verstand verwar.
13. Kyk, dit word laat, die kermis is verby,  Die gebruik van kommas verstadig die
tempo van die versreël.
 Hier volg die besef dat die verstand en
emosies moet skei.
14. kan jy dit nie begryp? Hier moet ons skei.  Dit is ʼn voorbeeld van ʼn retoriese vraag.
 Die laaste twee versreëls beklemtoon
die spreker se finale besluit.
 Die laaste twee versreëls sluit by die
eerste twee versreëls aan en bind die
gedig tot ʼn eenheid.

3. Tema en boodskap

Tema: Die tema is die dieper boodskap van die gedig. Die tema verwys na die innerlike
krisis wat die spreker tussen die hart en die verstand (hoof) beleef.

Boodskap: Die boodskap is ten nouste met die tema verweef. Dit is die universele waarheid
dat ʼn mens besluite moet neem met jou verstand of jou hart.

4. Beeldspraak en stylfigure

REËL BEELDSPRAAK EN STYLFIGURE VERKLARING

1 Dis hier wat ons twee skei – jy, Hart, en ʼn Voorbeeld van personifikasie –
ek, die spreker vermenslik ʼn mens se
emosies deur die eienaam, “Hart”, te
gebruik.

2 albei tot afskeid so onvoorbereid ʼn Voorbeeld van assonansie – die

herhaling van die a-klank asook die
eiklank.

3 Die weg was lieflik waarlangs jy gelei’t Herhaling van die w-klank is ʼn voorbeeld
van alliterasie.
Elisie: ‘gelei’t’ is eintlik ‘gelei het’, maar
elisie is gebruik ter wille van rympatroon
en ritme.
9 Jy was die gas en gasheer by die fees, Herhaling van die g-klank is ʼn voorbeeld
van alliterasie.

27
5. Toon en stemming

Toon: Die toon is somber/donker omdat skeiding tussen rede en emosie aangespreek word.

Stemming: Die stemming dui op die aanvanklike verwarring wat die spreker ervaar met
besluite wat sy met haar hart in stede van met haar verstand geneem het. Dan neem die
spreker ʼn besliste besluit en kies haar verstand bo haar emosies.
Aktiwiteit 1
Lees die gedig weer deur en beantwoord dan die vrae:

1.1 Hierdie gedig is ʼn voorbeeld van ʼn Italiaanse sonnet. Gee TWEE bewyse
hiervoor. (2)
1.2 Hoekom gebruik die digter elisie in reël 3? (1)
1.3 Wat word die eerste strofe genoem wat uit agt reëls bestaan? (1)
1.4 Wat is die funksie van die aandagstreep in reël 1? (1)
1.5 Verduidelik die kontras wat in die gedig voorkom na aanleiding van reël 1, 6 en 8.
(2)
1.6 Wat, dink jy, is die tema ? (2)

1.7
Kies die korrekte antwoord. Skryf slegs die korrekte letter (A–D) langs die
vraagnommer (1.7) neer.

“Jy was die gas en gasheer by die fees,

die seremoniemeester en die nar:” Reël 9 en10 is ʼn voorbeeld van:..

A inversie
B metafoor
C vergelyking (1)
D enjambement
1.8 Wat is die kerngedagte van die sestet?
(1)
1.9 Benoem die rymskema in strofe 1.
(1)

1.10 “Hier moet ons skei.” (Reël 14)

(1) Wat beteken hierdie reël?

1.11 Gee ʼn voorbeeld van die volgende uit die gedig:

(a) Alliterasie
(1)
(b) Assonansie (1) (c) Vergelyking (1)

28
1.12 Watter lewenswaarheid het jy uit die gedig gekry? (1) [17]
Moontlike antwoorde
1.1  Die gedig bestaan uit 2 kwatryne/oktaaf en 2 tersines/sestet.
 Rymskema: abba cbbc dee dff (2)
1.2 Die woorde word verkort om in die ritme/rymskema van die gedig in te pas. (1)
1.3 Oktaaf (1)
1.4 Daar volg ʼn verduideliking van wie die “ons” is. (1)
1.5 Die hart en ek het eers goed saam gewerk, maar nou ...
• is die hart ʼn lafaard/voortvarend.  is die hart siek.
• het die hart ʼn las geword.
(2)
1.6 Die tema verwys na die stryd tussen hart (emosies) en verstand (rede/logika). (2)
1.7 B/metafoor (1)
1.8 Die hart (emosies) en die hoof (verstand) besef hulle kan nie
saamwerk/saam besluite neem nie. (Of soortgelyk) (1)

1.9 abba cbbc (omarmde rym ) (1)

1.10 Die rede (verstand) en emosie (hart) moet geskei word. (1)

1.11 a) Alliterasie: (reël 3) “Die weg was lieflik waarlangs”;

(reël 9) “gas en gasheer” (1)
b) Assonansie: (reël 2) “albei tot afskeid so onvoorbereid”
(1)
c) Vergelyking: (reël 6 en 7) “Voortvarend en ʼn lafaard soos altyd en nooit in
staat tot enige besluit” (1)

1.12 Dit is beter om jou verstand eerder as emosies te gebruik wanneer jy

(ernstige) besluite moet neem. (Of soortgelyk)
(1)
[17]

Gedig 2:
Ken jy die see ... – Uys Krige
Agtergrond
Geboortedatum en -plek: Mattheus Uys Krige is op 4 Februarie 1910 in Bontebokskloof
(Kaapprovinsie) gebore en op 10 Augustus 1987 in Hermanus (Kaapprovinsie) oorlede. Hy was
ʼn Suid-Afrikaanse skrywer, digter, dramaturg, vertaler, rugbyspeler en oorlogskorrespondent.

Letterkundige werke en prestasies:

Uys Krige het ses digbundels, ses prosawerke, asook ses dramas gepubliseer. Hy het die
volgende prestasies behaal:

29
JAAR TOEKENNING WAARVOOR
1951 Akademieprys vir Vertaalde Werk Gedigvertalings
1956 Akademieprys vir Vertaalde Werk Dramavertalings
1969 Akademieprys vir Vertaalde Werk Dramavertalings
1971 Akademieprys vir Vertaalde Werk Gedigvertalings
1972 Akademieprys vir Vertaalde Werk Dramavertalings
1974 Hertzogprys Poësie
1981 Akademieprys vir Vertaalde Werk Dramavertalings
1985 Hertzogprys Drama

Ken jy die see...

Uys Krige

1. Ken jy die see, Meneer, ken jy die see?

2. Hy lyk nou soos jou voorstoep blinkgeskuur
3. en kalm soos min dinge hier benee,
4. maar hy’s gevaarliker as vlam of vuur.

5. Dan sȇ jy nog, Meneer, die vis is duur.

6. Dié vrede, kalmer as ʼn stil, soet kind,

7. lyk of dit dae, dae lank sal duur.
8. Maar word dié bries ʼn bulderende wind,
9. dan veg jy vir jou lewe, uur na uur.

10. En jy sȇ nog, Meneer, die vis is duur.

11. Ja, sleep die swart, swart wind die swart nag mee,

30
12. waar kry ons hulp dan, waar’s ons naaste buur?
13. Die Dood staan voor die deur. Gee hy nog net één
tree,
14. dan kelder hy ons almal in sy koue skuur.

15. En jy sȇ nog, Meneer,die vis is duur.

16. Wat van die storms wat nooit ophou raas?

17. Jy sit pal in jou kliphuis, klam en guur,
18. en hoor die wind al woester, wreder blaas.
19. En daar’s geen sprokkel hout meer vir jou vuur.

20. Dan sȇ jy nog, Meneer, die vis is duur.

21. Was jy al van jou bootjie soos ʼn veer gevee 22. deur
ʼn grys golf hoog soos ʼn tronk se muur.
23. Wat help dit om te spartel en te skree: “Nee! Nee!”
24. sluk jy eers daardie waters sout en suur?

25. Dan sȇ jy nog, Meneer, die vis is duur.

26. Ken jy die doodsangs as die rukwind klap?

27. Dié waansin ken geen redmiddel of kuur.
28. Hy vreet mos aan jou ingewande nes ʼn krap.
29. Hy’s koud soos ys, heet soos die hellevuur!

30. Dan sȇ jy nog, Meneer, die vis is duur.

31. Ken jy die see, Meneer, ken jy die see?

32. Hy wat met groen jaloerse oë na ons gluur, 33. ons
wat net één ou misstappie moet gee 34. en hy kom tromp-
op op ons afgestuur!

35. Dan sȇ jy nog, Meneer, die vis is duur.

36. Sien jy die krom ou vroutjie daar, mevrou Mathee,

37. wat telkens ver, vér oor die golwe tuur?
38. Sy dink dié briesie bring haar seuns betyds vir tee.
39. Hul slaap aldrie agter die kerkhofmuur.

40. Dan sȇ jy nog, Meneer, die vis is duur ...

[Uit: Versamelde gedigte. J.L. van Schaik, 1985]

Opsomming

31
Die visserman is ongelukkig met die voornemende viskoper wat hy as “Meneer” aanspreek.
Hy vertel hierdie “Meneer” van die gevare waarmee vissermanne daagliks te doen kry om
vars vis op die tafel te sit en dan kla “Meneer” dat die vis duur is.

Die gedig kan as alleenspraak gesien word waar die visserman ʼn gesprek voer. Daar is ook
progressie in die gedig waar die see eers as kalm beskryf word en dan verander na ʼn see
wat mense se dood veroorsaak.

Woorde in die gedig

WOORD BETEKENIS
benee (beneath) Onder
bries (breeze) ligte windjie
bulderende (roaring) woeste, rasende, wilde wind
buur (neighbour) buurman/persoon wat langs jou bly
kelder (sink) vernietig
pal (always) gedurig/altyd
sprokkel (stick) droë stukkie tak of ʼn splintertjie hout
guur (unpleasant) onaangename/onaangename weer
waansin (madness) nie reg dink nie/mal; verskriklike storm
kuur (remedy) Medisyne
hellevuur (fires of hell) die vuur van die hel; gevaarlik
ingewande (intestines) binnegoed in die liggaam
misstappie (slip-up) Foutjie
gluur (glare) kwaai aankyk
tromp-op (directly) Reguit
tuur (stare) kyk stip na/staar

1. Digvorm

Hierdie gedig kan as ʼn monoloog/alleenspraak beskou word waar die visserman met ʼn
afwesige man/koper van die vis praat. Die gedig is ook ʼn ballade wat bestaan uit ʼn kwatryn
gevolg deur ʼn refrein. Die kwatryne maak gebruik van kruisrym.

32
2. Analise

VERSREËL VERDUIDELIKING
1. Ken jy die see, Meneer, ken jy die see?  Herhaling van die frase “Ken jy die see”

beklemtoon die bedrieglikheid van die see.

 Gebruik van kommas voor en na “Meneer” is
om die woord uit te lig.
 Dié reël herhaal weer in versreël 31.
2. Hy lyk nou soos jou voorstoep  Hier word die see vergelyk met jou
blinkgeskuur voorstoep wat blinkgeskuur is.
3. en kalm soos min dinge hier benee,  Enjambement: Reël 2 gaan oor in reël 3
sonder die gebruik van leestekens. Dit maak
die gedig vloeiend.
 Die woord benede (onder) word verkort na
“benee” om by die rymskema te pas.
4. maar hy’s gevaarliker as vlam of vuur.  Elisie: Die woord “hy’s” moet wees hy is.
Dit word ter wille van ritme so gebruik.
 Metafoor: Die see word vergelyk met “vlam
of vuur”.
 Alliterasie van die v-klank in “vlam” en
“vuur”. Beklemtoon sy gevaarlikheid.

5. Dan sȇ jy nog, Meneer, die vis is duur.  Refrein: Herhaling van ʼn gedeelte van
dieselfde reël ter wille van beklemtoning in
reëls 5, 20, 25, 30, 35, en 40.
6. Dié vrede, kalmer as ʼn stil, soet kind,  Metafoor: Verwys na die vreemdsaamheid en
kalmte van die see wat soos ʼn “stil, soet
kind” is.

7. lyk of dit dae, dae lank sal duur.  Herhaling van “dae” verwys na hoe lank die
vrede sal duur.
 Alliterasie van die d-klank in “dae”, “duur”.
8. Maar word dié bries ʼn bulderende wind,  Die woord “Maar” dui op die kontras
tussen die kalmte en die gevaar van die
see. Dit dui op die skielike verandering wat
die see kan ondergaan (wending).
 Herhaling van die b-klank (alliterasie) dui
op die eksplosiewe klank van die
geweldige/brekende branders.
9. dan veg jy vir jou lewe, uur na uur.  Die geveg tussen die visserman en die see
word hier uitgebeeld.
 Wys dat die geveg baie lank aangehou het.
10. En jy sȇ nog, Meneer, die vis is duur.  Die woord “jy” is kursief om te beklemtoon dat
die visserman met die spesifieke meneer
praat. Dit is ook aantygend omdat die

33
 visserman weet wat dit kos om die vis te
vang, terwyl die meneer klá oor die prys. Dit
kan ook daarop dui dat die meneer arrogant
is.
 Hierdie reël herhaal weer in reël 15.
11. Ja, sleep die swart, swart wind die  Alliterasie van die s-klank.
swart nag mee,  Die “swart wind” verwys na die
suidoosterwind wat stormagtig is. Die wind is
onheilspellend/ gevaarlik.
 Die nag is sonder maan en dit wys na die
gevaar om dan op die see te wees.
12. waar kry ons hulp dan, waar’s ons  Retoriese vraag: Tydens ʼn storm op die
naaste buur? oopsee, kan hulp slegs van God kom.
Verwys ook na die teks in die Bybel: Waar
kom ons hulp vandaan? (Psalm 121 vers 1)
 “buur” verwys na ʼn buurman wat baie
onwaarskynlik op die see aangetref sal
word.
 Elisie: “waar’s” verwys na waar is. Elisie
word gebruik ter wille van rympatroon en
ritme in die gedig.
13. Die Dood staan voor die deur. Gee hy  “Dood” word ʼn persoon in die reël. Dit
nog net één tree, impliseer dat dit baie gevaarlik op die see is.
 Alliterasie van die d-klank om te
bevestig/wys hoe naby die dood is.
 Akuuttekens op “één” beklemtoon hoe naby
die dood is.
14. dan kelder hy ons almal in sy koue  Hier vernietig die dood almal wat met hom in
skuur. aanraking kom.
 Die vissermanne verdrink in die koue see en
sak na die bodem(skuur).
 Alliterasie van die k-klank.
16. Wat van die storms wat nooit ophou  Retoriese vraag word gebruik om die
raas? gedagte te beklemtoon en die Meneer se
aandag te vestig op die gevaar van die see.

17. Jy sit pal in jou kliphuis, klam en guur,Alliterasie van die k-klank.

 Beklemtoon die koue en ongemak van die
huisie waarin hulle moet bly omdat hulle nie
geld het nie.
18. en hoor die wind al woester, wreder  Alliterasie van die w-klank beklemtoon die
blaas. geluid van die woeste/wilde wind.
19. En daar’s geen sprokkel hout meer vir  Elisie: “daar’s” moet wees daar is. Dit word
jou vuur. gebruik ter wille van ritme.
 “sprokkel” verwys na ʼn droë stukkie tak. Al
die hout op die boot is dus nat as gevolg van

34
 die geweld van die wind op die see.

21. Was jy al van jou bootjie soos ʼn veer  Vergelyking: Jy word afgegooi van die
gevee bootjie soos ʼn veer asof jy niks weeg nie/lig
22. deur ʼn grys golf hoog soos ʼn tronk se is.
muur.  Assonansie van die oo-klank asook die
eeklank kan dui op die vee-aksie wat die
beweging van die wind voorstel.
 Enjambement – stel beweging voor.
 Alliterasie van die g-klank. Beklemtoon die
gevaar van die golwe.
 Vergelyking van die golf met ʼn tronk se
muur.
23. Wat help dit om te spartel en te skree:  Retoriese vraag: ʼn Visserman het geen
“Nee! Nee!” krag teen die natuur se mag nie. Dus sal dit
nie help om te spartel en te skree nie.
 Dit vestig die aandag op die vissermanne
se hulpeloosheid.
24. sluk jy eers daardie waters sout en  Die aksie wat plaasvind as die visserman
suur? sukkel op die boot in die stormwater.
 Alliterasie van die s-klank – dit beklemtoon
dat die seewater sleg is.
26. Ken jy die doodsangs as die rukwind  Doodsangs verwys na die vrees van iemand
klap? om dood te gaan.
 Personifikasie: Die rukwind klap.
27. Dié waansin ken geen redmiddel of  “Waansin” verwys na die situasie waar die
kuur, vissermanne nie weet wat om te doen nie.
Hulle is mal/onverantwoordelik om hulle
lewens op die see te waag.
 “kuur” verwys na medisyne of genesing.
28. Hy vreet mos aan jou ingewande nes  Die dood eet net soos ʼn krap aan jou
ʼn krap. binnegoed .
29. Hy’s koud soos ys, heet soos die  Kontras/teenstelling: “koud” teenoor
hellevuur! “hellevuur”.
 Vergelyking van “hy” (die see) wat so “koud
soos ys” is asook die wind wat met vuur
vergelyk word.
 Hy is kil/afsydig, maar kan ook so warm en
vreesaanjaend soos die hel wees.
31. Ken jy die see, Meneer, ken jy die  Herhaling van reël 1.
see?  Beklemtoon die bedrieglikheid van die see.
 Beklemtoon ook dat die meneer nie weet
waarvan hy praat nie.
32. Hy wat met groen jaloerse oë na ons  “groen jaloerse oë” kan dui op die
gluur, uitdrukking groen van jaloesie.

