ТӀемлойн декхар

     ТӀеман ницкъаш дац (Гаити, Гренланди, Исланди, Коста-Рика, Панама)     ТӀемлойн кхайкхам бац     Кхайкхаман жигара система, амма кхойкху 20% кӀезиг хан кхаьчна тобанех     ТӀемлойн кхайкхар гергарчу хенахь сацор ду (Турци, Украина, Тайвань, Кхазакхстан)     Йукъара тӀемлойн декхар     Хаам бац

ТӀемлойн декхар — тӀеман я къоман (альтернативан, гражданийн) гӀуллакх дӀакхехьа боьршачу нехан декхар (цхьацца пачхьалкхашкахь зударийн а).

Иштта цуо кхетадо тӀеман ницкъийн могӀарехь тӀом бан декхар (тӀеман гӀуллакхаш хилахь). ТӀеман декхараллех ца ваьлла схьадолу тӀеман гӀуллакх тӀеман заманахь. Амма дукха пачхьалкхашкахь ду тӀемалойн декхар, цуо тардолуьйту гӀуллакх дӀакхехьар тӀеман, иштта маьрша а хенахь.

ХӀора мехкан таро ю билгалъяккха кхайкхаран хан, ткъа иштта кхин хьолаш, билгалдоккху гӀуллакхан дикалла а, дохалла а.

ТӀемалойн декхар хьаладоьду ширачу замане, дӀахьуш ду цхьацца пачхьалкхаша хӀинца а, тайп-тайпана цӀераш техкина. ХӀинцалера система берриг аьлча санна къоман кегийрхойн гӀуллакхе кхайкхар, юкъадаьлла Французийн революцил тӀаьхьа 1790-гӀа шерашкахь, цигахь иза хилира чӀогӀа йоккхачу, ницкъалчу эскаран бух. Дуккхаха долу европин мехкаша тӀаьхьа копи яьккхира оцу системан машаран ханна, иштта наха гӀуллакх дӀахьо билгалчу хенахь 1-8 шарахь боккъалчу гӀуллакхе, ткъа тӀаьхьа дехьабовлу запасе.