Arabia
| Arabia | |
|---|---|
 | |
| Datu orokorrak | |
| Mendirik altuena | Jabal an Nabi Shu'ayb (en)  |
| Mota | penintsula, eskualde kultural eta probintzia |
| Azalera | 3.200.000 km² |
| Geografia | |
 | |
| Koordenatuak | 23°N 46°E / 23°N 46°E |
| Honen parte da | Ekialde Ertaina |
| Ur-gorputza | Aqabako golkoa Itsaso Gorria Arabiako itsasoa Persiar golkoa Indiako ozeanoa Ormuzko itsasartea Omango golkoa |
| Leku geografikoa | Arabiako plaka |
Arabia edo Arabiar penintsula[1] hego-mendebaldeko Asiako penintsula zabala da, hiru itsasoren artean dagoena: Persiar golkoa du ekialdean, Indiako ozeanoa hegoaldean eta Itsaso Gorria mendebaldean. 3.237.500 kilometro koadroko eremua hartzen du,[2] eta 2014an 77.983.936 biztanle zituen.[3] Arabiar Penintsula mundu osoko penintsularik handiena da[4][5][6][7][8].
Geografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Arabia Ekialde Hurbilean dago, Asia eta Afrikaren arteko mugan. Itsaso Gorria du mendebalde era hego-mendebaldean, Persiar golkoa ipar-ekialdean, Sortaldea iparraldean eta Indiako ozeanoa hego-ekialdean. Saudi Arabia, Yemen, Oman, Arabiar Emirerri Batuak, Qatar, Bahrain eta Kuwait herrialdeek osatzen dute penintsula. Klima basamortukoa da, guztiz lehorra.
Muga politikoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Penintsula osatzen duten herrialdeak hauek dira: Kuwait, Qatar eta Arabiar Emirerri Batuak ekialdean, Oman hego-ekialdean, Yemen hegoaldean eta Saudi Arabia erdialdean. Bahraingo uharte-herrialdea penintsulako ekialdeko kostaldearen ondoan dago. Yemenek Sokotrako artxipelagoan duen jurisdikzioa dela eta, Penintsulako inguru geopolitikoak Guardafui itsasartea eta Somaliako itsasoaren aurka egiten du hegoaldean.
Bahrein, Kuwait, Oman, Qatar, Saudi Arabia eta EAUko sei herrialdeek Golkoko Lankidetza Kontseilua (CCG) osatzen dute.
Saudi Arabiako Erresumak penintsularen zatirik handiena hartzen du. Penintsulako biztanle gehienak Saudi Arabian eta Yemenen bizi dira[9]. Penintsulan munduko petrolio erreserbarik handienak daude. Saudi Arabia eta EAUak eskualdeko aberatsenak dira ekonomikoki. Qatar, penintsula nagusian dagoen Persiar Golkoko penintsulako herrialde bakarra, Al Jazeera arabierazko telebista-katea eta Al Jazeera English ingelesezko filiala daude bertan. Kuwait, Irakeko mugan, herrialde garrantzitsua da ikuspegi estrategikotik, Estatu Batuek 2003an zuzendutako Irakeko inbasioa eratu zuten koalizioaren indarren bilgune nagusietako bat izan baitzen.
Biztanleria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Historikoki biztanle gutxi izan dituen arren, Arabia politikoa nabarmentzen da hazkunde demografikoaren tasa altuagatik, bai etorkinen eskulan ugariaren ondorioz, bai jaiotza-tasa altuen ondorioz. Biztanleria nahiko gaztea da, eta gizonak dira nagusi genero-proportzioan. Estatu askotan, hegoasiarren kopurua tokiko herritarrena baino handiagoa da. Lau estatu txikienek (azaleraren arabera), kostalde osoa Pertsiar Golkoan dutenak, munduko hazkunde demografiko muturrekoena dute, eta hirukoiztu egiten dira 20 urtean behin, gutxi gorabehera. 2014an, 77.983.936 biztanle zeuden Arabiar Penintsulan (atzerriratuak barne). Arabiar Penintsula munduko sexu proportzio desberdinena izateagatik da ezaguna, eskualde batzuetan (bereziki ekialdean) emakumeak adin helduan daudenen laurden bat baino ez baitira[10].
Hiriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hamar hiririk populatuenak hauek dira:
| Pos. | Hiria | Biztanleria |
|---|---|---|
| 1 |  KSA Riyadh |
7.231.447 |
| 2 | KSA Jeddah |
4.610.176 |
| 3 |  UAE Dubai |
3.331.420 |
| 4 |  KUW Kuwait Hiria |
3.114.553 |
| 5 |  YEM Sanaa |
2.972.988 |
| 6 | KSA Mecca |
2.042.106 |
| 7 | UAE Sharjah |
1.684.649 |
| 8 |  OMA Muscat |
1.549.729 |
| 9 | KSA Medina |
1.488.782 |
| 10 | UAE Abu Dhabi |
1.482.816 |
| Iturria: 2020[11] |
Paisaia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Geologiaren ikuspegitik, eskualde honi azpikontinente arabiarra deitzen zaio, plaka tektoniko propio baten gainean baitago, arabiar plaka, gainerako Afrikatik urrunduz joan dena (Itsaso Gorria osatuz) eta iparralderantz mugituz, Asiarantz, plaka euroasiarreraino (Zagros mendiak osatuz). Agerian dauden arrokak modu sistematikoan aldatzen dira Arabian zehar, eta antzinakoenak Itsaso Gorritik gertu dagoen Arabiar-Nubiar ezkutuan daude, Pertsiar Golkorantz gazteago bihurtzen diren aurreko sedimentuek gainjarriak. Semail ofiolita, agian Lurrean hobekien kontserbatzen dena, EAUetako mendietan eta Omango iparraldean dago ikusgai.
Penintsularen egitura honakoa da:
- Najd izeneko ordoki zentral bat, bailara emankorrekin eta ardiak zein beste animalia batzuek jateko sastrakekin.
- Hainbat basamortu inguruan: Nefud iparraldean, harritsua dena[12]; Rub' al Khali hegoaldean, 180 metroko harea metatuta duena; bien artean Dahna mendiak.[13][14][15]
- Kostalde lehor edo paduratsua, Tihamahko Itsaso Gorriko aldean arrezifeak sortzen dituena.
- Ekialdeko Arabian oasiak daude kostaldean, horietatik garrantzitsuenak Al Ain eta Al-Hasa.[15]
- Dhofar eta Al-Mahrako kostalde montzoikoa.
Arabiak laku edo ibai iraunkor gutxi ditu. Eremu gehienak wadi izeneko ur-ibilgu iragankorrek drainatzen dituzte, eta lehor daude, euri-denboraldian izan ezik. Hala ere, penintsularen zati handi baten azpian antzinako akuifero ugari daude, eta ur hori azaleratzen den lekuetan oasiak sortzen dira (adibidez, Al-Hasa eta Qatif, munduko oasi handienetako bi), eta nekazaritza ahalbidetzen dute, batez ere palmondoena. Horri esker, penintsulak munduko beste edozein eskualdek baino datil gehiago ekoitzi ahal izan zituen. Oro har, klima oso beroa eta idorra da, nahiz eta salbuespenak egon. Gune garaienen altitudeak epelago bihurtzen ditu, eta Arabiar Itsasoko kostaldeak brisa harrigarriro fresko eta hezeak har ditzake udan, kostaldeko goranzko korronte hotzak direla eta. Penintsulan ez dago baso trinkorik. Basamortura egokitutako fauna eskualde osoan dago.
NASAren Gravity Recovery and Climate Experiment (GRACE) satelitearen datuen arabera (2003-2013), Kaliforniako Unibertsitateak Irvinen (UCI) zuzendutako eta Water Resources Research-en 2015eko ekainaren 16an argitaratutako ikerketa batean aztertu ondoren, munduko sistema akuifero gainkargatuena sistema akuifero arabiarra da, eta horren mende daude 60 milioi pertsona baino gehiago ura lortzeko. Hogeita hamazazpi akuifero handienetatik hogeita batek "iraunkortasunaren inflexio-puntuak gainditu dituzte eta agortzen ari dira", eta horietatik hamahiru "estresatuta daudela uste da"[16].
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Islam aurreko Arabia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]K.a. IX. mendeko testu akadtar eta hebrearrek Mesopotamiako basamortuan, gaur egun Arabia denaren ipar-mendebaldean, kokatzen dute Aribi, Arabu, Arubu(akadtarrek) eta Arab (hebrearrek) deituriko herria. Geroago, gerrak galdu arren, beti matxinadetan aritzen ziren arabiarrak aipatu zituzten asiriarrek beren kroniketan. Persiak nolabaiteko eragina izan zuen arabiarrengan: K.a. 481ean, Xerxes I.aren armadako gudarien artean, arabiarrak ere baziren.