35
 Die see wil nie sy inhoud/visse met die
vissermanne deel nie.
 Die see waak jaloers oor sy inhoud.

36
33. ons wat net één ou misstappie moet  As die vissermanne een fout begaan, gaan
gee die golf met hulle afreken (hulle laat sterf).
34. en hy kom tromp-op op ons afgestuur!  Enjambement dui op die aksie van die golf
wat “tromp-op op ons afstuur” (dui op die
golwe wat net aanhou kom).
36. Sien jy die krom ou vroutjie daar,  Assonansie van die ou-klank. Beklemtoon
mevrou Mathee, hoe oud sy is en hoe lank sy al wag.
37. wat telkens ver, vér oor die golwe  Herhaling van die woord “ver” beklemtoon
tuur? dat sy oor ʼn lang afstand staar/tuur.
38. Sy dink dié briesie bring haar seuns  Mevrou Mathee hoop dat haar seuns
betyds vir tee. terugkom huistoe en (saam met haar) kom
tee drink.
39. Hul slaap aldrie agter die kerkhofmuur.  Drie van haar seuns is dood, terwyl hulle
gaan visvang het op die see.
 Slaap is die vermensliking van die dood. Dit
is ook ʼn eufemisme wat die dood versag.
 Die kerkhofmuur is die muur wat om die
mense se grafte/kerkhof gebou is.
 Die hoogtepunt van die gedig is dat die see
gevaarlik is en mense se lewens neem.
40. Dan sȇ jy nog, Meneer, die vis is duur  Ellips kom aan die einde van die gedig voor
... om die “Meneer” se aandag op die
moeilike/gevaarlike lewe van ʼn visserman te
vestig.

3. Tema en boodskap

Tema: Elke mens moet besef dat die lewe duur is, veral die lewe van ʼn visserman. Die see
dui ook op die wyse waarop die lewe die mens hanteer, soms rustig en soms stormagtig.
Dit gaan ook oor die onbetrokkenheid van diegene wat nie regtig deel van die proses is nie.
ʼn Mens kla maklik as jy nie self met iets moes sukkel nie.

Boodskap: Die mens moet nooit die natuur onderskat nie. Dit gaan meer oor die interaksie
tussen visserman, wat wel weet en koper wat afsydig staan.

4. Beeldspraak en stylfigure

REËL BEELDSPRAAK EN STYLFIGURE VERKLARING

2. Hy lyk nou soos jou voorstoep blinkgeskuur Vergelyking van die see met ʼn
voorstoep.

37
4. maar hy’s gevaarliker as vlam of vuur. Elisie: Die woord “hy’s” moet wees
hy is en word gebruik ter wille van
ritme. Metafoor: Die see word
vergelyk met “vlam of vuur”.

6. Dié vrede, kalmer as ʼn stil, soet kind, Metafoor verwys na die vrede wat die
visserman het wat soos die
vreedsaamheid van ʼn “stil, soet kind”
is.
Die alliterasie van die s-klank in “stil,
soet” verwys na klanknabootsing
van die see se geruis.

8. Maar word dié bries ʼn bulderende wind, Die woord “Maar” dui op die kontras
tussen die kalmte van die see teenoor
die bedrieglikheid/ gevaar van die see.

13. Die Dood staan voor die deur. Gee hy nog “Dood” word ʼn persoon in die reël
net één tree, (personifikasie). Dood word as
eienaam gebruik.
Die alliterasie van die d-klank in
"Dood”, “die”, “deur".

21. Was jy al van jou bootjie soos ʼn veer Vergelyking - jy word soos ʼn veer van
gevee die bootjie afgegooi asof jy baie lig is.
22. deur ʼn grys golf hoog soos ʼn tronk se Beklemtoon dat die see baie magtig
muur. is.
Vergelyking van die golf met ʼn tronk
se muur. Dit wys dat jy nie kan
ontsnap/wegkom nie.
23. Wat help dit om te spartel en te skree: Dit is ʼn retoriese vraag, want ʼn
“Nee! Nee!” visserman het geen krag teen die
natuur se mag nie. Dus sal dit nie help
om te spartel en skree nie.
Beklemtoon die magteloosheid van
die vissermanne.

26. Ken jy die doodsangs as die rukwind klap? Personifikasie: “rukwind klap”.
Beklemtoon die angs wat die
vissermanne ervaar.
28. Hy vreet mos aan jou ingewande nes ʼn Vergelyking: doodsangs word
krap. vergelyk met ʼn krap.
Personifikasie: die dood “vreet” aan
jou/die angs vernietig jou.

38
 soos ys” is en “hy” wat so warm soos
die hel se vuur is.

32. Hy wat met groen jaloerse oë na ons gluur, Personifikasie: Die see kry ʼn
menslike eienskap naamlik om te
gluur.
36. Sien jy die krom ou vroutjie daar, Hoogtepunt/klimaks van die gedig is
mevrou Mathee, dat “mevrou Mathee ver oor die golwe
tuur?”
37. wat telkens ver, vér oor die golwe tuur?
Retoriese vraag: Daar word van
niemand verwag om die vraag te
beantwoord nie.
39. Hul slaap aldrie agter die kerkhofmuur. Slaap is die vermensliking van die
dood. Dit is ook ʼn eufemisme ter
versagting van die dood.
29. Hy’s koud soos ys, heet soos hellevuur! Kontras/teenstelling: “koud” teenoor
“hellevuur.”
Elisie: “Hy’s” moet wees Hy is.
Gebruik elisie ter wille van ritme in die
gedig.
Vergelyking van “hy” wat so “koud

5. Toon en stemming

Toon: Die toon is morbied en treurig a.g.v. die see wat gee en neem. Die vissermanne kry
vis en ʼn inkomste uit die see, maar die see neem soms die lewe van ʼn visserman in die
proses.

Stemming: Die stemming is dus ook hartseer en ongelukkig.

Aktiwiteit 2

Lees die gedig weer deur en beantwoord die vrae.

2.1 Benoem die strofebou in strofe 1. (1)

2.2
“Dan sȇ jy nog, Meneer, die vis is duur.” (reël 5, 20, 25, 30, 35 en 40)
(1) Wat noem ons hierdie herhaling?

2.3
“maar hy’s gevaarliker as vlam of vuur” (reël 4)
(1) Benoem die halfrym in dié reël.

2.4 (1)
Waarom word “Dood” in strofe 5 met ʼn hoofletter geskryf ?

2.5
“Was jy al van jou bootjie soos ʼn veer gevee” (reël 21)

39
 (1) Benoem die beeldspraak.
2.6 Gee ʼn voorbeeld van kontras uit die gedig. (2)

2.7
Kies die korrekte antwoord. Skryf slegs die korrekte letter (A–D) langs die
vraagnommer (2.7) neer.

“Hy vreet mos aan jou ingewande nes ʼn krap.” (reël 28)

Dit is ʼn voorbeeld van ...

40
 A ʼn metafoor.
B ʼn vergelyking. (1)
C elisie.
D enjambement.
2.8 Wat is die tema in die gedig? (2)

2.9 Waarom “tuur” mevrou Mathee oor die golwe? (reël 37) (1)

2.10 Dink jy die visserman het rede om omgekrap te wees met Meneer?
Motiveer jou antwoord. (1)

2.11 Na wie verwys “jy” in reël 40? (1)

2.12 Watter twee OPEENVOLGENDE woorde in reël 32 het dieselfde (1) betekenis?
2.13 Kies die korrekte antwoord tussen hakies.

Die funksie van die ellips in versreël 40 is (om jou gedagtes te laat
gaan/die storie te vertel). (1)

2.14 “Hul slaap aldrie agter die kerkhofmuur.” (reël 39)

(2) Watter
stylfiguur word in die versreël gebruik? Wat beteken die reël?
[17] Moontlike antwoorde
2.1 Kwatryn (1)
2.2 Refrein (1)
2.3 Alliterasie (van v-klank) (1)
2.4 Dood word hier as mens beskryf/Personifikasie/Dood word personifiseer (1)
en word as ʼn eienaam geskryf.
2.5 Vergelyking (1)
2.6 In reël 29 word die wind beskryf as beide ...
• koud soos ys en
• heet soos hellevuur. (2)
2.7 B/vergelyking. (1)
2.8 • Die vissermanne waag hulle lewens wanneer hulle visvang,
daarom is die prys van die vis nie duur nie./
• Om vis te vang is gevaarlik, maar die mense dink nie daaraan as
hulle kla oor die prys van die vis nie. (2)
(Enige EEN of soortgelyk)
2.9 Sy verlang na haar seuns. (1)

41
2.10 Ja.
Die visserman offer sy lewe op om vis te vang vir die publiek.
OF
Nee.
Sommige mense voel dat die vis wel te duur is, ten spyte van wat die
vissermanne deurgaan. (1)
2.11 Dit verwys na die “Meneer.” (1)

2.12 “groen jaloesie” (1)

2.13 om jou gedagtes te laat gaan (1)

2.14 Eufemisme. (1)
Die seuns slaap nie, want hulle is dood en begrawe. (2)
[17]
TOTAAL:

Gedig 3:
Wetenskapmannetjies – Antjie Krog
Agtergrond

Geboortedatum en -plek: Antjie Krog is op 23 Oktober 1952 in Kroonstad gebore. Haar

getroude van is Sameul, maar sy publiseer die meeste van haar werke onder haar
nooiensvan Krog.

Letterkundige werke en prestasies: Antjie Krog het op skool begin skryf. Daar het agtien
versbundels van haar verskyn, een roman en drie nie-fiksie tekste. Sy is internasionaal bekend
en is twaalf keer bekroon, nasionaal en internasionaal.

Wetenskapmannetjies

Antjie Krog

1. Julle sit onder swart teleskope

2. en kyk na die son
3. tot julle besef dat julle nooit daar sal kom.
4. Pateties bepaal julle dan die ligjare
5. en vertel dat die son as ’t ware 6. inkrimp en eendag gaan verdwyn.

7. Ons sit maar hoog op die windpomp

8. en kyk hoe die son sy kop stamp
9. teen die rant
10.hoe hy bloei

42
 11.hoe die vaal lug gloei
12.hoe die bome tot silhoeëtte verskroei.

13.daarom, liewe menere, teken ek klawertjies

14.tussen my huiswerk, kry ek 26%
15.want ek luister eerder na
16.die verdwaalde korhaan
17.tussen die bossies by die tennisbaan
18.ek kwadreer liewer my vreugdes
19.en vind dan die logaritme van my hartseer 20. want syfers bring eensaamheid 21. wat geen
mens kan keer.

[Uit: Dogter van Jefta. Human & Rousseau, 1970]

Opsomming

Die gedig Wetenskapmannetjies kom uit Antjie Krog se eerste bundel, Dogter van Jefta, gepubliseer
toe sy nog op skool was. Die spreker neem ʼn negatiewe houding in teenoor die “wetenskaplikes”
(“Julle”) wat “ons” wil leer oor die wetenskap, wiskunde en die sonnestelsel. Vir die spreker is
akademie nie so belangrik soos waardering van die natuur nie. Hy/sy is ʼn kind wat na die natuur kyk
en dit waardeer sonder om enigiets te verklaar. Vir hom/haar is emosies soos pyn en vreugde
belangriker as wiskundige terminologie. Volgens hom/haar fokus die “Julle” op syfers en dit
veroorsaak eensaamheid, terwyl vreugde en hartseer vir “ons” belangriker is as om goed te doen in
akademie.

Woorde in die gedig

WOORD BETEKENIS

teleskope (telescope) Instrumente waarmee voorwerpe wat ver is, bekyk kan word.

pateties (pathetic) armsalig/bedremmeld/belaglik/misrabel/lamlendig

ligjare (light years) Dit word deur wetenskaplikes as lengte-eenheid gebruik.

inkrimp (shrink) As iets kleiner word.

windpomp (windmill) Waterpomp wat uit ʼn ystertoring bestaan met ʼn wiel bo-aan wat
deur wind gedraai word.
gloei (glowing) Rooi- of witwarm wees deur verhitting/ Rooierige skynsel
wanneer die son sak.
silhoeëtte (silhouettes) Afbeeldings in swart van die bome.

verskroei (scorch) Deur hitte verbrand.

klawertjies (clover, type Kruidgewas/ʼn Speelkaart met drie klawers. ♣ Blaartjies –

of plant) simboliseer geluk.
verdwaalde (lost) Die pad verloor/die spoor byster raak.

43
korhaan (heath-cock) Groot grondvoël wat in die oop veld voorkom.

kwadreer (quadrate) ʼn Getal met homself vermenigvuldig (bv. vreugde X vreugde).

logaritme (logarithm) Wiskundige term gewoonlik afgekort tot log.

eensaamheid Alleen, sonder geselskap wees.

(loneliness)

1. Digvorm

Wetenskapmannetjies kan as ʼn vrye vers beskou word. Die gedig bestaan uit 21 reëls. Daar
is vier strofes. Die strofes is nie ewe lank nie. Die versreëls is nie ewe lank nie. Daar is geen
vaste rympatroon nie, alhoewel daar paarrym in reël 3 en 4 en kruisrym in reël 19 en 21
voorkom.

2. Analise

VERSREËL VERDUIDELIKING
Titel: Wetenskapmannetjies  Die titel verwys na wetenskaplikes.
 Die titel is in die verkleiningsvorm geskryf. Dit
is verkleinerend/negatief.
STROFE 1
In die eerste strofe beskryf die spreker die wetenskaplikes en wat hulle doen. Die spreker
is sarkasties. Die wetenskap van die n hou hulle so besig dat dit “eensaamheid” (reël
so 20) veroorsaak.
1. Julle sit onder swart teleskope  “Julle” is die wetenskapmannetjies.
(staan in kontras met reël 7)  “onder” het ook ʼn negatiewe konnotasie. Dit
beklemtoon die verkleiningsvorm.
 Alliterasie: Herhaling van die s-klanke.
Funksie: Beklemtoon die spanning/stilte wat
die wetenskaplikes ervaar terwyl hulle
wetenskaplik na die son kyk.

2. en kyk na die son  “Julle” spandeer al hulle tyd deur

wetenskaplik na die son te kyk. Hulle
waardeer nie die son nie.
3. tot julle besef dat julle nooit daar sal  Letterlik/denotatief: die wetenskaplikes sal
kom. nooit by die son uitkom nie.
4. Pateties bepaal julle dan die ligjare  “Pateties” is negatief en verkleinerend.
 Niemand kan ligjare presies bepaal nie. 
Inversie/omgekeerde woordorde.
 Die funksie is om die woord “pateties” te
beklemtoon.
5. en vertel dat die son as ’t ware  “as’t ware” is ʼn taalfossiel (argaïese gebruik)
wat so te sê beteken. In Engels: “so to speak”.
Die spreker twyfel aan hierdie teorie.
 Die spreker kan nie glo dat die son regtig
inkrimp en eendag gaan verdwyn nie.

44
 6. inkrimp en eendag gaan verdwyn.  Die son gaan al kleiner word en dan verdwyn.
STROFE 2
In die tweede strofe word beskryf wat d ie spreker en haar maats doen. Hulle waardeer die
natuur. Strofe 2 staan in kontras met strofe 1.
7. Ons sit maar hoog op die windpomp(  “Ons” is die spreker en sy/haar maats.
staan in kontras met reël 1)  “Ons” sit “hoog” en staan in kontras met “Julle”
wat “onder” swart teleskope sit.
 “maar” beteken hier dieselfde as net.

8. en kyk hoe die son sy kop stamp  Die spreker kyk met waardering na die
sonsondergang.
 Alliterasie: Herhaling van die s-klanke.
Beklemtoon wat die spreker en sy/haar maats
sien wanneer hulle na die son kyk.
9. teen die rant  Die plek waar die son ondergaan.

10. hoe hy bloei  Rooi kleur van die sonsondergang.

11. hoe die vaal lug gloei  Hoe verder die son ondergaan, hoe meer
versprei die rooi kleur in die lug.
 Alliterasie: Herhaling van die l-klanke.
Beklemtoon die verandering van die kleur van
die lug wanneer die son ondergaan.
12. hoe die bome tot silhoeëtte  As die son ondergegaan het, is net die donker
verskroei. skaduwees van die bome sigbaar.
STROFE 3
In die derde strofe is die wending.
13. daarom, liewe menere, teken ek  “daarom” is ʼn redegewende voegwoord.
klawertjies “liewe menere” is sarkasties bedoel. Sy hou nie
van hulle nie.
 Sy teken eerder “klawertjies” as wat sy
huiswerk doen.
 “klawer” simboliseer geluk.

14. tussen my huiswerk, kry ek 26%  Die spreker kies geluk bo ʼn

slaagsyfer.  26% is ʼn druipsyfer.
Die redes vir die negatiewe gevoel teenoor wetenskaplikes word hieronder gegee.
15. want ek luister eerder na  Die spreker verkies om die natuur te waardeer
deur daarna te luister en daarna te kyk
(sintuiglike waarneming), in reëls 15 tot 17,
eerder as om huiswerk te doen.

45
16. die verdwaalde korhaan  “verdwaalde”: die korhaan het sy pad
verloor/verdwaal. Die voël is by die skool se
tennisbaan en nie in die oop veld nie.
 “korhaan”: dit is ʼn grondvoël wat gewoonlik in
die oop veld voorkom en ʼn skor geluid maak.

17. tussen die bossies by die  Die korhaan moet in die oop veld wees, maar is
tennisbaan by die skool se tennisbaan.

18. en kwadreer liewer my vreugdes  In reëls 18 tot 21 gebruik die spreker

wiskundeterme (vreugdes²) om sy/haar keuse
te verduidelik.
 “kwadreer” beteken om ʼn getal te
vermenigvuldig. Die spreker vermeerder die
dinge wat haar gelukkig maak.
19. en vind dan die logaritme van my  Die spreker werk daaraan om haar hartseer se
hartseer “logaritme” te vind.

