Arka (czasopismo)
Arka – dwumiesięcznik literacko-polityczny o profilu konserwatywnym i antykomunistycznym[1], wydawany w latach 1983–1995 w Krakowie (do 1990 z pominięciem cenzury), a u schyłku działalności w 1996 w Warszawie.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Pismo ukazywało się pierwotnie w podziemiu w nakładzie 2–4 tys. egzemplarzy (drukowanych na tzw. dojściach m.in. w zakładzie poligraficznym przy Akademii Medycznej) z podtytułem „Wolne pismo. Eseistyka, krytyka, literatura, inne formy” (od numeru 4: „Eseistyka, krytyka, literatura”), a jego pierwszy numer pojawił się w czerwcu 1983[2][3][a]. Powstało w środowisku byłych działaczy Studenckiego Komitetu Solidarności w Krakowie[4], a jego właściwymi założycielami byli Jan Polkowski (pierwszy redaktor naczelny, odpowiedzialny za redakcję techniczną, druk i kolportaż[3]) i Tadeusz Nyczek[2]. Po aresztowaniach z marca 1984 i wydaniu numeru 5/6 redakcję opuścili Maria de Hernandez-Paluch, Bronisław Maj, Lesław Maleszka i Bogusław Sonik, a do Ryszarda Terleckiego dołączyli Ryszard Legutko (pseud. Marek Leski), Łukasz Plesnar (pseud. Michał Spis) i Piotr Pieńkowski (czynny do 1990[5])[3][2][4]. Od przełomu 1984/1985 pismo nawiązywało do konserwatywnej tradycji politycznej, czego ilustracją były publikowane w nim przekłady tekstów Friedricha von Hayeka i Rogera Scrutona[4][3].
Od 1984 była przyznawana nagroda „Arki”, którą otrzymali w 1984 Józef Mackiewicz i Jarosław Marek Rymkiewicz, w 1985 Gustaw Herling-Grudziński i Adam Michnik, w 1986 Stefan Kisielewski i Adam Zagajewski, w 1987 Włodzimierz Bolecki (pseud. Jerzy Malewski) i Tadeusz Żenczykowski, a w 1988 – Stanisław Barańczak i Zbigniew Machej[3][2][6]. Także od 1984 redakcję reprezentował w Paryżu współpracownik tamtejszej „Kultury”, Wojciech Sikora, który wydał w latach 1986–1987 trzy antologie artykułów z „Arki”[2].
W numerze 20 z 1987 ujawniła się oficjalnie rada patronacka pisma, powołana za pośrednictwem Leszka Kołakowskiego w zachodnim środowisku antykomunistycznym. Weszli do niej obok Kołakowskiego Alain Besançon, François Bondy, Melvin Lasky (od 1958 redaktor sponsorowanego przez Centralną Agencję Wywiadowczą magazynu „Encounter”) i Norman Podhoretz, a w 1988 – Saul Bellow[2][3][4]. W 1987 powstał także Klub Polityczny „Arki”, który ogłosił swoją deklarację programową w numerze 24 z 1988[3][4]. W 1987 działalność redakcji była przedmiotem sprawy operacyjnego rozpracowania przez Służbę Bezpieczeństwa pod kryptonimem „Arka”[3].
Od 1988 teksty były sygnowane prawdziwymi nazwiskami w miejsce pseudonimów[6], w tym samym roku do redakcji dołączył młody historyk Andrzej Nowak[2]. W 1989 powołane zostało do życia wydawnictwo Arka-Press[7]. Od kwietnia do grudnia 1989 redakcja wydawała popularniejszy dwutygodnik „Świat” o zbliżonej tematyce, z którym współpracowali pod kierunkiem Marka Halberdy m.in. Jan Rokita, Wojciech Czuchnowski, Konstanty Gebert i Piotr Legutko[6][8]; obok niego ukazał się jeden numer kwartalnika „Świat” poświęconego polityce międzynarodowej i wypełnionego tematyką żydowską[6]. Ponieważ „Świat” nie cieszył się powodzeniem, od marca 1990 został zastąpiony przez konserwatywny dziennik „Czas Krakowski”[6], który istniał do 1997.
Wobec zaangażowania Polkowskiego w wydawanie „Czasu” redakcję „Arki” przejął w 1990 Ryszard Legutko[6]. Od numeru 29 z 1990 roku „Arka” wychodziła legalnie[2][3][9][10]. W pierwszym legalnym numerze opublikowano oceny Zbigniewa Brzezińskiego, Zdzisława Najdera i Jana Nowaka-Jeziorańskiego podkreślające znaczenie „Arki” dla intelektualnego kształtowania się opozycji wewnętrznej wobec PRL i sytuujące ją w czołówce czasopism opozycyjnych obok paryskiej „Kultury” i warszawskiej „Krytyki”[11]. Jesienią 1991 Legutko przekazał stery Andrzejowi Nowakowi, który zradykalizował profil pisma, angażując je w bieżącą politykę i występując przeciwko lewicy solidarnościowej, zwłaszcza środowisku „Tygodnika Powszechnego”. Na łamach dwumiesięcznika ukazał się cykl artykułów Cezarego Michalskiego wymierzony przeciw liberalnym prądom kulturowym, teksty Wiesława Szymańskiego krytykujące czołowych pisarzy za konformizm w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, wywiady z prawicowymi politykami. Opublikowane w numerze 39/40, po upadku rządu Jana Olszewskiego w lipcu 1992, oświadczenie popierające lustrację pociągnęło za sobą rezygnację Kołakowskiego i Podhoretza z rady patronackiej. Redakcja ogłosiła następnie prawicowy manifest O ład moralny w Rzeczypospolitej[12].