Arabiaren iparraldean egokituriko herriek (hebrearrak, babiloniarrak, persiarrak) antzinako ekialde klasikoari begira bizi behar izan bazuten ere, Arabia hegoaldean bizi ziren herri semitek arras zibilizazio berezia izan zuten. Kristo aurreko testu hebrear batek ematen du Sabako estatu baten berri. K.a. 24an, Zesar Augustok Egiptoko gobernaria igorri zuen lurralde haiek konkistatzera. Hego Arabia nekazaritzako teknika aurreratuei esker (ureztatze-teknikak eta terrazak) lorturiko gaiez bizi zen, baina gainerako arabiar lurraldeetako bizimodua zeharo bestelakoa zen. Beduino nomadak azienda-hazkuntzatik bizi ziren, eta oasietan laborantza- eta azienda-hazkuntzaz bizi ziren taldeak nomaden razzien mendean zeuden. Horiezaz gainera, Mesopotamia, Siria eta Palestina inguruko lurraldeetan ere bizi ziren arabiarrak. Arabiako Nabatea (Petra, hiriburua) erromatarren aliatua izan zen. 106. urtean, Trajanok bereganatu, eta Arabiako probintzia eratu zuen.
III. mendearen bukaeran, lakhmidarrak nagusitu ziren Siriako basamortuan, erromatar eta sasandarrekin aliatu, eta Bizantziotik egotzitako nestoriotarrak onartu zituzten. Beste dinastia bateko arabiarrak, ghassanidarrak, Bizantziorekin elkartu eta kristau monofisita bihurtu ziren. Islama sortu zen garaian, politeismo arabiarraz gainera, kristautasun monofisita, kristautasun nestoriarra eta judaismoa ziren Arabiako penintsulako erlijioak.
Islamaren garaia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]VII. mendean, Mahomak Arabiako tribu guztiak batu zituen Medinako estatu musulman berriaren inguruan. Laugarren kalifa izendatu ondoren piztu zen gerra zibilaren garaitik aurrera, penintsulatik kanpora lerratu zen arabiar aginpidea. Mendebaldeko Arabiako gobernariak Medinan eta Mekan aukeratzen zituzten, eta ekialdekoek Basoran zuten egoitza. Medina eta Meka hiri santuak ziren garai hartan arabiarren erlijioaren eta kulturaren gune nagusiak. Abbastar Kalifa-herriaren garaian, Bagdad izan zen Arabiako hiri nagusia. Arabian barne-gatazka handiak izan ziren, ordea: ibadiek lau mendez burujabe izan zen erresuma eraiki zuten Omanen.
IX. mendean, berebiziko propaganda lana egin zuten kalifen aginpidea zalantzan jartzen zuten Aliren aldekoek. X. mendean, karmatar ismaildarren matxinada Arabian barrena zabaldu zen, eta beste hiriburu bat eraiki zuten: al-Ahsa. X. mendearen erdialdetik aurrera, indartu zen Mekako aginpidea, xerif titulua harturik. Hainbat dinastiak izan zuten, mendeetan zehar, xerif kargu hori: fatimitarrek, seljuktarrek, aiubtarrek eta mamelukoek. Yemenen, aginpide askeari eutsi zioten rasuldarrek (1228-1446) eta, 1506. urtean, Yahya Sharaf ad-Dinek gure egunetara iritsi den zaidien Imam dinastia sortu zuen.
Selim I.ak 1517an Egipto konkistatu ondoan, Turkiako otomandarren mende gelditu zen Arabia.
Wahhabismoa eta Bani-Saudiarrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]XVIII. mendean, Islam aratz eta garbi baten alde jardun zuen Muhammad ibn Abd al-Wahhab garbizalearen dotrina izugarri zabaldu zen Arabian. Aldaketa garrantzizkoak izan ziren Arabian. Muhammad ibn Saud dotrina horren aldeko gartsu bihurtu zen, eta haren semeak Meka hartu zuen 1803an: bertako xerifea egotzi, eta saudiar wahhabisten aginpidea Arabia osora zabaldu zuen. Otomandar sultanak Muhammad Ali, Egiptoko paxari, agindu zion saudiarren matxinada iraungi zezan, eta saudiar estatua ezartzeko lehen saioak porrot egin zuen. Wahhabistek eta saudiarrek Arabia erdialdera jo behar izan zuten babes bila.