20. want syfers bring eensaamheid  Die rede vir hierdie keuse is om eerder op
vreugde en geluk te fokus: sy wil nie eensaam
wees nie.
21. wat geen mens kan keer.  Wetenskap isoleer wetenskaplikes, en hulle
vereensaam.

3. Tema en boodskap

Die tema van die gedig is die negatiwiteit teenoor wetenskaplikes.

Die boodskap uit die gedig is dat ʼn mens nie altyd wetenskaplik na die son/natuur moet kyk nie,
maar dat ander geluk en vreugde daaruit moet put.

4. Beeldspraak en stylfigure

REËL BEELDSPRAAK EN STYLFIGURE VERKLARING

Titel Wetenskapmannetjies Litotes: Iets wat groter betekenis het,
word minder belangrik gemaak.
Funksie: Die spreker dink min van die
wetenskaplikes.
5 en vertel dat die son as ’t ware Elisie: ʼn Letter word uit die woord
weggelaat. Dit word gedoen ter wille van
ritme.
Betekenis: as dit sou wees. Die spreker is
dus nie seker dat die son regtig gaan
verdwyn nie.

46
1–6 Enjambement kom voor in vrye vers
om die gedig tot ʼn eenheid te bind. Dit
help dus ook om ʼn
aaneenlopende vloeiende indruk te skep.

8 en en kyk hoe die son sy kop stamp hoe Alliterasie van die s-klank.
10 hy bloei Personifikasie: Die son kry menslike
kwaliteite soos “kop” en “hy bloei”.
Funksie: Beklemtoon hoe mooi die
sonsondergang is.

10–12 Al die reëls begin met dieselfde woord –

“hoe”. Twee van die reëls se tweede

woord is ook dieselfde – “die”. Hierdie

herhaling lei tot beklemtoning van die
prag van die sonsondergang.
1–12 Kontras: “Julle” (Wetenskapmannetjies)
staan in kontras met “ons” (die spreker en
sy/haar maats). Hulle dink anders oor die
lewe.
13 liewe menere Apostroof: Die spreker praat direk met die
wetenskaplikes en is sarkasties. Sy hou
nie van hulle nie.
13 teken ek klawertjies “klawertjies” simboliseer geluk. Dit maak
haar gelukkig om klawers te teken.
14 tussen my huiswerk, kry ek 26% Ironie: Die klawertjies bring nie vir haar
geluk wanneer sy toets skryf nie. 26% is ʼn
druippunt.
18 en kwadreer liewer my vreugdes Metafoor: Die spreker gebruik
wiskundeterme om te verduidelik dat
“geluk” en “hartseer” vir haar belangriker is
as syfers (wetenskap/wiskunde). Die
spreker wil haar geluk “kwadreer”
(vermeerder).
19 en vind dan die logaritme van my Metafoor: Die spreker wil haar “hartseer”
hartseer se “logaritme” vind.
18–19 en kwadreer liewer my vreugdes Kontras: Die spreker beklemtoon hoe sy
en vind dan die logaritme van my voel (“vreugdes” teenoor “hartseer”).
hartseer Herhaling van die ”en”.
18–20 want syfers bring eensaamheid Kontras: Die spreker beklemtoon wat sy
wil voel en hoe die wetenskaplikes voel.

5. Toon en stemming

Toon: In die Wetenskapmannetjies voel die spreker negatief/opstandig teenoor die

wetenskaplikes en waardeer (bewonder) die natuur.

47
Stemming: Daar heers ʼn ernstige/neerhalende/negatiewe/verkleinerende stemming.

Aktiwiteit 3

Lees die gedig weer deur en beantwoord die vrae.

3.1 Hoekom gebruik die spreker die verkleinwoord in die titel? (1)
3.2 Watter EEN woord in strofe 1 bewys dat die spreker nie positief oor die
wetenskaplikes is nie? (1)
3.3 Watter TWEE groepe mense word teenoor mekaar gestel? (2)
3.4 Wat bedoel die spreker moontlik wanneer sy sê “Julle sit onder swart teleskope”? (versreël
(1)
1)
3.5 Haal TWEE aparte woorde aan om te bewys wat, volgens die
wetenskaplikes, met die son gaan gebeur. (2)

3.6
Hoekom dink jy, sit die spreker en haar maats “hoog op die windpomp”?
(2) (versreël 7) Gee TWEE moontlike redes.

3.7
Die spreker en haar maats sit “maar” op die windpomp. Wat suggereer die
(1) woord “maar”?

3.8 Watter tyd van die dag sit die spreker en haar maats op die windpomp? (1)
3.9 Verduidelik die progressie van die kleur in strofe 2. (3)
3.10.1 Watter TWEE sintuie gebruik die spreker om haar waarneming van die (2) natuur te
beskryf?
3.10.2 Watter gevoelens is vir die spreker belangrik? Noem TWEE. (2)
[18]

Moontlike antwoorde

3.1  Sy verkleineer hulle/sy dink nie hulle is belangrik nie.

 Sy gebruik die woord vernederend.
(Enige EEN of soortgelyk) (1)
3.2 “Pateties” (1)
3.3 • Wetenskaplikes/”Julle” (1)
• Mense wat lief is vir die natuur/die spreker en haar maats/”Ons” (1)
3.4 Dit beklemtoon hoe min sy van hulle dink, want mens sit nie “onder” ʼn
teleskoop nie. (1)
3.5 • “inkrimp”
• “verdwyn” (2)

3.6 • Hulle sit hoog op die windpomp om beter te sien. (1)

48
 • Die spreker sien hulle as verhewe/beter as die wetenskaplikes wat
onder die teleskope sit. (1)
(Of soortgelyk)
3.7 Die spreker beklemtoon dat hulle nederig/net op ʼn ou instrument soos die
windpomp sit en nie die nuutste tegnologie (teleskoop) gebruik om na die (1)
son te kyk nie.
3.8 Laatmiddag/wanneer die son ondergaan. (1)
3.9 • As die son begin ondergaan, is die son ʼn rooi kleur – dit lyk asof die
son “bloei”;
• Hoe meer die son ondergaan, hoe verder versprei die rooi kleur en dit
lyk asof die lig “gloei”;
• As die son ondergaan, word dit donker en net skaduwees is sigbaar. (3)
Dit lyk of die bome swart gebrand, “verskroei” is.

3.10.1  sig/wat sy sien

(2)
 gehoor/wat die spreker hoor
3.10.2 geluk en hartseer (2)
[18]

49
Gedig 4:
Eksamenlokaal – Suzaan Laing
Agtergrond

Geboortedatum en -plek: Suzaan Laing het op Kuilsrivier grootgeword. Nadat sy

gematrikuleer het, het sy haar studies aan die Universiteit van Stellenbosch voortgesit. In 1992
behaal sy haar B.A.-graad en in 1994 die L.L.B.-graad. Sy het in 1997 as prokureur
geregistreer.
Letterkundige werke en prestasies: Sy het enkele regsartikels in plaaslike koerante gepubliseer,
maar spits haar veral toe op regs-akademiese publikasies.

Eksamenlokaal

Suzaan Laing

1. Haar skoene klik hard op die houtvloer

2. soos sy op en af stap
3. tussen rye tjoepstil banke

4. Nou en dan kraak die blaai van ʼn blad

5. die Septembereksamenlug.

6. hande bewe met rukke oor skoon wit velle

7. los ʼn inkwarboel agter.

8. Die horlosie tel twee ure af.

9. Sy stap stadig en oes die stelle een vir een

10. Blou op wit:
11. Ryp met gistermiddag se kennis.
[Uit: Poort. Via Afrika, 1986]
Opsomming

Suzaan Laing was in graad 8 toe sy hierdie gedig geskryf het. Sy beskryf die tipiese atmosfeer
wat in ʼn eksamenlokaal heers. Dit handel oor die leerder se angs en onsekerheid terwyl die
tyd ook nie stilstaan nie Die horlosie wys op die tyd wat verbygaan. Daar is die leerders wat
gespanne die vraestel moet beantwoord, terwyl hulle “tjoepstil” sit. Dan is daar die
onderwyseres wat “hard” op die houtvloer stap, terwyl sy toesig hou. Uiteindelik is die tyd
verby en word die antwoordstelle “een vir een” deur die onderwyseres ingeneem.

50
Woorde in die gedig

WOORD BETEKENIS
houtvloer (wooden floor) Ou skoolsaal waarvan die vloer van hout
gemaak is.
kraak (crack) ʼn Geluid van iets wat oor iets anders skuur.
blaai (turn over a page) ʼn Bladsy van die antwoordboek omslaan.
blad (page) ʼn Vel papier
inkwarboel (ink chaos) Deurmekaarspul/chaos van ink
oes (harvest, reap) Die antwoordboeke is gereed (“ryp”) om
ingeneem te word.
Blou op wit (written proof) Waar die leerders met blou ink op die wit papier
geskryf het: ʼn geskrewe bewysstuk.
kennis (knowledge) Wat iemand ken of weet.
ryp (mature, ripe) Klaar gegroei, reg om geoes te word.
Septembereksamenlug (atmosphere while Die atmosfeer in die lug in September wanneer
writing the September exam) die leerders eksamen skryf.

1. Digvorm

Eksamenlokaal kan as ʼn vrye vers beskou word. Die gedig bestaan uit 11 reëls wat nie almal
ewe lank is nie. Daar is vyf strofes. Strofe 4 is ʼn alleenplasing ter wille van die beklemtoning
van die tyd. Daar is geen vaste rymskema nie.

2. Analise

VERSREËL VERDUIDELIKING
Titel: Eksamenlokaal Die titel verwys na die plek waar die eksamen
plaasvind/geskryf word.
STROFE 1
Die eerste strofe fokus op die onderwyseres wat tussen die leerders se banke deurloop terwyl sy
toesig hou. Die spreker gebruik sy/haar sintuie om waar te neem.
1. Haar skoene klik hard op die  “Haar” verwys na die onderwyseres wat toesig hou in
houtvloer die eksamenlokaal.  Dit is waarskynlik ʼn ou
skoolsaal met ʼn houtvloer.
 Die leerders hoor haar skoene op die houtvloer “klik”
– die geluid wat die onderwyseres se skoene maak
wanneer sy loop.
2. soos sy op en af stap  Die leerders hoor hoe die onderwyseres op en af stap
terwyl sy toesig hou tydens die eksamensessie.
 Alliterasie: Herhaling van die s-klanke. Beklemtoon die
spanning wat die leerders ervaar terwyl hulle eksamen
skryf en die onderwyseres toesig hou.

51
3. tussen rye tjoepstil banke  Die spreker verwys na die leerders as “banke” wat baie
stil sit.
 Let op die kontras tussen “hard” (reël 1) en “tjoepstil”
(reël 3)
STROFE 2
Die tweede strofe fokus op die leerders se antwoordboeke sowel as die tyd waarin die eksamen
geskryf word. Die spreker gebruik weereens sy/haar sintuie om waar te neem.
4. Nou en dan kraak die blaai van ʼn  Die bladsye “kraak” wanneer dit omgeblaai word.
blad  Die spreker hoor wanneer ander leerders hulle
antwoordboeke omblaai.
5. die Septembereksamenlug.  Die eksamen word in September geskryf. Die
atmosfeer (“lug”) is gespanne.
STROFE 3
Die derde strofe fokus op die leerders wat die vraestelle beantwoord en die spanning wat hulle
daarmee ervaar. Die spreker gebruik weereens sy/haar sintuie.
6. hande bewe met rukke oor skoon  Leerders se hande wat “bewe” wys op hulle angs
wit velle tydens die eksamensessie.
 Die “skoon wit velle” verwys na die leë bladsye voordat
die leerders begin antwoord het.
 Die spreker sien die bladsye wat skoon is. Sy/hy sien
die hande wat bewe.
7. los ʼn inkwarboel agter.  Nadat die leerders hulle antwoorde neergeskryf het, is
“die wit velle” nie meer skoon nie, maar ʼn
deurmekaarspul van ink.
 “warboel” beteken hier deurmekaar/gemors/chaos.
 Letterlike betekenis: skryfwerk is onnet/die leerders
krap dalk woorde/antwoorde uit.
STROFE 4
Die vierde strofe fokus op die tyd wat verbygaan. Die spreker gebruik weer sy/haar sintuie.
8. Die horlosie tel twee ure af.  Die alleenplasing beklemtoon die tyd wat ʼn faktor in
die eksamen is.
 Die spreker hoor en sien die horlosie.
 Die horlosie wat die ure aftel is personifikasie.
STROFE 5
Die vyfde strofe gaan weer oor die onderwyseres wat die antwoordboeke inneem. Die spreker
beskryf alles wat hy/sy sien.
9. Sy stap stadig en oes die stelle  Die spreker neem 3 aksies van die onderwyseres
een vir een waar. Sy …
 stap stadig;
 neem die antwoordboeke in;  neem dit “een vir een”
in.
 Alliterasie: Herhaling van die s-klanke. Beklemtoon
dat die onderwyseres die antwoordboeke stadig, een
vir een, inneem.
10. Blou op wit:  Blou ink op wit papier.
 Die dubbelpunt beklemtoon die weergee van die
leerders se kennis.
11. Ryp met gistermiddag se  Leerders hersien hulle leerwerk die dag voor die
kennis. eksamen.

52
  Die “oes” is “ryp” verwys na die antwoordboeke wat
nou vol antwoorde/leerders se kennis is en ingeneem word
om gemerk te word.
3. Tema en boodskap

Die tema van die gedig is die tipiese omstandighede en stemming in ʼn eksamenlokaal en die
angs wat ʼn mens ervaar wanneer jy eksamen skryf.

Die boodskap uit die gedig kan daarop dui dat leerders nie net die vorige dag vir ʼn eksamen
voorberei nie, maar reeds vooraf begin leer het om die spanning wat hulle ervaar te
verminder.

4. Beeldspraak en stylfigure

REËL BEELDSPRAAK EN VERKLARING

STYLFIGURE
1 klik Klanknabootsing beklemtoon die harde geluid
wat die onderwyseres se skoenhakke op die
houtvloer maak.
3 rye tjoepstil banke. Personifikasie: die banke kry menslike kwaliteite
soos “tjoepstil”.
Metafoor: Die leerders word metafories
gelykgestel aan banke.
1 hard tjoepstil Kontras: Beklemtoon die kontras tussen die
3 onderwyseres wat gehoor kan word terwyl die
kinders tjoepstil sit en eksamen skryf ( Intensiewe
vorm van stil).
1–3 Die enjambement beklemtoon bewegings van
die onderwyseres tydens die eksamensessie. Die
onderwyseres se toesig is aaneenlopend soos die
enjambement.
4 kraak Klanknabootsing beklemtoon hoe hard die
omblaai van ʼn bladsy in die stilte klink.
5 die Septembereksamenlug. Neologisme: Nuwe woord wat gevorm is om
belangrike inligting so weer te gee. Die leerders
ervaar die spanning in die atmosfeer tydens die
skryf van ʼn eksamen in September.
6 skoon wit velle Verwys na ongebruikte, leë blaaie.
7 inkwarboel Neologisme: Nuwe woord wat gevorm is om
belangrike inligting weer te gee.
Letterlike betekenis: Handskrif is nie netjies nie,
OF
Dit wat die leerders skryf ( die antwoord) is
deurmekaar.
6 “skoon wit” Kontras: beklemtoon die verskil tussen die
7 “inkwarboel” antwoordboek voor die leerder begin skryf en
nadat hy geskryf het.

53
 8 Die horlosie tel twee ure af. Personifikasie: Menslike eienskap word aan die
horlosie gegee nl. om ure af te tel.

10 Blou op wit: Die leerders skryf met blou penne (ink) op wit
blaaie. Die dubbelpunt beklemtoon die
weergee van die leerders se kennis/die
antwoorde wat die leerder geskryf het.
11 Ryp met gistermiddag se Die leerders se antwoorde word gelykgestel aan dit
kennis. wat hulle die vorige dag geleer het/die
voorbereiding vir die vraestel.

5. Toon en stemming

Toon: In die Eksamenlokaal voel die spreker gespanne en bang terwyl hy/sy eksamen skryf.
Stemming: Daar heers ʼn ernstige stemming.

Aktiwiteit 4

Lees die gedig weer deur en beantwoord dan die vrae:

4.1 In die eerste strofe is daar ʼn kontras (teenstelling) tussen die onderwyser en die
leerders. Beskryf hierdie kontras. (2)

4.2 "tussen rye tjoepstil banke" is ʼn voorbeeld van personifikasie. Verduidelik hierdie
beeldspraak. (1)

4.3 Hoe dink jy voel die leerders wat eksamen skryf, volgens strofe 3? (1)

4.4 Strofe 4 bestaan uit slegs EEN versreël. Verduidelik wat die digter hiermee bereik. (1)

4.5 Noem die TWEE sintuie wat die spreker in hierdie gedig gebruik. Hoekom dink jy
maak hy van hierdie sintuie gebruik? (3)

4.6 In watter maand het die leerders eksamen geskryf? (1)

4.7 Hoe word tyd beklemtoon? Noem TWEE tegnieke wat die digter gebruik. (2)

4.8 Kan jy met die spreker in die gedig identifiseer? Verduidelik jou antwoord. (1)

4.9 Bestudeer die volgende prente. Skryf telkens ʼn enkele versreël uit die gedig neer
wat by die prent pas. Verduidelik die reël in EEN KORT SIN.