W 1994 Nowak samodzielnie sfinansował wydanie numeru 52, poświęconego nauczaniu Jana Pawła II i obronie życia poczętego, do czego asumptem była zwłoka w przekazaniu środków ze strony Polkowskiego jako szefa wydawnictwa Arka-Press, prawdopodobnie na tle niechęci tego ostatniego wobec radykalnej linii redakcyjnej. W odpowiedzi Polkowski wszczął sprawę sądową o przywłaszczenie tytułu prasowego (ostatecznie umorzoną), zdymisjonował Nowaka i na jego miejsce powołał Andrzeja Chwalbę, który przy poparciu Terleckiego i Plesnara zapowiedział powrót do profilu ideowego sprzed 1991[13]. Większość składu redakcji opuściła pismo wraz z Nowakiem i od grudnia 1994 kontynuowała działalność przy ul. Dunajewskiego pod nowym szyldem „Arcanów” na bazie założonego w 1994 wydawnictwa Arcana[13][14]. Redagowana przez Chwalbę, a następnie od początku 1995 przez Andrzeja Urbańskiego „Arka” nie zyskała uznania czytelników i zakończyła działalność w połowie 1996[13][10]. Dwa ostatnie podwójne numery, datowane na 1996, ukazały się nakładem wydawnictwa Nauticus w Warszawie[10].
Redakcja
[edytuj | edytuj kod]Funkcję redaktora naczelnego sprawowali kolejno Jan Polkowski (1983–1990), Ryszard Legutko (1990–1991), Andrzej Nowak (1991–1994), Andrzej Chwalba (1994–1995) i Andrzej Urbański (1995–1996). Do stałych współpracowników należeli m.in. Jadwiga Staniszkis, Jacek Bartyzel, Leszek Dzięgiel, Krzysztof Kąkolewski, Leszek Elektorowicz i Jarosław Marek Rymkiewicz. Na łamach pisma ukazały się wywiady m.in. z Richardem Pipesem (1991), z Henrym Kissingerem (1994), z Irvingiem Kristolem, Jeane Kirkpatrick i Michaelem Novakiem (1992)[15].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Borowik 2015 ↓, s. 62.
- ↑ a b c d e f g h Ewa Zając, Arka [online], Encyklopedia Solidarności [dostęp 2025-01-06] [zarchiwizowane z adresu 2024-06-01].
- ↑ a b c d e f g h i Cecylia Kuta, „Arka” – Wolne pismo wolnych ludzi [online], Dziennik Polski, 9 lipca 2013 [zarchiwizowane z adresu 2025-01-06].
- ↑ a b c d e f Kolasa 2001 ↓, s. 131.
- ↑ mgr Piotr Pieńkowski [online], Instytut Filologii Angielskiej UJ [dostęp 2025-01-06] [zarchiwizowane z adresu 2021-04-16].
- ↑ a b c d e f Kolasa 2001 ↓, s. 132.
- ↑ Arka. Wolne pismo. Eseistyka, krytyka, literatura, inne formy [online], Biblioteka Narodowa [dostęp 2025-01-06].
- ↑ Świat. Magazyn polityczny, społeczny, kulturalny [dwutygodnik wydawany w Krakowie przez środowisko „Arki”] [online], Biblioteka Narodowa [dostęp 2025-01-06].
- ↑ Kolasa 2001 ↓, s. 132–133.
- ↑ a b c Arka. Eseistyka, krytyka, literatura [online], Biblioteka Jagiellońska [dostęp 2025-01-06].
- ↑ Borowik 2015 ↓, s. 62–63.
- ↑ Kolasa 2001 ↓, s. 133.
- ↑ a b c Kolasa 2001 ↓, s. 134.
- ↑ „Arka”, [w:] Encyklopedia Krakowa, wyd. II, t. 1, Kraków 2023, s. 88, ISBN 978-83-66334-93-9.
- ↑ Borowik 2015 ↓, s. 66, 71–72.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Bogdan Borowik, Przyszłość Rosji w publicystyce czasopisma „Arka” (1991–1996), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio F”, 70, 2015, s. 61–74.
- Władysław Kolasa, Od „Arki” do „Arcanów”, czyli prasa krakowskich konserwatystów, „Sowiniec” (18), 2001, s. 131–135.