Cəza

Cəza — Hər hansı təqsirə, cinayətə, pis əmələ qarşı tətbiq edilən təsir tədbiridir. Öz məzmununa görə cəza çox sərt olmaqla, təqsirli şəxsin hüquqlarının iri miqyasda məhdudlaşdırılmasında ifadə olunur. Onun mahiyyəti cinayət törətmiş şəxslərin mənəvi, siyasi, fiziki və əmlak xarakterli məhrumiyyətlərə məruz qoymaqla, onları tənbeh etməkdən ibarətdir.

Cəza hüququna görə tərif

Qanunda cinayət kimi nəzərdə tutulan davranışın müqabilində verilən sanksiyadır. Cəza cinayət törədən şəxsə cavab vermək və onun yenidən cinayət törətməsinin qarşısını almaq məqsədilə tətbiq edilir. Müasir hüquqda cəzanı dövlət verir. Cəza cinayətə mütənasib olmalıdır.

Cəzanın məqsədləri

Cəzanın ümumi qəbul edilmiş üç əsas məqsədi var. Müasir hüquq sistemlərinin qisas almayacağı və ədalətin qisas olmadığı fikri qəbul edilmişdir. Lakin ədalət anlayışının ibtidai cəmiyyətlərdə intiqam hissindən qaynaqlanmış və sonra bu səlahiyyətin dövlətə keçməsi ilə ortaya çıxması ehtimalı yüksəkdir. Müasir cinayət hüququnda çəkindirmə, qarşısının alınması və təkmilləşdirilməsi; mülki sferada hüquqların dəyişdirilməsi və qorunması məqsədi daşıyır. Caydırıcılığın iki ölçüsü var;

• Psixoloji ölçü: İnsanın özü qorxuya düşür və cinayətin təkrarlanmasının qarşısı alınır. Xüsusi (fərdi) profilaktika adlanan bu baxışa görə, cəzanın məqsədi cinayət törədən şəxsi islah etmək və onu yenidən cinayət törətməkdən çəkindirməkdir. Ona görə də cəza fərdi profilaktikaya, insanın təkmilləşməsinə xidmət etməlidir.
• Sosial ölçü: Cəmiyyət insandan qorxur və cəmiyyət dərslə təmin olunur. Ümumi (sosial) profilaktika kimi də tanınan bu baxışda cəzanın məqsədi cəmiyyətdə potensial cinayətkarların cəzanın qorxuducu təsiri ilə cinayət törətməsinin qarşısını almaqdır. Məqsəd cəmiyyətdə hələ də cinayət törətməmiş insanların cinayəti görərək, cinayət törədildikdə cəza tətbiq etməklə cinayət törətməsinin qarşısını almaqdır.

Dövlətin olmadığı ibtidai toplumlarda fərdlər insani instinktlə başqalarının onlara etdiyi zərərin qisasını almağa, qarşı tərəfə də eyni zərəri vurmağa (qarşılığında geri qayıtmağa) cəhd göstərmişlər. Bu vəziyyətin bir sıra çatışmazlıqları var. Qisas almaq üçün başqasının başını kəsməyə çalışan, ovladığı heyvanı başını kəsərək qəsb edən şəxs yenə də zərər çəkə bilər, çünki qarşı tərəf daha güclü, daha hiyləgər və törətdiyi cinayətə görə texniki bacarıqlara malikdir. Qarşılıqlı cavab verməyə çalışan şəxs qarşı tərəfə daha çox zərər verə bilər (proporsional olmayan qarşılıqlılıq). Qarşılıqlı çəkişmələr yarana bilər. Zərərçəkən intiqamını aldıqdan sonra o, bu dəfə asan çıxış yolu tutaraq, başqalarını incitməyi vərdiş halına salaraq cinayətkara çevrilə bilər. Dövlət qurumunun yarandığı və yerləşdiyi cəmiyyətlərdə qisas əməli intiqamı əvəz etmişdir. Qeyd olunan narahatçılıqları aradan qaldırmaq üçün dövlət onun əvəzinə həmin şəxsin qisasını almağı öz üzərinə götürüb. Halbuki bu cəzanı dövlətin təyin etdiyi şəxslər həyata keçirib. O, insanlara intiqam almağa çalışmağı qadağan etdi və hətta bunu yeni cinayət kimi qəbul etdi. Məsələn, qədim zamanlarda malı qəsb edilən tacir başqa ölkədə olsa belə, orada dövlətə müraciət edib. Məşhur inancın əksinə olaraq, bir çox cəmiyyətlər tarixin dərinliklərində qisas mərhələsini keçmişlər. Sonralar qisas həbslə əvəz olundu.

Həmçinin bax

• Qisas
• Hökm

Xarici keçidlər

• Cəza haqqında