4.9.1 4.9.2 4.9.3

54
 4.9.4 4.9.5 4.9.6

(12)
[24]

Moontlike antwoorde:
4.1 • Die onderwyser: Stap./Stap hard op en af./Hou toesig. (1)
• Die leerders: Sit/(tjoep)stil./Is besig om eksamen te skryf. (1)
(Of soortgelyk)
4.2 Die banke sit tjoepstil. Die spreker gee ʼn menslike eienskap aan die banke. (1)
4.3 Die leerders is bang/bewerig/senuweeagtig. (Of (1)
soortgelyk)
4.4 Die digter beklemtoon die finaliteit van die tyd/dat die tyd minder word en (1)
niemand iets daaraan kan doen nie/dat tyd ʼn belangrike faktor tydens
(enige)eksamen is.

55
4.5 • Gehoor/wat mens hoor.
• Sig/wat mens sien. Hoekom? ʼn Mens is ingestel op gehoor en sig (2)
wanneer jy in ʼn stil omgewing is.
(Of soortgelyk) (1)

4.6 September (1)

4.7  Alleenplasing van die reël wat verwys na die tyd/horlosie.
 Personifikasie. (2)
4.8 Ja.
Ek voel ook so wanneer ek eksamen skryf.
OF
Nee.
Ek berei goed voor/nie net die dag voor die eksamen nie en is rustig in die
eksamenlokaal.

(Enige EEN of soortgelyk) (1)

4.9.1  Reël 6: “hande bewe met rukke oor skoon wit velle” (1)
 Hulle skryf met rukbewegings/is senuweeagtig. (1)

4.9.2 • Reël 7: “los ʼn inkwarboel agter.” (1)

• Die leerders antwoord deurmekaar/krap/skryf nie netjies nie. OF (1)
• Reël 10: “blou op wit”
• Die leerders skryf met blou ink op wit velle.

4.9.3 • Reël 1: “Haar skoene klik hard op die houtvloer”/ Reël 2: “soos sy op en af (1)
stap”
(1)
• Die onderwyseres se skoene klink hard op die houtvloer/terwyl sy op en af
stap.
4.9.4 • Reël 3: “Tussen rye tjoepstil banke.” (1)
• Die leerders sit tjoepstil in rye agter mekaar. (1)

4.9.5 • Reël 8: “Die horlosie tel twee ure af.” (1)

• Die eksamensessie se tyd word al hoe minder. (1)

4.9.6 • Reël 11: “Ryp met gistermiddag se kennis.” (1)

• Die leerders se antwoorde bevat al die kennis wat hulle gister geleer het. (1)

[24]

56
Gedig 5:
Die dans van die reën – Eugène N Marais
Agtergrond

Geboortedatum en -plek: Eugène Nielen Marais is op 9 Januarie 1871 in Pretoria gebore. Hy

is op 29 Maart 1936 oorlede.

Letterkundige werke en prestasies: Hy het die eerste Afrikaanse vers van letterkundige
waarde geskryf, naamlik “Winternag”. Hy was ʼn joernalis en ook mede-eienaar van ʼn koerant.
Sy sewentien tekste sluit poësie, prosa, drama en natuurwetenskap in. Later het hy morfien
gebruik, waarna hy teen die verslawing geveg het tot hy selfmoord gepleeg het.

Die dans van die reën

Eugène N Marais
Lied van die vioolspeler, Jan Konterdans, uit die Groot Woestyn

1. O die dans van ons Suster!

2. Eers oor die bergtop loer sy skelm, 3. en haar oge is
skaam;
4. en sy lag saggies.
5. En van ver af wink sy met die een hand; 6. haar armbande
blink en haar krale skitter;
7. saggies roep sy.
8. Sy vertel die winde van die dans
9. en sy nooi hulle uit, want die werf is wyd en die bruilof groot.

10. Die grootwild jaag uit die vlakte,

11. hulle dam op die bulttop,
12. wyd rek hulle die neusgate
13. en hulle sluk die wind;
14. en hulle buk, om haar fyn spore op die sand te sien.
15. Die kleinvolk diep onder die grond hoor die sleep van haar voete,
16. en hulle kruip nader en sing saggies:
17. “Ons Suster! Ons Suster! Jy het gekom! Jy het gekom!”

18. En haar krale skud,

19. en haar koperringe blink in die wegraak van die son.
20. Op haar voorkop is die vuurpluim van die berggier;
21. sy trap af van die hoogte;
22. sy sprei die vaal karos met altwee arms uit;
23. die asem van die wind raak weg.
24. O, die dans van ons Suster!
[Uit: Versamelde gedigte. J.L. van Schaik, 1936]

57
Opsomming

Die hele gedig kan gesien word as personifikasie van die reën. Die reën word as Suster
uitgebeeld. Suster word met ʼn hoofletter geskryf, omdat dit die naam is wat vir die reën gegee
word.
Subtitel: die reën sak uit oor die Groot Woestyn. Dit dek ʼn groot gebied of area.

In die eerste strofe sien ons dat daar tekens is van die reën wat naderkom. Die reën wat
nader kom word as ʼn dans gesien. Die woord ‘O’ is ʼn teken van blydskap. Die reën se koms
word eers as terughoudend/subtiel beskryf: loer, lag, wink, roep, vertel en nooi. Die reën
word met ʼn bruilof, wat ʼn jeuglike okkasie/gebeurtenis is, vergelyk. Die diere word uitgenooi
na die bruilof. Die area/plek waar dit gaan plaasvind, is groot (werf is wyd).

In strofe twee word die diere, wilde diere en insekte bewus van die reën wat naderkom en
gaan neerval. Die diere neem die koms van die reën meestal deur hul reuk- en gehoorsintuie
waar. Die grootwild hardloop almal na die bulttop. Hulle ruik die reën en voel dat die wind al
sterker word. Hulle buk af en sien die eerste reëndruppels op die grond. Die klein diertjies,
onder die grond, hoor hoe die reën begin val, kruip nader en sing saggies uit respek vir die
reën. Hulle beskou die reën as familie en is baie bly om haar te sien.

In die derde strofe sak die reën behoorlik uit. Daar is donderweer, weerlig en die son raak weg.
Die reën kom van ver af nader in die vorm van ʼn vaal kombers wat gesprei word. Die wind is
ook nou stil. Ons hoor weer die lied. Versreël 24 is ʼn herhaling van versreël 1, en so word die
gedig tot ʼn eenheid gebind.

Woorde in die gedig

WOORD BETEKENIS

bergtop (mountain top) Hoogste punt van die berg.

loer (peep) Stilletjies kyk, kyk versigtig sodat niemand kan sien nie.

skelm (sly) In die geheim, onnutsig, ondeund.

oge (eyes) Die argaïse (verouderde) vorm van die woord “oë”.

wink (wave) Gebaar met die hand om iemand nader te roep.

werf (yard) Die oop grond om ʼn blyplek/woning/huis.

bruilof (wedding) Huwelik, troue.

grootwild (bigger wild Groter wilde diere.

animals)
dam (gather) Vergader, in groot getalle bymekaar kom/voorgekeer word,
bymekaar kom.
bulttop (top of a hill) Hoogste punt van ʼn heuwel.

kleinvolk (insects) Insekte of klein goggatjies.

buk (kneel) Afbuig (met respek).

58
vuurpluim (plume) Rooi-geel veer.

berggier (bird/eagle) Voël, bergarend.

karos (cloak of animal Wilde diere se velle wat gebrei/saggemaak is om as kombers

skin) gebruik te word.

1. Digvorm

Die gedig is ʼn vrye vers.

Die gedig bestaan uit 3 strofes en 24 reëls.
Daar is nie ewe veel reëls in elke strofe nie.
Die strofes is nie almal ewe lank nie.
Geen vaste rympatroon nie.

Die hele gedig is ʼn dans oor die koms van die reën. Die reën word deur personifikasie as ʼn
vrou voorgestel. Die subtitel gee vir ons die agtergrond waar die gedig afspeel. Die natuurdinge
word spelers in die verbale oorlewering van geslag tot geslag van hoe dit in die woestyn lyk en
hoe dit ervaar word as die reën kom.

2. Analise

VERSREËL VERDUIDELIKING

Titel: Die dans van die reën  Eers is daar tekens dat dit gaan reën. Die
grootvolk en kleinvolk reageer daarop.
Dan begin dit sag reën en later reën dit
hard. Daar is dus progressie in die gedig.
Die gebeure ontwikkel.
Subtitel: Lied van die vioolspeler, Jan  Die gedig is ʼn “lied” van blydskap oor die
Konterdans, uit die Groot Woestyn koms van die reën.
 Die subtitel verwys na die plek waar die
reën uitsak.

59
1. O die dans van ons Suster!
 “O” word in die lied gebruik as uitroep van
blydskap (dit word herhaal in reël 24).
 Die woord “dans” verwys na ʼn heuglike
gebeurtenis.
 “Suster” word met ʼn hoofletter geskryf.
Die reën word deur personifikasie
uitgebeeld as “ons Suster”.
 “Suster” word as naam aan iemand na
aan ons gegee.

60
 

Alliterasie van die s-klank beklemtoon die

dans van ons Suster (suisgeluid van die
wind).

2. Eers oor die bergtop loer sy skelm, 3.  Inversie: woordorde word omgeruil.
en haar oge is skaam; Gewoonlik sê ons: Sy loer eers skelm oor
4. en sy lag saggies. die bergtop. Die funksie van die inversie is
om die manier waarop sy kyk, te
beklemtoon.
 Deur ses aksies: loer, lag, wink, roep,
vertel en nooi (reël 2–9) word die koms
van die reën eers as terughoudend/subtiel
beskryf.
 “loer” verwys na die weerlig wat oor ʼn
afstand begin blits.
 “skaam” wys daarop dat die reën nog nie
ten volle uitgesak het nie.
 “lag saggies” wys daarop dat die
donderweer oor ʼn afstand gehoor word.
 Tipografie (inkeping) beklemtoon die
tekens van die reën wat al nader kom.
5. En van ver af wink sy met die een hand;  In reël 5 roep sy (Suster/die reën) almal
6. haar armbande blink en haar krale nader na die groot gebeurtenis van die
skitter; reën.
 Die weerlig word voorgestel deur haar
armbande en krale (juwele) wat blink en
skitter.
7. saggies roep sy.  Die winde begin waai.
8. Sy vertel die winde van die dans  Sy nooi almal uit, want die gebied waar
9. en sy nooi hulle uit, want die werf is die feestelike/gelukkige gebeurtenis gaan
wyd en die bruilof groot. plaasvind (die reën gaan val), is groot.
 Alliterasie van die ‘w’-klank verwys na
die suisgeluid van die wind.

61
 

10. Die grootwild jaag uit die vlakte, Die groot wilde diere kom nader om die
11. hulle dam op die bulttop, geleentheid te aanskou.
12. wyd rek hulle die neusgate  Hulle beleef die geleentheid deur die
13. en hulle sluk die wind; koms van die reën met hul sintuie waar te
14. en hulle buk, om haar fyn spore op neem: ruik, voel/proe en kyk.
die sand te sien.  Hulle reaksie word in die volgende reëls
uitgebeeld:
 Reël 10 – Hulle kom vinnig van die
vlaktes af nader.
 Reël 11 – Hulle kom bymekaar op die
heuwel se hoogste top.
 Reël 12 – Hulle ruik die reën.
 Reël 13 – Hulle ervaar (voel) die wind.
Die wind waai nou sterk.
 Reël 14 – Hulle kyk eerbiedig na die
klein/eerste druppels wat op die grond
val.
15. Die kleinvolk diep onder die grond  Die insekte/goggas onder die grond is
hoor die sleep van haar voete, ook bewus van die reën wat nader kom.
16. en hulle kruip nader en sing  In reël 16 beweeg hul eerbiedig nader en
saggies: 17. “Ons Suster! Ons Suster! sing respekvol. Na die dubbelpunt, volg
Jy het gekom! Jy het gekom!” die ekstatiese/vreugdevolle woorde wat
hulle gaan sing.
 Reël 17 is die lied wat hulle sing. Die
reën word weer as “ons Suster”
aangespreek.
 Die herhaling van “Ons Suster!” in reël
17 dui op die blydskap en dat die reën
vir hulle soos familie voel/hulle het dit
lief/dit maak hulle gelukkig om dit te sien.
 Tipografie beklemtoon die beweging van
die diere.

18. En haar krale skud,  Dit reën harder.

19. en haar koperringe blink in die  Reël 18 vertel dat die donderweer harder
wegraak van die son. word.
20. Op haar voorkop is die vuurpluim  In reël 19 word die koperringe (juwele)
van die berggier; met weerlig vergelyk. Die son raak
weg/verdwyn.
 Die verdwynende son word voorgestel as
die rooi-geel vere van die bergarend.

3. Tema en boodskap

62
21. sy trap af van die hoogte; Inhierdie reëls sien ons hoe die reën
22. sy sprei die vaal karos met altwee naderkom.
arms uit;  In reël 22 word die reën as ʼn vaal/grys
23. die asem van die wind raak weg. kombers gesien wat oopgegooi word oor
ʼn groot gebied.
 In reël 23 hou die wind op met waai en
die reën sak nog harder uit.
24. O, die dans van ons Suster!
 Die “O” dui op die blydskap, soos in reël
1.
 Die herhaling van reël 1 in reël 24 bind
die gedig tot ʼn eenheid.
Tema: Blydskap oor die reën.

REËL BEELDSPRAAK EN STYLFIGURE VERKLARING

Titel Die dans van die reën Deur personifikasie word die reën
regdeur die gedig as ʼn vrou voorgestel.

1 O die dans van ons Suster! Metafoor: Die reën is “ons Suster”.
Daarom word dit met ʼn hoofletter geskryf.
Personifikasie: Die menslike eienskap
van dans word aan die reën gegee.

2 Eers oor die bergtop loer sy skelm, Personifikasie: Die reën loer soos ʼn
mens oor die bergtop.

3 en haar oge is skaam Personifikasie: Die reën is

bedees/skugter soos ʼn mens.

4 en sy lag saggies Personifikasie: Die sagte gerammel van

die donderweer klink vir die spreker soos
ʼn mens wat saggies lag.
7 saggies roep sy. Personifikasie: Die wind wat waai klink
vir die spreker soos ʼn mens wat saggies
roep.
Boodskap: Mens en dier in droë gebiede is baie bly om die langverwagte reën te
sien.

4. Beeldspraak en stylfigure

63
18 En haar krale skud, Metafoor: Die donderweer word aan
“krale” gelykgestel.
Klanknabootsing: Die donderweer klink
soos krale wat “skud”.

19 en haar koperringe blink in die wegraak Metafoor: Die weerlig word gelykgestel
van die son. aan koperringe wat in die son blink en
weerkaats.
23 die asem van die wind raak weg. Personifikasie: Die wind wat ophou
waai, is vir die spreker soos asem wat
wegraak.

5. Toon en stemming

Toon: Die leser ervaar ʼn gevoel van dankbaarheid en blydskap.

Stemming: Die stemming is aanvanklik rustig, maar namate die gedig vorder, ervaar die
leser die opgewondenheid oor die reën wat naderkom.

Aktiwiteit 5

Lees die gedig weer deur en beantwoord dan die vrae:

5.1 Verwys na die subtitel.

5.1.1 Waar gaan dit reën? (1)
5.1.2 Waarom, dink jy, is daar soveel blydskap oor die reën in hierdie gebied? (1)
5.2 Watter naam word aan die reën gegee? (1)
5.3 Kies die korrekte antwoord.

Die herhaling van die “w”-klank in reël 9 is ʼn voorbeeld van …

A personifikasie.
B alliterasie.

C metafoor.
(1) D inversie.

5.4 Wat is die doel van die omgekeerde woordorde in reël 2? (1)
5.5 Waar skuil die kleinvolk teen die hitte van die woestyn? (1)
5.6 Watter woord in die gedig dui op rooi en geel kleure? (1)

64
5.7 Wat is ʼn berggier? (1)
5.8 Hoe verwelkom die (5.8.1) grootwild en die (5.8.2) kleinvolk die reën? (2)
5.9 Watter woord in strofe 2 dui aan dat die grootwild in ʼn bondel of trop (1)
bymekaar staan?
5.10 Wat is die funksie van die herhaling van reël 1 in reël 24? (1)

5.11 (2)
Watter stemming skep die spreker deur die woord “O” te gebruik?
Motiveer.
5.12 Benoem die beeldspraak in reël 24. (1)
5.13 Verduidelik die progressie in die gedig. (2)
[17]

Moontlike Antwoorde
5.1.1 (Groot) Woestyn (1)
5.1.2 • Dit reën nie baie in die woestyn nie/reën is
skaars in die woestyn.
• Die gebied is baie droog. (Enige EEN of (1)
soortgelyk)
5.2 (Ons) Suster (1)
5.3 B: Alliterasie (1)
5.4 Dit beklemtoon die manier waarop sy kyk. (1)
5.5 Onder die grond. (1)
5.6 Vuurpluim (1)
5.7 ʼn Voël of arend
(Enige EEN) (1)
5.8.1 jaag uit die vlakte en/dam op die bulttop (1)
5.8.2 sing saggies (1)
5.9 dam (1)
5.10 Dit bind die gedig tot eenheid. (1)
5.11 • Dit skep ʼn stemming van blydskap.
• Die gedig is ʼn lied oor die reën. (Of
soortgelyk) (2)
5.12 Personifikasie (1)
5.13 Die reën begin eers sag en word dan harder. 
(Of soortgelyk) (2)
[17]

Gedig 6:

65
Die heks van Hexrivier – Philip Nel
Agtergrond

Geboortedatum en -plek: Philip Nel is gebore op 29 September 1963 en woon in die

Mosselbaai omgewing.

Letterkundige werke en prestasies: Philip Nel was vir amper 30 jaar lank ʼn onderwyser.
Hy het ook gedigte getoonset, verwerk en opgeneem. Van sy verse verskyn gereeld op
Litnet. Hy skryf ook lirieke en radiodramas.