XIX. mendeko lehen erdialdean hasi zen Europaren kolonialismoa penintsulan zabaltzen. Britainiarrek kolonia bihurtu zuten Aden 1839. urtean. Al-Hijaz, Arabia mendebaldeko lurraldea, baizik ez zen otomandarren esku gelditu. XX. mendearen hasieran, Abdulaziz ibn Saud saudiarrak mugimendu wahhabista berrantolatu zuen, erakunde militar oso ongi prestatuak eratuz. Lehen Mundu Gerran, ingelesak saudiarrez eta Mekako xerifeaz (Hussein bin Ali) baliatu ziren turkiarrei aurre egiteko. Geroago, ingelesek Hussein xerifeari eutsi eta Arabiako errege eta kalifa zendatu zuten 1924an. Abdulaziz ibn Saudek ez zituen, ordea, armak utzi: Asir herrialdea hartu zuen 1920an eta, Najd basamortu-eremu handiaren jabe egin ondoren, Hijaz eskualdeari eraso zion. Meka eta Jidda hiriak 1925ean hartu zituen, eta 1932an Saudi Arabia erreinuaren sorrera aldarrikatu zuen.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Euskaltzaindia. Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia. .
- ↑ 15 Largest Peninsulas In The World. worldatlas.com (Noiz kontsultatua: 2018-7-25).
- ↑ The World Factbook. cia.gov (Noiz kontsultatua: 2018-7-25).
- ↑ Niz, Ellen Sturm. (2006). Peninsulas. Capstone Press ISBN 0-7368-4308-6. PMC 57366483. (Noiz kontsultatua: 2022-03-07).
- ↑ Encyclopedia of world geography. Volume I, A-G. Facts On File 2005 ISBN 978-0-8160-7229-3. PMC 85844781. (Noiz kontsultatua: 2022-03-07).
- ↑ Encyclopedia of national dress : traditional clothing around the world. 2013 ISBN 978-0-313-37637-5. PMC 843418851. (Noiz kontsultatua: 2022-03-07).
- ↑ Dodge, Christine Huda. (2003). The everything understanding Islam book : a complete and easy to read guide to Muslim beliefs, practices, traditions, and culture. Adams Media Corp ISBN 978-1-60550-545-9. PMC 1149029262. (Noiz kontsultatua: 2022-03-07).
- ↑ (Ingelesez) «15 Largest Peninsulas In The World» WorldAtlas 2018-07-10 (Noiz kontsultatua: 2022-03-07).
- ↑ «Arabian Peninsula Countries 2022» worldpopulationreview.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-07).
- ↑ Alrouh, Hekmat; Ismail, Awatef; Cheema, Sohaila. (2013). «Demographic and health indicators in Gulf Cooperation Council nations with an emphasis on Qatar» Journal of Local and Global Health Perspectives (2013): 3. ISSN 2225-9228. (Noiz kontsultatua: 2022-03-07).
- ↑ World City Populations 2020
- ↑ «Arabia.» Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA (Noiz kontsultatua: 2022-03-07).
- ↑ Burrowes, Robert D.. (2010). Historical dictionary of Yemen. (2nd ed. argitaraldia) Scarecrow Press ISBN 978-0-8108-5528-1. PMC 423389324. (Noiz kontsultatua: 2022-03-07).
- ↑ McLaughlin, Daniel. (2007). Yemen. Bradt Travel Guides ISBN 978-1-84162-212-5. PMC 156891368. (Noiz kontsultatua: 2022-03-07).
- ↑ a b World and its peoples. Middle East, western Asia and northern Africa.. Marshall Cavendish 2006 ISBN 978-0-7614-7571-2. PMC 62282418. (Noiz kontsultatua: 2022-03-07).
- ↑ (Ingelesez) https://www.jpl.nasa.gov.+«Study: Third of Big Groundwater Basins in Distress» NASA Jet Propulsion Laboratory (JPL) (Noiz kontsultatua: 2022-03-07).
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q31945
Multimedia: Arabian Peninsula / Q31945