Die heks van Hexrivier

Philip Nel

1. Toe die Hexrivier se heide teen die berghange blom

2. het ʼn Hugenote-meisie van Drakenstein gekom.
3. Die lig in haar oë het die jonkmans betower
4. maar net een kon dit regkry om haar hart te verower.

5. Elize, o Elize, met die lieflike oë

6. jou hart sou jy gee vir die rooi orgidee.
7. Elize, o Elize, jy’t jou liefde belowe
8. aan hom wat die blom van die berghang sou bring.

9. Toe hy opklim teen die kranse na die rooi orgidee

10. het sy lankal besluit om haar liefde te gee
11. maar sy voet het gegly en onder op rotse
12. met ʼn disa in sy hand is sy liggaam gekry.

13. As newels in die maanlig om die rotswande vou

14. staan daar bo die afgrond ʼn eensame vrou
15. en saam met winde wat huil deur die klowe 16. roep sy
na hom want haar hart was belowe.

17. Elize, o Elize, met die lieflike oë

18. jou hart wou jy gee vir die rooi orgidee.

[Uit: vonk@verse 2. Best Books, 2011]

Opsomming

66
Die Hexrivier is ʼn sytak van die Breederivier. Die Matroosberg is hoogste bergpiek in die
streek. Rondom die Matroosberg is daar baie steil hellings met gevaarlike paaie en klowe.
Die Heks van Hexrivier maak in die nag daar haar verskyning.

Hierdie ballade handel oor Elize Meiring. Haar familie het ʼn plaas in die Hexriviervallei besit.
Elize was baie mooi en daarom was daar baie mans wat met haar wou trou. Sy was egter
ydel en hoogmoedig. Sy het besluit dat, indien ʼn man haar wil hȇ, hy dit moes verdien. Hy
moes vir haar ʼn disa-blom in die klowe van die Matroosberg gaan pluk.

Toe Phillip de Vos op die plaas aangery kom, het sy geweet dat hy die man vir haar is. Hy
wou aan haar voorwaarde voldoen deur ʼn blom op die hoogste piek te gaan soek. Hy het
egter te ver oorgeleun om die rooi disa te pluk en homself doodgeval.

Deur Elize se selfsugtigheid is Phillip dood. Dit het veroorsaak dat sy kranksinnig geword het
en opgepas moes word. Sy het uit die huis ontsnap om op ʼn rots te sit en huil. Die ballade
eindig waar sy ʼn tragiese dood sterf.

Woorde in die gedig

WOORD BETEKENIS

heide (flowers) Blomme wat veral in daardie omgewing voorkom.

berghang (mountainside) Skuins aflopende kant van ʼn berg/heuwel.

Hugenote Die Franse Protestante wat in die 17de eeu oor hulle geloof na
die Kaap gevlug het.

betower (bewitten) Iets/iemand wat bekoor.

verower (win her heart) (Haar hart) gewen.

orgidee (orchid) Tropiese plante met mooi blomme.

krans (cliff) Steil rots.

newels (clouds) Wolke naby die grond, mis.

rotswand (cliff) Steil sykant van ʼn rots.

afgrond (abyss) Diep opening in die aardoppervlakte.

eensaam (lonely) Alleen, sonder geselskap.

kloof (gorge) Steil, smal, redelike wye, lang opening tussen berge.

lieflike (beautiful) Bekoorlike, vriendelike.

1. Digvorm

67
Die gedig is ʼn ballade. Die heks van Hexrivier is ʼn voorbeeld van ʼn epies-liriese
volksballade. Die gedig bevat elemente van ʼn verhaal, bv. karakters, tema, intrige en liriese
elemente soos refrein, ritme en herhaling.

Die gedig bestaan uit vier kwatryne en ʼn koeplet.

2. Analise

VERSREËLS VERDUIDELIKING

Die titel: Die heks van Hexrivier Die Hexrivier is ʼn sytak van die Breederivier.
Die hoogste bergpiek in die streek is die
Matroosberg. Rondom die Matroosberg is daar
baie steil hellings met gevaarlike paaie en
klowe. Die Heks van Hexrivier maak haar
verskyning in die nag.

1. Toe die Hexrivier se heide teen die  Alliterasie van h-klank en b-klank.
berghange blom
 Enjambement waar reël 1 oorgaan in reël
2. het ʼn Hugenote-meisie van Drakenstein
2 sonder die gebruik van leestekens.
gekom.
 Rympatroon: paarrym.

3. Die lig in haar oë het die jonkmans  Enjambement waar reël 3 oorgaan in reël
betower 4 sonder die gebruik van leestekens. Dit
4. maar net een kon dit regkry om haar bind die gedagtes as ʼn eenheid saam.
hart te verower.
 Rympatroon: paarrym (betower/verower)
 Baie mans het probeer om haar hart te
verower, maar net een man was suksesvol.
5. Elize, o Elize, met die lieflike oë  Enjambement waar reël 5 oorgaan in reël
6. jou hart sou jy gee vir die rooi orgidee. 6 sonder die gebruik van leestekens. Dit
bind die gedagtes as ʼn eenheid saam.
 Elize was so ydel dat sy haar liefde vir die
rooi orgidee wou ruil.
 Herhaling van haar naam beklemtoon dat
sy pragtig was, met baie mooi oë.
7. Elize, o Elize, jy’t jou liefde belowe  Enjambement waar reël 7 oorgaan in reël
8. aan hom wat die blom van die 8 sonder die gebruik van leestekens. Dit
berghang sou bring. bind die gedagtes tot ʼn eenheid saam.

 Elisie: “jy’t” moet wees jy het. Word

gebruik vir die ritme in die gedig.
 Alliterasie van die b-klank.

68
  Die strofe handel oor Elize wat haar liefde
belowe het aan die man wat die blom van ʼn
berghang sou gaan pluk.

9. Toe hy opklim teen die kranse na die  Enjambement: waar ʼn reël oorgaan in ʼn
rooi orgidee ander reël sonder die gebruik van
10. het sy lankal besluit om haar liefde te leestekens. Dit bind die gedagtes as ʼn
gee eenheid saam.
11. maar sy voet het gegly en onder op
rotse  Assonansie van die o-klank en y-klank.
12. met ʼn disa in sy hand is sy liggaam (Halfrym)
gekry.
 “maar” dui die begin van die klimaks in die
gedig aan.

13. As newels in die maanlig op die  Enjambement waar ʼn reël oorgaan in ʼn

rotswande vou ander reël sonder die gebruik van
14. staan daar bo die afgrond ʼn eensame leestekens. Dit bind die gedagtes as ʼn
vrou eenheid saam.
15. en saam met winde wat huil deur die
 Paarrym word in dié kwatryn gebruik.
klowe
16. roep sy na hom want haar hart was  In hierdie strofe is Elize eensaam omdat
belowe. haar geliefde gesterf het toe hy vir haar ʼn
disa (orgidee) wou gaan pluk het.
 Alliterasie van die w-klank dui op die
gehuil van die wind om haar
gemoed/hartseer te beklemtoon.

17. Elize, o Elize, met die lieflike oë  Herhaling van reël 5 en 17 is funksioneel
18. jou hart wou jy gee vir die rooi orgidee. om haar mooi oë te beklemtoon.
 Die koeplet som die gedig op, nl. dat Elize
die liefde van haar lewe verloor het a.g.v. ʼn
rooi orgidee/haar selfsugtigheid.
 Paarrym kom ook in die koeplet voor.
 Ironie: Elize sou haar hart (liefde) vir die
een gee wat vir haar ʼn rooi orgidee pluk,
maar toe sterf hierdie een.
Hierdie gedig is intertekstueel, aangesien daar reeds ʼn gedig bestaan wat oor dieselfde
verhaal handel.

3. Tema en boodskap

Tema: Hoogmoed lei tot vernedering. Elize het met haar hoogmoed en ydelheid, hoë
verwagtinge gestel aan die man van haar keuse. In die proses het haar versoek dat hy vir
haar die rooi orgidee moes bring, tot sy dood gelei.

69
Boodskap: ʼn Mens moet mooi dink voor jy eise aan ander stel wat dalk onbereikbaar is en
jou en hulle kan benadeel.

4. Beeldspraak en styfigure

REËL BEELDSPRAAK EN STYLFIGURE VERKLARING

3. Die lig in haar oë het die jonkmans betower maar Baie mans het probeer om haar hart
4. net een kon dit regkry om haar hart te verower. te verower, “maar” net een man
was suksesvol.
11. maar sy voet het gegly en onder op rotse Hier dui “maar” die begin van
12. met ʼn disa in sy hand is sy liggaam die klimaks in die gedig aan.
gekry. Die geliefde (Phillip) het die rooi
orgidee vir Elize gevind, maar dit
het tot sy dood gelei toe sy voet
gegly het en hy homself doodgeval
het.
15. en saam met winde wat huil deur die klowe roep “Winde wat huil” is ʼn voorbeeld
16. sy na hom want haar hart was belowe. van personifikasie.
Sy het haar liefde en haar hart aan
hom belowe.
Die hart is ʼn voorbeeld van
simboliek aangesien dit na liefde
verwys.
17. Elize, o Elize, met die lieflike oë jou Ironie: Elize het uiteindelik die
18. hart wou jy gee vir die rooi orgidee. geliefde gevind aan wie sy haar hart
wou gee, maar haar vereiste van ʼn
rooi orgidee het sy lewe geëis.
Die “rooi” is ook ʼn voorbeeld van
simboliek aangesien die rooi
verwys na liefde sowel as die
bloeiende hart.

5. Toon en stemming
Toon: Aanvanklik is die toon een van liefde/verliefdheid en afwagting, maar later verander dit
na hartseer en jammerte.

Stemming: Daar heers ʼn stemming van verbasing en ongeloof omdat Elize sulke moeilike
eise stel. Later verander die stemming na een van hartseer en teleurstelling toe die geliefde
sterf.

Aktiwiteit 6
Lees die gedig weer deur en beantwoord dan die vrae:

6.1 Benoem die rympatroon in strofe 1. (1)

6.2 Skryf ʼn reël uit strofe 1 neer waarin alliterasie voorkom en onderstreep

70
 die allitererende klanke. (1)

6.3
“maar net een kon dit regkry om haar hart te verower.” (Reël 4)

Hoekom gebruik die digter die woord maar in dié versreël? Is dit
(2) funskioneel? Motiveer jou antwoord.

6.4 Wat is die funksie van die enjambement in strofe 2? (1)

6.5 Wat noem ons ʼn strofe van vier reëls. (1)

6.6 Wat word ʼn strofe met twee reëls genoem? Wat is die funksie daarvan in
die gedig? (2)

6.7 Gee ʼn voorbeeld van personifikasie uit die gedig. (1)

6.8 Dink jy die jong man het sy taak uitgevoer? Motiveer jou antwoord. (1)

6.9
Waarna verwys “newels” in reël 13? Hoe dra dit by tot die stemming in
(2) die gedig?

6.10
Wat is die simboliek van “rooi” in reël 18? Gee TWEE moontlikhede.
(2)
6.11 Kies die korrekte antwoord. Skryf slegs die letter (A-D) langs die
vraagnommer (6.11) neer.

“roep sy na hom want haar hart was belowe”. Die onderstreepte gedeelte is

ʼn voorbeeld van ...

A
personifikasie. B vergelyking. C alliterasie. (1)
D assonansie.

6.12 Hoe beklemtoon die spreker Elize se mooi oë? (1)

6.13 Sou jy soos Elize opgetree het teenoor jou geliefde? Motiveer jou (1)
antwoord.
[17]
Moontlike antwoorde:
6.1 a a b b Paarrym (1)

6.2 • “Toe die Hexrivier se heide teen die berghange blom”/ OF

• “Toe die Hexrivier se heide teen die berghange blom” (1)

6.3 Ja.
Dit verduidelik dat sy baie lank na die regte jongman gesoek het. (1)
Dit verduidelik ook dat sy wel die regte keuse gevind het. (1)

71
6.4 • Om die tempo te versnel.
• Om die strofe as ʼn geheel saam te bind.
(Enige EEN of soortgelyk) (1)

6.5 Kwatryn (1)

6.6 Koeplet. (1)

Dit dui daarop dat Elize en haar geliefde ʼn paartjie sou wees, maar die
einde was tragies omdat hy gesterf het. (1)

6.7 • “newels ... om die rotswande vou.” (reël 13) (1)

• “winde wat huil” (reël 15)
(Enige EEN)

6.8 Ja.
Die jong man het die rooi orgidee gevind/hulle het die rooi orgidee in sy
hand gekry.
OF
Nee.
Hy het die orgidee gepluk, maar kon dit nie vir haar gee nie. (1)
(Of soortgelyk)
6.9 • “Newels” verwys na wolkies in die lug/mis. (1)
• Dit verwys na ʼn somber atmosfeer. (1)
(Of soortgelyk)

6.10 Die rooi verwys na ...

• liefde.
• bloed/hartseer/pyn. (Of soortgelyk) (2)

6.11 C: alliterasie (1)

6.12 Herhaling (1)

6.13 Nee
Ek sou nie onredelike eise gestel het nie.
OF
Ja.
ʼn Man moet my liefde waardig wees/sy liefde aan my bewys.
(Enige EEN of soortgelyk) (1)

[17]

Gedig 7:

72
Sproeireën – D.J. Opperman

Agtergrond

Geboortedatum en -plek: Diederik Johannes Opperman is op 29 September 1914 in

Dundee gebore. Hy het in 1981 ʼn beroerte gehad en sterf op 22 September 1985 in
Stellenbosch.

Letterkundige werke en prestasies: Sy gedigte is uiteenlopend in inhoud, maar van hoë

standaard. Hy het vele literêre pryse gewen, onder andere die Hertzorg-prys vir sy
debuutbundel Heilige Beeste (1945). Hy word met reg as die meester van digkuns beskou.
Hy het vele bloemlesings met gedigte saamgestel.

Sproeireën

D.J. Opperman

1. My nooi is in ʼn nartjie,
2. my ouma in kaneel,
3. daar’s iemand … iemand in anys,
4. daar’s ʼn vrou in elke geur!

5. As ek ʼn stukkie nartjieskil
6. tussen my vingers buig of knak,
7. breek uit die klein sproeireën
8. wat geurend om my hand uitsak,
9. die boorde weer van Swartfoloos
10. en met die nartjies om my heen
11. weet ek hoe dat ʼn vrou kan troos.

12. O my nooi is in ʼn nartjie,

13. my ouma in kaneel,
14. daar’s iemand … iemand in anys,
15. daar’s ʼn vrou in elke geur!
[Uit: Versamelde Poёsie. Human & Rousseau, 1987]

Opsomming

In hierdie gedig word die reuksintuig baie gebruik.Verskillende geure en reuke herinner die
spreker aan verskillende vroue.

73
Woorde in die gedig
WOORD BETEKENIS
nooi (girlfriend) Meisie, geliefde.
nartjie (fruit) (Sitrus)vrug.
kaneel (cinnamon) Speserye wat veral gebruik word om oor pannekoek te strooi.
anys (aniseed) Geurmiddel wat in kos gebruik word, veral in beskuit.
geur (smel, aroma) Aangename reuk, iets wat lekker ruik.
knak (crack) Die gebaar om iets te breek sonder om dit af te breek.
sproeireën (mist) Fyn druppeltjies sap wat uit die nartjieskil spat as jy dit ombuig.
boord (orchard) Versamelnaam vir klomp vrugtebome. ʼn Klomp vrugtebome
bymekaar.
Swartfoloos Dit is die Swart Umfolozirivier wat in Kwazulu Natal vloei.
troos (comfort) Gerusstel, probeer om ʼn persoon se verdriet/hartseer minder te
maak.

1. Digvorm

Drie strofes: strofe 1 & 3 het elk 4 reëls (kwatryne). Strofe 2 bestaan uit 7 reëls. Strofe
1 & 3 is ingekeep en dit wys op ʼn refrein.

Rym: Strofe 1 & 3 het geen vaste rympatroon nie, dus ʼn vrye vers.
Strofe 2 – eindrym (behalwe reël 1 wat nie met die ander reëls rym nie).

2. Analise

VERSREËL VERKLARING
1. My nooi is in ʼn nartjie,  Die spreker voel dat ʼn nartjie se reuk hom
aan sy meisie laat dink.
 Tipografie: Dit is die inkeping van reëls
1–4.
 Strofe 1 is die refrein van die gedig en
laat jou aan ʼn liedjie dink.
 Alliterasie van die n-klank. Die funksie is
om te wys dat die spreker sy geliefde met
die reuk van ʼn nartjie vergelyk.
 Reël 1 is ʼn voorbeeld van
figuurlike/konnotatiewe taalgebruik.
2. my ouma in kaneel,  Die reuk van kaneel laat die spreker aan
sy ouma dink. Sy ouma het melktert of
pannekoek gebak en kaneel daaroor
gestrooi en daarom laat die reuk van

74
 kaneel hom aan sy ouma dink.

 Anys word gewoonlik in beskuit gebruik.

3. daar’s iemand … iemand in anys,
 Die herhaling van die woord “iemand” en
die ellips beklemtoon die persoon
(“iemand”) wat die spreker nie kan onthou
nie.
4. daar’s ʼn vrou in elke geur!  Die spreker voel dat elke geur hom aan ʼn
vrou laat dink. Elke vrou word deur haar
unieke reuk onderskei.
 Elisie: “daar’s” in plaas van daar is. Die
woord word verkort om die ritme in die
versreël te behou.
 Aan die einde van die strofe is daar ʼn
uitroepteken wat wys op die spreker se
verwondering dat elke geur hom aan ʼn
vrou laat dink.
 Die spreker breek die nartjie se skil. Dit
5. As ek ʼn stukkie nartjieskil
6. tussen my vingers buig of knak, maak ʼn sproei wat lekker ruik.

7. breek uit die klein sproeireën Inversie (reël 7): beklemtoon die geur
8. wat geurend om my hand uitsak, wat vrygestel word/sproeireën.
 Die druppels sak om sy hand uit. Hy kry
die heerlike reuk van die nartjie.
9. die boorde weer van Swartfoloos  Hy onthou die nartjies langs die Swart
Umfolozirivier in KwaZulu-Natal waar hy
grootgeword het.
 Assonansie: die herhaling van die
ooklank in reël 9.
 Rymskema (reëls 6–11): fgfhgh (slegs
die eerste versreël rym nie met die ander
in die strofe nie).
10. en met die nartjies om my heen  Met die geur van die nartjies wat die
11. weet ek hoe dat ʼn vrou kan troos. spreker ruik, onthou hy hoe ʼn vrou kan
troos.
 Hy dink terug aan die tye saam met ʼn
vrou en hoe sy hom gelukkig gemaak het.

 Enjambement: Die ritme versnel en dit

laat die gedig vloei. (Reëls 5 en 6; 7 en 8;
9, 10 en 11)
 Die digter gebruik inversie om woorde te
laat rym (rymdwang).

75
12. O my nooi is in ʼn nartjie, 

13. my ouma in kaneel, Die laaste strofe is ʼn herhaling van strofe

1, met die uitsondering van die eerste
14. daar’s iemand … iemand in anys, woord “O”, wat kan verwys na groter
15. daar’s ʼn vrou in elke geur! verwondering vir vroue of die manier
waarop hy die geure met vroue
assosieer.
 Omdat strofe 1 in strofe 3 herhaal, vorm
dit ʼn refrein soos in ʼn liedjie.

3. Tema en boodskap

Tema: Die positiewe assosiasies van geure met vroue.

Boodskap: Mense koppel ʼn bepaalde geur aan ʼn vrou. Vrouens is spesiaal en moet
vertroetel en gerespekteer word.

4. Beeldspraak en stylfigure

REËL BEELDSPRAAK EN STYLFIGURE VERDUIDELIKING

1 My nooi is in ʼn nartjie, Metafoor: Sy nooi se reuk word aan die
geur van ʼn nartjie gelykgestel.
2 my ouma in kaneel, Metafoor: Die reuk van kaneel laat die
spreker aan sy ouma dink.
3 daar’s iemand … iemand in anys, Elisie: “daar’s” i.p.v. daar is – dit
versnel die ritme.
Metafoor: Iemand se reuk word
gelykgestel aan die reuk van anys.
4 daar’s ʼn vrou in elke geur! Metafoor: Elke vrou word aan ʼn geur
gekoppel.
Sinestesie (sintuiglike waarneming): Die
spreker ervaar vroue met sy sintuie –
voel, sien en ruik (reëls 1, 2, 3 en 4).

5. Toon en stemming

Toon: Positief. Die digter het goeie herinneringe aan vroue.

Stemming: Vrolik.

Aktiwiteit 7

Lees die gedig weer deur en beantwoord dan die vrae:

76
7.1 Watter sintuig word hoofsaaklik in die gedig gebruik? (1) 7.2 Wat is die doel van
die herhaling van die 1ste strofe? (1)
7.3 Kies die korrekte woord tussen hakies.

Reël 1 is ʼn voorbeeld van (konnotatiewe/denotiewe) taalgebruik. (1)

7.4 Twee van die geure laat die spreker aan spesifieke vroue dink. Verwys na
die geure en die vroue. (4)

7.5 Gee ʼn voorbeeld van assonansie in die gedig. Skryf die woorde en (1)
onderstreep die assonerende klanke neer.
7.6 Wat is die funksie van die ellips in reël 3? (1)
7.7 Haal EEN woord aan uit strofe 2 om te wys dat die druppels van die
nartjieskil nie groot was nie. (1)
7.8 Watter woord in strofe 2 verwys na baie vrugtebome wat saam geplant is? (1)
7.9 In watter provinsie is die klomp nartjiebome waaraan die speker dink? (1)

7.10
Kies die korrekte antwoord. Skryf slegs die letter( A–D) langs die
vraagnommer 7.10 neer.

Die stylfiguur wat in reël 4 gebruik word, word … genoem.

A ellips
B alliterasie (1)
C elisie
D inversie

7.11.1 Beskryf die tipografie in strofe 1 en 3. (1)

7.11.2 Wat is die doel van die gebruik van dié tipografie? (1)
7.12 Volgens die spreker is alle vroue dieselfde. Sê waarom hierdie stelling (1)
ONWAAR is.
7.13 Stem jy saam dat die spreker goeie herinneringe van die vroue in sy lewe
(1) het? Motiveer jou antwoord in jou eie woorde.
[17]
Moontlike antwoorde
7.1 Reuk/ruik (1)
7.2 • Dit laat jou aan ʼn liedjie dink/om die gedig sangerig te maak.
• Dit beklemtoon dat die spreker reuke met vrouens assosieer.
(Enige EEN of soortgelyk) (1)
7.3 konnotatiewe (1)

77
7.4 • Die nartjie laat die spreker aan sy meisie dink. (2)
• Kaneel laat hom aan sy ouma dink. (2)
7.5 “die boorde weer van Swartfoloos” (1)

7.6 Om die woord “iemand” te beklemtoon/Beklemtoon die persoon wat die (1)
spreker nie kan onthou nie.
(Of soortgelyk)
7.7 “klein” (1)
7.8 “boorde” (1)
7.9 KwaZulu-Natal (1)
7.10 C/elisie (1)
7.11.1 Inkeping (1)
7.11.2 Beklemtoning van die refrein. (1)
7.12 Verskillende geure stel verskillende vroue voor.
“daar’s ʼn vrou in elke geur!”
(1)
(Enige EEN off soortgelyk)
7.13 Ja. Hy vergelyk vroue met positiewe/aangename reuke en smake.
(Of soortgelyk) (1)
[17]

78
Gedig 8:
Haar uitvaart – P. J. Philander
Agtergrond

Geboortedatum en -plek: Peter John Philander is op 25 November 1921 in Caledon in die

Overberg gebore.

Letterkundige werke en prestasies: P.J. Philander publiseer verskeie gedigte in tydskrifte

soos Standpunte. Sy eerste digbundel wat hy uitgegee het, was Uurglas. Sy kortverhale word
gebundel in Hoefyster vir die hart, waarin die dood die sentrale motief is. In 1963 word die
erepenning vir Afrikaans deur die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns aan
hom toegeken as erkenning vir sy bydrae tot die Afrikaanse letterkunde.

Haar uitvaart

P. J. Philander

1. Al oor my dak het hul gemaal …

2. dié voëltjies het vir haar kom haal.

3. Half-toegevoue vuisies klein

4. het ylings na die doodsgordyn

5.
gegryp en dan weer moeg verslap …
6. die sweet het langs haar slapies afgetap.

7. Haar ogies sien ek duidelik nog,

8. hul het vir my gesmeek om tog

9. te help … die pyn te stil,

10. maar ek was magteloos teen Sy wil,

11. en halfweg na die hospitaal

12. het, asemloos, die dood ons ingehaal.
[Uit: UURGLAS, 1955]

Opsomming

Die gedig is ʼn hartseer verhaal van ʼn vader wat sien hoe sy siek dogtertjie doodgaan. Hy kan
haar nie help nie en sy sterf in sy arms.

79
Woorde in die gedig
WOORD BETEKENIS
gemaal (twirl) Gedraai, gesweef
vuisies (fists) Hande wat toegemaak is/gebalde/toegeknypte hande
ylings (feverish) Met hoë koors
verslap (relax) Ontspan, verswak
sweet (sweat) Druppels water op die vel
slapies (demunitive temple) Gedeeltes langs jou kop (verkleinwoord van ‘slaap’)
(ge)smeek (begged) Mooi gevra, gesoebat, versoek
magteloos (without power to do Kon niks doen nie
something)
halfweg (halfway to) Op pad na/halfpad
asemloos (without breath) Sonder asem

1. Digvorm

Die gedig bestaan uit 12 reëls en ses koeplette. Daar is ses strofes van twee reëls elk
(koeplette). Die rymskema van elke koeplet is paarrym.

2. Analise

VERSREËL VERDUIDELIKING
Titel: Haar uitvaart  “Haar” dui op ʼn vroulike persoon. “uitvaart”
dui op weggaan/dood.
 Progressie word uitgebeeld deur die
dogtertjie wat siek is en dan sterwe.

STROFES 1–3: Die punt aan die einde van reël 6 dui die skeiding aan (reël 1–6):
Die pa se uiterlike waarneming van die dogtertjie se stryd teen die dood.
1. Al oor my dak het hul gemaal …  Alliterasie van die h-klank bind die gedig tot
2. dié voëltjies het vir haar kom haal. ʼn eenheid.
 Figuurlike betekenis (reël 2): dit wys op die
dogtertjie se dood wat al nader kom
(eufemisme).
 Ellips in reël 1, 5 en 9 dui op ruspouses wat
die spreker (pa) neem om te wys hoe
moeilik dit vir hom is om oor die dood van sy
dogtertjie te praat.
 “dié” verwys na spesifieke voëltjies.
 Die gebruik van die verkleinwoorde
beklemtoon/versterk die gedagte dat die

80
 dogtertjie nog klein is (reëls 2, 3, 6, en 7).
3. Half-toegevoue vuisies klein  Inversie (omgekeerde woordorde) kom in
4. het ylings na die doodsgordyn reël 3 voor. Inversie word aangewend ter
wille van die rymskema.
 Die dogtertjie lê in pyn met haar vuisies wat
half toe is. Sy het koors en sy gryp na iets
(dood) en …
5. gegryp en dan weer moeg verslap … ... maak dan weer die handjies oop. Die pyn


6. die sweet het langs haar slapies laat die sweet teen haar slape afloop.
afgetap.  Die ellips wys weereens op die pa se
emosionele ervaring van die dogtertjie se
siektetoestand.
STROFES 4–6: Reël 7– 12 dui op die pa se innerlike gevoelens.

7. Haar ogies sien ek duidelik nog,  Reël 7–12 dui op die spreker (pa) se 8. hul
het vir my gesmeek om tog innerlike gevoelens.
 Die spreker onthou hoe haar oë hom
gesmeek het …

9. te help … die pyn te stil,  ... om haar te help om die pyn weg te vat,
maar hy kon nie omdat hy weet sy gaan
10. maar ek was magteloos teen Sy wil, sterf en hy kon niks doen om haar pyn weg
te vat nie. Dit is Sy wil dat die dogtertjie gaan
sterf.
 Die ellips in reël 9 dui steeds daarop dat die
pa sukkel om woorde te vind vir die dogter se
pyn.
11. en halfweg na die hospitaal  Halfpad na die hospitaal is die dogtertjie 12. het,
asemloos, die dood ons ingehaal. dood.
 Inversie (reël 12): word gebruik ter wille van
rymdwang en om te beklemtoon dat die dood
hulle saggies ingehaal het.
 Alliterasie: herhaling van die h-klank bind
die gedig tot ʼn eenheid.

3. Tema en boodskap

Tema: Die dood.

Boodskap: Die dood is onvermydelik. ʼn Ouer beleef baie pyn en magteloosheid wanneer ʼn
kind stadig voor hom/haar sterf.

4. Beeldspraak en stylfigure

81
 REËL BEELDSPRAAK EN STYLFIGURE VERKLARING
5 “gegryp” en “verslap”
Daar is ʼn kontras tussen die “gegryp”
en “verslap”. Dit beklemtoon die
intensiteit van haar siekte.
12 het, asemloos, die dood ons ingehaal. Personifikasie: die dood is “asemloos”
en het die pa en sy dogter “ingehaal”
asof dit menslike eienskappe het.

5. Toon en stemming

Toon: Die digter skep spanning met die manier hoe hy die naderende dood visualiseer.

Stemming: Somber/hartseer.

Aktiwiteit 8

Lees die gedig weer deur en beantwoord dan die vrae:

8.1
Wat beteken die woord “uitvaart” volgens die gedig? (1)
8.2 Waarmee word die ruspouses in die gedig uitgebeeld? (1)
8.3.1 Kies die korrekte woord tussen hakies.

Reël 2 is ʼn voorbeeld van (denotiewe/konnotatiewe) taalgebruik. (1)

8.3.2 Motiveer jou antwoord. (1)
8.4 Waarom word inversie in reël 3 gebruik? (1)
8.5 Waarop dui die verkeinwoorde wat gebruik word in versreël 2, 3, 6 en 7? (1)

8.6
Kies die korrekte antwoord. Skryf slegs die letter (A–D) langs die
vraagnommer 8.6 neer.

(Reël 12) “het, asemloos, die dood ons ingehaal” is ʼn voorbeeld van …

A ellips
B metafoor
C personifikasie (1)
D vergelyking

8.7 Gee die TWEE woorde wat dieselfde betekenis in strofe 6 het. (2)

8.8 Gee ʼn voorbeeld van alliterasie in strofe 1. Skryf die sin oor en
onderstreep (1) die allitererende klanke.

82
 8.9 Kies die korrekte woord tussen hakies.
Die (ambulans/dood) het die resies na die hospitaal gewen. (1)
8.10 Die pa kon die dogtertjie help om haar pyn minder te maak.

Die stelling is ONWAAR. Skryf ʼn reël neer om dit te bewys. (1)

8.11 Die gedig word in twee verdeel, nl. reëls 1–6 en reëls 7–12. Bespreek die

(2) kontras in hierdie twee dele.

8.12
“hul het vir my gesmeek om tog te help” (reëls 8 en 9) Wat sou jy gedoen
(1)
het as jy die dogtertjie se pa was?

8.13
Watter gevoel sal jy ervaar as iemand na aan jou sterf? Motiveer. (2)

[17]

Moontlike antwoorde:
8.1 Dood/sterf (1)
8.2 Ellips (1)
8.3.1 konnotatiewe (1)
8.3.2 Dit wys op die dogtertjie se dood wat al hoe nader kom. (1)
8.4 (Ter wille van) rymdwang (1)
8.5 • Dit dui op ʼn dogtertjie/kind wat nog klein is.
• ʼn Mens praat in verkleinwoorde as jy met ʼn klein kindjie praat.
• ʼn Mens gebruik soms verkleinwoorde om iets sagter te stel of te (1)
troos.
(Of soortgelyk)
8.6 C/personifikasie (1)
8.7 • asemloos en
• dood (2)
8.8 dié voëltjies het vir haar kom haal. (1)
8.9 dood (1)
8.10 Reël 10: “maar ek was magteloos teen Sy wil” OF
Reël 12: “Het, asemloos, die dood ons ingehaal.” (1)
(Enige EEN)

8.11  Aan die begin van die gedig lewe die dogtertjie nog. 
Aan die einde van die gedig sterf/gaan sy dood. (2)
8.12 • Ek sou die dokter gebel het om die dogtertjie te kom help.
• Ek sou die dogtertjie al vroeër hospitaal toe gevat het. (1)
(Of soortgelyk)

83
8.13 • Hartseer.
• Daardie persoon sal nie meer in my lewe wees nie/Ek sal hom/haar
mis. (2)
(Of soortgelyk)

[17]

Gedig 9:
Hanswors – S.J. Pretorius
Agtergrond

Geboortedatum en -plek: Sarel Jakob Pretorius is op 7 Januarie 1917 in Postmasburg

gebore. In 1954 verwerf hy ʼn Honneursgraad in Afrikaanse en Nederlandse letterkunde aan
die Universiteit van die Witwatersrand. Later verwerf hy ook ʼn doktorsgraad aan die
Rijksuniversiteit van Utrecht in Nederland. Hy is op 31 Maart 1995 in Johannesburg oorlede
weens ʼn hartaanval.

Letterkundige werke en prestasies: S.J. Pretorius het die Universiteit van Potchefstroom
se Universiteitslied geskryf en in 1993 ʼn ere-toekenning vir sy bydrae tot die universiteit
ontvang. Hy was ʼn Afrikaanse digter, joernalis, professor in Afrikaans- en Nederlandse
Letterkunde en omroeper. Hy het altesaam 15 digbundels gedurende sy loopbaan
gepubliseer.

Hanswors

S.J. Pretorius

1. Oor sy afsigtelike boggel,

2. en kromheid, het hul hom gekoggel,
3. en bitterder was hul venyn
4. as sy vergroeide ruggraatpyn.

84
5.

Tussen die diere in ʼn hoek

6. het hy die eensaamheid gesoek:
7. “Met klere wat gedurig gaar is,
8. wat doen die vent met sy salaris?”

9. Hy’t maandeliks by die poskantoor

10. ʼn brief gepos of een gelees
11. by die dierkratte, oor en oor:
12. “Sou daar tog êrens iemand wees?”

85
13. En daardie ewige reuk van drank:

14. nie een sou huil as hy bedank,

15. maar waar hy in die sirkustent

16. aapagtig teen die firmament,

17. hoog teen die takelwerk, kon klouter,

18. die dood uittart, en, klein kabouter,

19. sy duiwelstreke uithaal onder

20. dat almal skater vir die wonder,

21. is hy, hoeseer verag, verlate,

22. nog deur die baas beskou as bate.

23. Toe het ʼn brief gekom eendag ...

24. Hy’t oor die bed gebuk, verblind,

25. terwyl die boggelvroutjie, sag,

26. sterwend fluister: “Dankie my kind ...”

[Uit: Album 60. Human & Rousseau, 1960]

Opsomming

As ʼn mens na die titel van die gedig kyk, lyk dit of dit ʼn snaakse gedig gaan wees wat mens
gaan laat lag. In die eerste strofe lees ons egter dat die hanswors ʼn vergroeide ruggraat het,
wat veroorsaak dat hy altyd pyn het. Hy word deur sy kollegas (die sirkusmense) gespot oor
sy boggelrug. Hierdie gespot maak die hanswors seerder as die pyn wat sy ruggraat
veroorsaak.
Volgens strofe 2 verkies hy om alleen te wees. Hy verkies om by die diere te wees wat hom
nie kan spot nie. Hy word deur die kollegas beskinder. Hulle wonder wat doen hy met sy
salaris, want sy klere is altyd verwaarloos.
In strofe 3 lees ons dat hy wel elke maand ʼn brief ontvang of een stuur, en sy kollegas kan
nie glo dat daar wel iewers iemand is wat vir die hanswors omgee nie. Hulle veroordeel hom
steeds en beskinder hom, maar praat nie met hom nie.
In strofe 4 sien ons dat hy moontlik ʼn drankprobleem het, maar dat hy steeds baie goed in
sy werk is. Sy kollegas sal hom nie mis as hy bedank nie, maar die sirkusbaas beskou hom
as ʼn bate wat geld inbring. Die mense kom sirkus toe omdat die hanswors hulle laat
lag/amuseer.
In strofe 5 kry die kollegas en die leser uiteindelik die antwoord op die vrae. Die leser kan
aanneem dat die briefskrywer sy ma is. Die briewe was van en aan hom geskryf. Aan die

86
 

einde bedank sy hom in haar sterwensuur. Nou weet die leser wat die hanswors met sy
geld gedoen het.

Woorde in die gedig

WOORD BETEKENIS
afsigtelike (ugly) Lelike, onaansienlike.
boggel (hunch/hump) Bult op die rug as gevolg van
ruggraatvergroeiing.
kromheid (curved, crookedness) Skeef as gevolg van vergroeide ruggraat
gekoggel (mocked) Tart hom.
vergroeide ruggraat (crooked spine) Ruggraat wat skeef gegroei het en pyn
veroorsaak.
gaar (torn) Stukkende klere.
vent (fellow) Neerhalende woord vir man.
dierkratte (animal cages) Groot hokke waarin diere aangehou of
vervoer word.
aapagtig (like a monkey) (Klouter) soos ʼn aap.
firmament (the heavens or sky) Die lug/verwys na die hoë dak van die tent.
takelwerk (tackling, hoist work) Steier, stellasie, klimapparaat
dood uittart (challenge death) Daag die dood uit, hy is nie bang om dood te
gaan nie.
kabouter (dwarf, goblin) Klein mannetjie, dwergie.
duiwelstreke (funny tricks) Kattekwaad; dinge wat die mense laat lag.
skater (laughing loud) Hardop lag.
hoeseer (as much as) Hoe ook al.
verag (despised, loathed) Hulle kyk neer op hom; dink niks van hom
nie.
verlate (abandoned) Eensaam.
verblind (blinded) Hy kan nie deur sy trane sien nie.
sterwend (dying) Besig om dood te gaan.

1. Digvorm

Die gedig bestaan uit 26 reëls. Daar is 5 strofes. Strofe 1, 2, 3 en 5 is kwatryne met vier
reëls elk. Strofe 4 bestaan uit 10 reëls ter wille van beklemtoning. Paarrym kom voor in
strofe 1, 2 en 4. Kruisrym kom in strofe 3 en 5 voor.

2. Analise

Titel: Hanswors  Die titel verwys na ʼn

87
 hanswors/nar/harlekyn.
 Die lewe van die nar word gekenmerk deur
gekskeerdery, dikwels ook as gevolg van sy
eie liggaamlike gebreke.

Hierdie nar word deur ander mense bespot

en geterg, want sy liggaam is abnormaal/
misvormd.
STROFE 1
In die eerste strofe word die mense se reaksie van die hanswors beskryf. Sy kollegas sien
hoe lelik hy is en praat daaroor. Hierdie reaksie maak hom seerder (gevoel) as die pyn wat
hy die hele tyd ervaar.
1. Oor sy afsigtelike boggel,  “afsigtelike” beteken dis baie lelik om na
hom te kyk.
 Die “boggel” is ʼn groeisel op sy rug as
gevolg van ruggraatvergroeiing.
2. en kromheid, het hul hom gekoggel,  Sy kollegas het hom gespot omdat hy krom
geloop het.
3. en bitterder was hul venyn  “bitterder”: slegter/onaangenamer/erger
 “venyn”: Dis die lelike dinge wat hulle vir
hom sê – gif/boosheid/lasterlikheid.
4. as sy vergroeide ruggraatpyn.  Die hanswors se ruggraat het skeef gegroei
en dit het vir hom baie pyn veroorsaak.
STROFE 2
In die tweede strofe word die hanswors se gemoedstoestand beskryf. Sy kollegas sien hoe
stukkend sy klere is en praat daaroor.
5. Tussen die diere in ʼn hoek  Die hanswors verkies om by die diere te
wees eerder as by sy kollegas.
 Die diere “koggel” hom nie soos sy kollegas
nie.
6. het hy die eensaamheid gesoek:  Die hanswors wil liewer alleen wees.
7. “Met klere wat gedurig gaar is,  Die kollegas se direkte woorde word
aangehaal.
 Hulle praat oor sy klere wat altyd stukkend is.
8. wat doen die vent met sy salaris?” “vent”: Die gebruik van hierdie woord
beklemtoon hoe negatief sy kollegas oor hom
voel.
 Dit wil voorkom of die kollegas so oor die
hanswors onder mekaar praat (skinder).
 Retoriese vraag.
STROFE 3
In die derde strofe word die hanswors se
m aandelikse besoek aan die poskantoor beskryf.
9. Hy’t maandeliks by die poskantoor  “Hy’t” is die verkorting vir hy het.
 Hy het elke maand poskantoor toe gegaan.
10. ʼn brief gepos of een gelees  Hy het “ʼn brief gepos”, of ʼn brief ontvang.

11. by die dierkratte, oor en oor:  Die hanswors het die brief by die dierehokke
gaan lees.
 “oor en oor” beteken herhaaldelik.

88
 

12. “Sou daar tog êrens iemand wees?”  Weereens ʼn retoriese vraag. Die kollegas
wonder of daar regtig iemand kan wees wat
vir die hanswors omgee.
STROFE 4
In hierdie strofe lees ons van die hanswors se werk by die sirkus. Hy doen sy werk goed. Dit
is dalk ʼn moontlike rede vir sy kollegas se “venyn”. Al is hy “afsigtelik”, laat hy mense lag. Die
spreker gebruik weereens sintuiglike waarneming.

89
 

13. En daardie ewige reuk van drank: “ewige” beteken hy ruik altyd na
drank/alkohol.
 Hy het moontlik ʼn drankprobleem. Dalk drink
hy te veel om van sy pyn en hartseer te
vergeet.
14. nie een sou huil as hy bedank,  Sy kollegas sou nie hartseer wees as hy
weggaan nie.
15. maar waar hy in die sirkustent  “maar” is die wending.
 Wanneer hy besig is met sy werk in die
sirkustent, doen hy dit goed.
16. aapagtig teen die firmament,  Die binnedak van die sirkustent word vergelyk
met die “firmament” hoog teen die takelwerk.
 Die hanswors klim soos ʼn aap, vinnig.
17. hoog teen die takelwerk, kon klouter,  Al die rame en toue van die
sirkustent.  Hy klouter soos ʼn aap hoog
teen die raamwerk van die sirkustent.
18. die dood uittart, en, klein kabouter,  Die hanswors word ʼn kabouter genoem,
omdat hy nie baie groot is nie.
 Hy doen gevaarlike toertjies. Hy daag die
dood uit.
19. sy duiwelstreke uithaal onder  Die hanswors is vol streke wanneer hy onder
op die grond is.
 Hy doen allerhande dinge wat die mense laat
lag.
20. dat almal skater vir die wonder,  Die mense wat sirkus toe kom, dink die
hanswors is baie snaaks.
 Hulle lag almal hardop en lekker.
 Hulle is verwonderd oor alles wat hy kan
doen.
21. is hy, hoeseer verag, verlate,  Allhoewel hy deur die sirkusbaas as ʼn bate
beskou word, verafsku sy kollegas hom. Dit
veroorsaak dat hy baie eensaam is.
22. nog deur die baas beskou as bate.  Vir die baas van die sirkus is die hanswors
baie waardevol (ʼn bate).
 Die mense wat sirkus toe kom, geniet die
hanswors. Op hierdie manier maak die baas
geld uit die hanswors.
STROFE 5
Die vyfde strofe vertel van ʼn brief wat afgelewer is. Hier word die moontlike redes gegee vir
die hanswors se vreemde optrede.
23. Toe het ʼn brief gekom eendag ...  Daar het ʼn brief vir die hanswors gekom. Dit
het inligting bevat dat sy ma/die vrou wat
hom “my kind” noem/familielid baie siek
is/besig is om te sterf.

90
  Sy ma/familielid se laaste woorde was om
haar seun te bedank.

26. sterwend fluister: “Dankie my kind ...”  Sy sê nie waarvoor sy hom bedank nie, maar
die leser besef wat die moontlike redes is:
die hanswors was ʼn goeie seun vir sy
ma/familielid en hy het haar versorg; hy het
sy salaris vir haar gestuur en hy het haar
versorg.
 Sy kollegas het nooit die waarheid geweet
nie, want hulle wou eerder skinder/lelik van
hom praat. Hulle het nie moeite gedoen om
hom te leer ken nie.
 Die mense van die sirkus het hom
veroordeel (judged him).
24. Hy’t oor die bed gebuk, verblind,  Hy het na sy ma/familielid toe gegaan.
 Hy was “verblind” deur die trane dat hy haar
nie kon sien nie.
25. terwyl die boggelvroutjie, sag,  Dit is sy ma/familielid. Sy het ook ʼn boggel.
 Sy praat sag, omdat sy op haar sterfbed
is/swak is/besig is om te sterf.

3. Tema en boodskap

Die tema van die gedig is die vooroordeel van die hanswors se kollegas/uitbuiting van mense
met gebreke. Dit gaan egter ook oor die liefde van ʼn seun vir sy ma/familielid en die
moeder/familielid se liefde vir haar seun.

Die boodskap van die gedig is dat mense mekaar nie moet veroordeel nie. Daar is dalk ʼn
rede vir hulle snaakse/vreemde optredes.

4. Beeldspraak en stylfigure

REËL BEELDSPRAAK EN STYLFIGURE VERKLARING

2 het hul hom Alliterasie: Herhaling van die h-klank.
Funksie: Beklemtoon die hulle teenoor
die hanswors, die twee groepe mense in
die gedig.
3 hul venyn sy vergroeide Kontras: Hulle venyn staan in kontras
4 ruggraatpyn. met die hanswors se pyn.
Funksie: Dit beklemtoon dat die kollegas
se geskinder hom seerder maak as die
pyn.

91
7 “Met klere wat gedurig gaar is, Aanhaling: Direkte woorde van sy
8 wat doen die vent met sy salaris?” kollegas.
Retoriese vraag: Hulle wonder onder
mekaar wat doen die hanswors met sy
geld. Hulle vra nie vir hom nie. Die
retoriese vraag wys weer op hulle
venynigheid.

9 Hy’t Elisie: Verkorting van hy het.

12 “Sou daar tog êrens iemand wees?” Retoriese vraag: Hulle wonder onder
mekaar of daar tog iemand iewers is wat
lief vir die hanswors kan wees. Hulle vra
nie direk vir hom nie. Hulle kan dit nie glo
nie!
Die retoriese vraag wys weereens op
hulle venynigheid.
16 aapagtig teen die firmament, Metafoor: Die hanswors “klouter
aapagtig” teen die takelwerk.
17 hoog Kontras: Hy doen gevaarlike toertjies
19 onder wanneer hy “hoog” in die lug klouter,
maar “onder” laat hy die mense weer
hardop lag.
18 Kabouter Metafoor: Die hanswors laat ʼn mens dink
aan ʼn kabouter wat klein en snaaks is.

21–22 is hy, hoeseer verag, verlate, nog Ironies: Sy kollegas verag hom, maar
deur die baas beskou as bate. vir die baas is hy ʼn bate.

23 Toe het ʼn brief gekom eendag ... Inversie: Omgekeerde woordorde

Funksie: Dit beklemtoon die brief wat die
hanswors gekry het en laat die woorde
rym (rymdwang).
Ellips: Woorde word uitgelaat. Funksie:
Dit dui tydsverloop en verandering van
plek aan.
Tyd het verloop vandat hy die brief gekry
het totdat hy voor die ma se bed
gestaan het.
Die plek het verander: Hy het ʼn brief by
die poskantoor gekry moontlik naby die
sirkus. In die volgende reël is die
hanswors moontlik in die ma/familielid se
kamer of in die hospitaal.

92
 

26 “Dankie my kind ...” Ellips: Woorde word uitgelaat

Funksie: Die ma/familielid gee nie die
spesifieke redes waarvoor sy haar seun
bedank nie. Die leser word deel gemaak
van die gedig en moet self die redes
gee. Die ma/familielid sê dalk dankie vir
die geld, dankie vir die maandelikse brief
of dankie dat hy so ʼn goeie seun was.

5. Toon en stemming

93
Toon: In hierdie gedig voel die spreker negatief/hartseer/swaarmoedig teenoor die hanswors
se kollegas. Die leser kry die hanswors jammer oor sy ongelukkige lewe en omdat hy so
veroordeel word.

Stemming: Daar heers ʼn hartseer stemming in die gedig alhoewel dit oor ʼn hanswors in ʼn
sirkus gaan.

Aktiwiteit 9

Lees die gedig weer deur en beantwoord die vrae:

9.1 Voltooi die sin.

Hierdie hanswors het in ʼn … gewerk. (1)

9.2 Watter negatiewe effekte het die “afsigtelike boggel” (reël 1) op die
hanswors se lewe gehad? Gee TWEE feite. (2)

9.3 Kies die KORREKTE antwoord om die sin mee te voltooi. Skryf net die
vraagnommer (9.3) en die letter (A–D) neer.

In versreël 3 word die woord “bitterder” … gebruik.

A letterlik
B ironies
C figuurlik
D sarkasties (1)

9.4 Haal ʼn WOORD uit strofe 1 aan wat daarop dui dat die mense die

hanswors geterg het. (1)

9.5 Kies die woord uit KOLOM B wat by die stelling in KOLOM A pas.
Skryf net die vraagnommer [9.5 (a)–9.5 (d)] en die letter (A–E)
neer.

KOLOM A KOLOM B
(a) Die … het waardering vir talent getoon. A sirkusbaas

(b) Die … was bevooroordeeld. B moeder

(c) Die … was net gefokus op wins. C hanswors

(d) Die … is verstoot en beskinder. D kollegas

E skare

94
 (4)

9.6 Wat het die hanswors maandeliks by die poskantoor gedoen? (1)

9.7 “Met klere wat gedurig gaar is,

Wat doen die vent met sy salaris?” (reël 7-8)

9.7.1 Sê in jou eie woorde wat fout was met die hanswors se klere. (1)
9.7.2 Wat het die hanswors met sy geld gedoen? (1)

9.8 “die dood uittart, en, klein kabouter,” (reël 18)

Benoem die onderstreepte halfrym. (1)

9.9 Haal ʼn REËL aan wat vir ons sê dat die hanswors hartseer was oor
die
nuus van sy ma/familielid. (1)

9.10 Gee ʼn voorbeeld van ironie uit die hanswors se lewe. (2)

9.11 Stem jy saam dat mense in die alledaagse lewe ook teenoor mense
met gebreke optree soos die sirkusmense teenoor die hanswors? Gee
ʼn rede vir jou antwoord. (1)

9.12 Watter lewensles kan jy uit hierdie gedig leer? (1)

[18]

Moontlike antwoorde
9.1 sirkus(tent) (1)

9.2 • Mense het hom gespot /lelike dinge vir hom gesê.
• Hy was alleen.
• Hy het emosionele pyn ervaar.
• Hy het elke dag fisiese pyn gevoel/pyn in sy liggaam gehad.
(Enige TWEE of soortgelyk) (2)

9.3 C/figuurlik
(1)
9.4 “gekoggel”
(EEN woord) (1)

9.5.1 E/skare (1)

9.5.2 D/kollegas (1)

95
9.5.3 A/sirkusbaas (1)

9.5.4 C/hanswors (1)

9.6 • Hy het ʼn brief gepos.

• Hy het ʼn brief gaan haal.
(Enige EEN of soortgelyk) (1)

9.7.1  Dit was stukkend/verslete. (1)

9.7.2 • Die hanswors het vir sy ma geld gestuur.

• Die hanswors het drank gekoop.
(Enige EEN of soortgelyk) (1)

9.8 Alliterasie (1)

9.9 “Hy’t oor die bed gebuk, verblind,” (versreël 24) (1)

9.10  Die hanswors laat ander lag, maar is self ongelukkig.

• Almal dink die hanswors spandeer al sy geld op drank, maar hy versorg
sy ma/familielid.
• (Let wel:TWEE kante van ʼn saak moet gestel word sodat die ironie (2)
duidelik is.)

9.11 Ja.  Mense oordeel maklik.  Mense spot dikwels met ander se
gebreke.  Mense met gebreke word soms deur ander uitgebuit/misbruik.

• Emosionele afknouery vind wel plaas. OF

Nee.
(1)
• Mense vermy gewoonlik mense met gebreke/wil nie by hulle betrokke raak
nie.
• Daar is wel mense wat omgee vir mense met gebreke. (Enige EEN of
soortgelyk. Net die rede verdien ʼn punt.)

9.12  Jy moet belangstel in ander mense.  Moenie skinder nie.  Moenie

oordeel/aannames maak voordat jy nie alles weet nie.  Moenie mense
spot oor hulle gebreke nie.  Behandel mense met gebreke ook
menswaardig.
(Enige EEN of soortgelyk)
(1)
[18]

96
Gedig 10:

Die hardloper – Ernst van Heerden

Agtergrond

Geboortedatum en -plek: Ernst van Heerden is op 20 Maart 1916 op Pearston in die Oos-
Kaap gebore. Hy matrikuleer aan die Hoërskool Grey in Port Elizabeth en studeer aan die
Universiteit van Stellenbosch. Hy het in 1936 sy M.A. behaal. Hy is op 30 September 1997 in
Johannesburg oorlede.

Letterkundige werke en prestasies: Sy werke sluit vyftien digbundels, een epiese gedig,
opstelle, reisdagboeke en outobiografiese werke in. Sport is ʼn belangrike deel van sy gedigte
soos Die bokser, Die hardloper, Die swemmer, Vraag van die boogskutter en Die
gewigopteller. In 1948 verwerf hy internasionale bekendheid met die toekenning van ʼn
Olimpiese Spele-silwermedalje vir sy Ses gedigte.

Die hardloper

Ernst van Heerden

1. Met wilde maar met suiwer hart

2. het hy die woeste wedren fel begin,
3. en elke myl met rappe voet getart,
4. hy sou die vlugste lopers nog oorwin.

5. Sy hart het hoog geklop, sy bloed was heet,

6. die winde het sy haregolf gelig;
7. met snelle draf het hy die baan gemeet,
8. die vreug van spierkrag was op sy gesig.

9. Hy het geloop met stormdrang in sy bloed,

10. sy ademstoot ʼn hete windgejaag,

97
11. die see se branding in sy strenge moed,
12. toe hoor hy reeds die donker, bitter vraag:

13. Wie is die ongesiene makker in die loop,

14. van wie die voet langs syne en die wind
15. van asem agter hom, van wie die hoop

16. dat nog ʼn bors die dun wit lint mag vind?

17. Dié vreemde spanmaat het hy nie geken,

18. nooit hardloop hy weer sonder pyn of vrees;
19. hy weet al het hy nou die loop gewen,
20. die ander man sal eendag eerste wees.
[Uit: Weerlose uur. Nasionale Pers, 1942]

Opsomming

Die hardloper is opgewonde en positief oor die wedloop. Sy hart is “suiwer”, want hy weet hy
het hard geoefen, hy kan wen alhoewel dit nie ʼn maklike wedloop gaan wees nie. Die
hardloper beplan sy wedloop en geniet dit; bewus van die krag van sy geoefende liggaam.
In reël 12 en 13 is daar ʼn wending. Die hardloper word nou negatief. Hy weet ʼn opponent
gaan hom eendag wen. Die “vreemde spanmaat” simboliseer dalk ouderdom of dood. Dié
“spanmaat” gaan ons almal eendag wen, want niemand kan vir altyd lewe nie.

Woorde in die gedig

WOORD BETEKENIS
woeste wedren (tough race) Dit is nie ʼn maklike wedren nie.
fel (fierce) sterk
rappe voet (fast feet) vinnige voete
vlugste lopers (fastest athletes) vinnigste atlete
oorwin (beat, win) wen, kom eerste, breek die wit lint.
sy hart het hoog geklop (his heart beat fast) Sy hart het vinnig geklop.
heet (warm, hot) warm
stormdrang in sy bloed (adrenalin in his Hy het die adrenalien in sy bloed gevoel
blood) bruis.
die see se branding in sy strenge moed (his Sy gedagtes maal soos branders, ontstuimig
thoughts are like a stormy sea) en deurmekaar.
makker (comrade) Iemand wat saam met jou aan die wedloop
deelneem.

98
loop “loop”(verkorting van wedloop) –
wedren/mededinging/hardloopwedstryd.
Wedloop teen tyd/ander/self.
ʼn bors die dun wit lint mag vind (another Die atleet wat wen, breek die wit lint aan die
chest will find the thin white ribbon) einde van die wedren.

99
1. Digvorm

Die hardloper is ʼn gedig met 20 reëls. Daar is vyf strofes. Al vyf is kwatryne met vier reëls elk.
Kruisrym kom voor in strofe 1, 2, 3, 4 en 5.

2. Analise

Titel: Die hardloper  Die titel verwys na ʼn spesifieke atleet.

 Die persoon kompeteer in ʼn wedloop teen
ander atlete.
 Kruisrym versterk die gedagte van die mens
se worsteling met die idee van doodgaan.
Die idee van dood/doodgaan kruis jou pad
daagliks.
STROFE 1
In die eerste strofe beskryf die spreker die positiwiteit waarmee die hardloper die wedloop
aanpak.
1. Met wilde maar met suiwer hart  Die hardloper is opgewonde oor die
kompetisie. Sy hart is “suiwer”, want hy
2. het hy die woeste wedren fel begin,
weet hy kan wen. Hy het hard geoefen en is
reg om te wen.
 Dit is nie ʼn maklike wedloop nie, daarom
gaan hy die wedren voluit hardloop. (Indirek
word die atleet se wedloop met die
felle/woeste kompetisie van ʼn
(motor)wedren vergelyk).
 Alliterasie: Herhaling van die w-klanke.
Beklemtoon die intensiteit van die wedloop,
die intensiteit van die aanslae van die lewe.
3. en elke myl met rappe voet getart,  “myl” wys daarop dat dit ʼn
langafstandwedloop is. Die atleet se
wedloop word met ʼn motorwedren
vergelyk en daarom is die gebruik van
“myl” gepas. (Nie verwysing na die ou
straatmyl nie – hierdie wedloop vind om ʼn
baan plaas.)

4. hy sou die vlugste lopers nog oorwin.  Die hardloper glo in homself en weet hy is
steeds vinniger as die vinnigste atlete.
 Hy is selfversekerd. Hy sal die beste atlete
kan wen.
 Lopers dui op hardlopers.
STROFE 2
In die tweede strofe beskryf die spreker wat gebeur met die atleet terwyl hy hardloop. Hy
geniet die wedloop en is seker dat hy gaan wen.
5. Sy hart het hoog geklop, sy bloed was  Die hardloper is so opgewonde dat sy hart
heet, vinniger klop.
 Sy bloed het warm deur sy are

100
 gebruis/geklop.

6. die winde het sy haregolf gelig;  Die wind het deur die hardloper se hare
gewaai.
7. met snelle draf het hy die baan gemeet,  Terwyl hy vinnig gehardloop het, het hy die
afstand wat hy nog moet hardloop, gemeet.
 Inversie word aangewend ter wille van rym
(dwangrym).
8. die vreug van spierkrag was op sy gesig.  Vreugde word afgekort tot “vreug” ter wille
van die ritme.
 Hy het die wedren (strofe 1) geniet. ʼn Mens
kan die vreugde op sy gesig sien.
STROFE 3
In die derde strofe ervaar die hardloper elemente van ʼn storm, naamlik die wind, die see se
branders en donkerte. Hier vind die wending plaas en die hardloper ervaar ʼn nuwe
gewaarwording.
9. Hy het geloop met stormdrang in sy  Adrenalien het in sy are gebruis.
bloed,  Die atleet is gedetermineerd/gemotiveerd om
te wen.
10. sy ademstoot ʼn hete windgejaag,  Sy asemhaling word vinniger en dit voel
warm.
11. die see se branding in sy strenge  Daar is ʼn gedruis in sy ore.
moed,

12. toe hoor hy reeds die donker, bitter  “toe” en die dubbelpunt (:) dui die wending
vraag: aan.
 Die inhoud van die gedig verander skielik. In
die eerste drie strofes was die hardloper
positief en seker daarvan dat hy altyd sal
wen, maar iets het gebeur wat hom aan die
dink gesit het.
 In die vierde strofe besef hy dat daar ʼn ander,
sterker (“ongesiene makker”) atleet naby hom
hardloop. In strofe vyf besef hy dat die ander
atleet (die dood) hom beslis in die toekoms
gaan wen.
 Inversie: Omgekeerde woordorde
 Funksie: Beklemtoon die wending asook die
geforseerde rym (rymdwang).
 “donker” en “bitter”. Sy gedagtes word
negatief/hy begin anders oor die lewe te dink.
 In reël 12 en 13 vind daar ʼn wending plaas.
STROFE 4
In die vierde strofe word die hardloper bewus van kompetisie. Die spreker gebruik sintuiglike
waarneming om die kompetisie te beskryf. Hy hoor hom.
13. Wie is die ongesiene makker in die  Hy raak bewus van ʼn ander atleet wat hy nie
loop, kan sien nie, maar hy weet hy is in ʼn baan
naby hom.
 Skep spanning: ʼn Mens sien die ander atlete
wat deelneem voor die wedloop begin.
 Die spreker gebruik die woorde “ongesiene

101
 makker”.
 Letterlik (denotatief): Die atleet hardloop in
die baan langs hom.
 Figuurlik (konnotatief): Hy praat van die
wedloop teen die dood wat hy
uiteindelik/eendag gaan verloor.

14. van wie die voet langs syne en die  Die “ongesiene makker” hardloop naby hom,
wind hulle voete is amper gelyk.
 Die ander atleet is besig om hom in te haal.
15. van asem agter hom, van wie die hoop  Die ander atleet hardloop so naby hom, hy
kan sy asemhaling hoor en/of voel.
 Herhaling van die woord (van) wie is ʼn
retoriese vraag en beklemtoon die “ongesiene
makker” (dood) wat uiteindelik die wedloop
gaan wen.
16. dat nog ʼn bors die dun wit lint mag  Die “ongesiene makker” het ook hoop om die
vind? wedloop te wen.
 Enjambement: Versreël loop oor in ʼn ander
versreël sonder leestekens om die retoriese
vraag as eenheid te bind. Ritme versnel deur
die gebruik van die enjambement.
 Die retoriese vraag (reëls 13–16) beklemtoon
die druk wat die “ongesiene makker” (die
dood) op die hardloper plaas.
STROFE 5
Die vyfde strofe beskryf die gevolg van die “ongesiene makker” (die onvermydelike dood) op
die hardloper. Dit bring pyn of vrees.
17. Dié vreemde spanmaat het hy nie  “vreemde” spanmaat word beklemtoon en
geken, mag dalk verwys na die dood.
 Dit beteken dat hy nie die atleet geken het
nie.
18. nooit hardloop hy weer sonder pyn of  Kontras: Die hardloper was aan die begin
vrees; van die wedren seker hy gaan wen (reël 4),
maar nou is hy bang om te verloor.
 Die hardloper is nie meer selfversekerd nie.
 Inversie: Omgekeerde woordorde
 Funksie: Beklemtoon die vrees vir die dood.
19. hy weet al het hy nou die loop gewen,  Die hardloper het hierdie wedloop gewen.

20. die ander man sal eendag eerste wees.  Hy besef die “ongesiene makker” (die dood)
sal hom nog in die toekoms wen.
 Assonansie: Die funksie van die lang
eeklank is om sy veranderende gevoelens
teenoor die wedloop te beklemtoon.
Progressie:
Reël 1 tot 12: Die atleet is selfversekerd, sterk en seker van sy oorwinning.
Reël 13 tot 20: Die hardloper besef dat hy nie altyd sterk sal wees nie, maar oud gaan word
en eendag gaan sterf.
Rymdwang: Die digter forseer woorde ter wille van rym en metrum.

102
Hy gebruik “rappe” (reël 3), “vlugste” (reël 4) en “snelle” (reël 7) in die plek van vinnig.

3. Tema en boodskap

Die tema van die gedig is ʼn wedloop wat gehardloop word. Universeel gaan dit ook oor die
wedloop teen die dood waaraan elke mens deelneem. Die dood gaan almal uiteindelik
inhaal.

Die boodskap van die gedig is dat die mens verganklik is. (Die mens is sterflik.)

4. Beeldspraak en stylfigure

REËL BEELDSPRAAK EN STYLFIGURE VERKLARING

9–12 “stormdrang” Metafoor: Wedloop van die lewe
“windgejaag” word vergelyk met ʼn storm.

“see se branding”, “donker:

13 Wie is die ongesiene makker in die loop, Metafoor (reël 13): Die wedloop van
14 van wie die voet langs syne en die wind die atleet word metafories vergelyk
van asem agter hom, van wie die hoop met ʼn wedloop teen tyd/dood.
15 dat nog ʼn bors die dun wit lint mag vind? Ironies: Die “makker” is veronderstel
om ʼn vriend te wees, maar in die
16 gedig is dit die hardloper se
teenstaander.
13 “ongesiene makker” Ironie: ʼn Makker is ʼn spanmaat, maar
17 “vreemde spanmaat” hier bedreig die “makker” “die
20 hardloper”.
“die ander man”
Die gebruik van die woorde
“ongesiene”, “vreemde” en “ander”
skep spanning.
Die “makker” simboliseer die dood.
4 hy sou die vlugste lopers nog oorwin. die Kontras: Die hardloper was
20 ander man sal eendag eerste wees aanvanklik selfversekerd en seker van
sy oorwinning. Later twyfel hy in sy
vermoëns om te wen.

5. Toon en stemming

Toon: In Die hardloper voel die atleet eers opgewonde oor die wedloop. Later word hy
minder positief omdat hy besef daar is ʼn “ongesiene makker” wat in sy nek blaas en ook
graag die wedloop wil wen.

Stemming: Daar heers ʼn stemming van spanning met die besef dat die hardloper uiteindelik
later die wedloop gaan verloor.
Aktiwiteit 10

Lees die gedig weer deur en beantwoord dan die vrae.

103
10.1 Voltooi die sin.
Die hardloper gaan moontlik ʼn … hardloop. (1)

10.2 Wat maak die hardloper so selfversekerd dat hy oortuig is dat hy gaan
wen? Noem TWEE redes. (2)

10.3 Kies die KORREKTE antwoord om die sin mee te voltooi. Skryf net die
vraagnommer (10.3) en die letter (A–D) neer.

In reël 3 word die woord “getart” … gebruik.

A letterlik
B ironies
C figuurlik
D sarkasties (1)

10.4 Haal TWEE OPEENVOLGENDE WOORDE uit strofe 1 aan wat

daarop dui dat die hardloper teen die beste atlete gehardloop het.
(1)

10.5 Kies die woord uit KOLOM B wat by die voorbeeld in KOLOM A pas.
Skryf net die letter (A–E) langs die vraagnommers, 10.5 (a) tot
10.5 (d), neer.

KOLOM A KOLOM B
(a) “het hy die woeste wedren fel A Assonansie
begin,”
B Alliterasie
(b) “toe hoor hy reeds die donker,
C Metafoor
bitter vraag:”
D Vergelyking
(c) “ander man sal eendag eerste
wees.” E Wending

(d) “sy ademstoot ʼn hete

windgejaag,”

(4)

104
 10.6 Die hardloper se wedloop word metafories vergelyk met die wedloop
van die lewe. Wanneer is die wedloop van die lewe verby?
(1)

10.7 “Met wilde maar met suiwer hart

het hy die woeste wedren fel begin,” (reël 1 en 2)

(1)
Watter uitwerking het die wedloop op die hardloper se liggaam? Noem EEN
rede.

10.8 Die hardloper het goed voorberei vir die wedloop.

Sê hoe hy vόόr die tyd gevoel het om deel te neem en sê hoe sy

houding verander het nádat hy bewus raak van die “ongesiene
(2)
makker”. (reël 13)
10.9 Wat is die funksie van die dubbelpunt in reël 12? (1)

10.10 Beantwoord die volgende vrae.

(a) Kies die KORREKTE antwoord uit dié tussen hakies. Skryf slegs die

Vraagnommer, 10.10 (a) en die antwoord neer.

(1)
Die tema van die gedig is dat die (dood/lewe) uiteindelik sal oorwin.

(1)
(b) Hoe sal hierdie tema jou lewe in die toekoms beïnvloed?

10.11 Bespreek die ironie in die woorde “ongesiene makker”. (reël 13) (2)
[18]

Moontlike antwoorde
10.1 wedloop/wedren/langafstand/resies/item (1)

10.2 • Hy glo in homself/weet hy is beter as die beste.

en
• Hy is goed voorbereid en het hard geoefen.
(Of soortgelyk) (2)

10.3 C/figuurlik (1)

10.4 “vlugste lopers” (1)

10.5(a) B: Alliterasie (1)

105
10.5(b) E: Wending (1)

10.5(c) A: Assonansie (1)

10.5(d) C: Metafoor (1)

10.6 Die wedloop van die lewe oorwin wanneer die mens doodgaan. (1)

10.7 • Hart klop vinnig

• Bloed was warm/bloed het in sy are gebruis.
• Sy asem het gejaag.
(Enige EEN) (1)

10.8 Voor die tyd: die hardloper was selfversekerd/positief/tevrede. (1) (1)
Na die tyd: die hardloper was nie meer selfversekerd nie/negatief/bang.

10.9 Dit dui ...

• die wending aan.
• die vraag aan.
• op die verduideliking na die dubbelpunt.
(Enige EEN of soortgelyk) (1)

10.10 (a) dood (1)

(b) Ek moet besef die dood kan enige tyd kom./Ek moet reg wees om
dood te gaan./Ek moenie dink ek is onsterflik nie.
(Enige EEN of soortgelyk) (1)

10.11 • ʼn “makker” is ʼn vriend/spanmaat, maar in hierdie gedig bedreig die

“makker” die hardloper.
• Die “makker” verteenwoordig die dood, maar die dood is ʼn mens se
vyand.
(Of soortgelyk) (2)

[18]

106
Bronnelys
1. Vosloo, R. 2015. “Verskuns vir die Eerste Addisionele Taal Graad 12”. Suid Afrika:
Macmillan.
2. Vosloo, R., Lamprecht, R. & Van der Spuy, A. 2016. “Best Books: Studiewerkgids”. Suid
Afrika: NB-Uitgewers/Publishers.
3. Handwoordeboek van die Afrikaans Taal (HAT) 3de Uitgawe. 1994. Suid Afrika: Perskor.

4. https://af.wikipedia.org › wiki

107