Uchel Ddugiaeth Lithwania

Uchel Ddugiaeth Lithwania Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė (Lithwaneg)
Rhan o Deyrnas Lithwania (1251–1263) Rhan o'r Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd (1569–1795)
c. 1236–17951 →   →
Y faner frenhinol Arfbais
Location of Lithwania Map o Uchel Ddugiaeth Lithwania ar ei hanterth yn y 15g, wedi ei gosod ar ffiniau modern.
Prifddinas		Voruta (tybiaethol; 13g) Kernavė (ar ôl 1279 – cyn 1321) Trakai (c. 1321–1323) Vilnius (o 1323)
Ieithoedd		Lithwaneg, Rwtheneg, Pwyleg, Lladin, Almaeneg, Tatareg
Crefydd		Amldduwiaeth Lithwanaidd Uniongrededd Ddwyreiniol Catholigiaeth Rufeinig
Llywodraeth		Brenhiniaeth etifeddol (1230–1572) Brenhiniaeth etholedig (1572–1795)
Uchel Ddugiaeth
-	1236–1263 (ers 1251 yn Frenin)	Mindaugas (cyntaf)
-	1764–1795	Stanisław August Poniatowski (olaf)
Deddfwrfa		Seimas
-	Cyfrin Gyngor	Cyngor yr Arglwyddi
Hanes
-	Dechrau'r broses uno	1180au
-	Teyrnas Lithwania	1251–1263
-	Undeb Krewo	14 Awst 1385
-	Undeb Lublin	1 Gorffennaf 1569
-	Y Trydydd Rhaniad	24 Hydref 1795
Arwynebedd
-	1260	200,000 km² (77,220 sq mi)
-	1430	930,000 km² (359,075 sq mi)
-	1572	320,000 km² (123,553 sq mi)
-	1791	250,000 km² (96,526 sq mi)
-	1793	132,000 km² (50,965 sq mi)
Poblogaeth
-	1260 amcan.	400,000
Dwysedd		2 /km²  (5.2 /sq mi)
-	1430 amcan.	2,500,000
Dwysedd		2.7 /km²  (7 /sq mi)
-	1572 amcan.	1,700,000
Dwysedd		5.3 /km²  (13.8 /sq mi)
-	1791 amcan.	2,500,000
Dwysedd		10 /km²  (25.9 /sq mi)
-	1793 amcan.	1,800,000
Dwysedd		13.6 /km²  (35.3 /sq mi)
Heddiw'n rhan o		Lithwania Yr Wcráin Belarws
1. Bwriadwyd sefydlu gwladwriaeth unedol gan Gyfansoddiad 3 Mai 1791, a fyddai'n diddymu Uchel Ddugiaeth Lithwania. Serch hynny, adferwyd yr Uchel Ddugiaeth gan atodiad i'r cyfansoddiad ar 20 Hydref 1791.

Gwladwriaeth yn Nwyrain Ewrop oedd Uchel Ddugiaeth Lithwania (Lithwaneg: Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė) a fodolai o'r 13g hyd at ei huniad â Theyrnas Pwyl i ffurfio'r Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd ym 1569. Roedd yn cwmpasu'r diriogaeth sydd heddiw yn cyfateb i Lithwania, Belarws, a gorllewin Wcráin.

Unodd y llwythau Baltig Lithwaneg, y bobloedd baganaidd olaf yn Ewrop, dan arweiniad Mindaugas yng nghanol y 13g gan ffurfio cenedl y Lithwaniaid. Datblygodd Lithwania yn wladwriaeth gydlynol gryf dan yr Uchel Ddug Gediminas (t. 1316–41). Yn ystod ei deyrnasiad ef, adeiladwyd y brifddinas Vilnius, ymestynnodd ffiniau'r Uchel Ddugiaeth hyd at Afon Dnieper yn y de-ddwyrain a Chorsydd Pripet yn y de a thu hwnt i Afon Dvina yn y gogledd-ddwyrain, a fe lwyddodd wrthsefyll ymdrechion y Babaeth i Gristioneiddio'i bobl. Gorchfygwyd rhagor o dir i'r dwyrain yn ystod teyrnasiad Algirdas yng nghanol y 14g, o'r Môr Baltig hyd at lannau'r Môr Du, a daeth nifer o Rwsiaid a Thatariaid dan awdurdod yr Uchel Ddugiaeth. Dylanwadwyd yn fawr ar gymdeithas a gwleidyddiaeth Uchel Ddugiaeth Lithwania gan ei deiliaid Rwsiaidd, ac aethpwyd ati i ad-drefnu'r fyddin, gweinyddiaeth y llywodraeth, y gyfraith, a'r gyfundrefn ariannol ar batrwm y Rwsiaid. Rhoddwyd hefyd caniatâd i'r bendefigaeth Rwsiaidd gadw at ei ffydd Uniongred, ei breintiau, a'i hawdurdod ar raddfa leol.

Bu hanes y Lithwaniaid hefyd ynghlwm â'u cymdogion i'r gorllewin, ac yn y cyfnod hwn gorfodwyd iddynt o'r diwedd droi'n Gristnogion. Ym 1385, wedi cyfnod hir o gyrchoedd gan y Marchogion Tiwtonaidd a Lifonaidd, cytunodd yr Uchel Ddug Jogaila, drwy Undeb Krewo, i dderbyn ffydd yr Eglwys Gatholig ac i briodi brenhines Gwlad Pwyl. Cymerodd yr enw Pwyleg Władysław II Jagiełło a deyrnasodd ar Lithwania a Gwlad Pwyl. Er i Wlad Pwyl ddylanwadu'n fwyfwy ar Lithwania, cadwodd yr Uchel Ddugiaeth ei hymreolaeth a llwyddai i ymestyn ei ffiniau ymhellach i'r dwyrain, hyd at afonydd Ugra ac Oka yn ystod teyrnasiad Vytautas yn nechrau'r 15g. Bu lluoedd Lithwania a Gwlad Pwyl yn drech na'r Marchogion Tiwtonaidd ym Mrwydr Tannenberg ym 1410, a daeth Samogitia dan reolaeth yr Uchel Ddugiaeth. Aeth y berthynas rhwng y ddwy wlad yn agosach yn sgil coroni'r Uchel Ddug Casimir yn Frenin Gwlad Pwyl ym 1447. Rhodd Casimir siarter i'r boiariaid yn Lithwania i ddiogelu eu breintiau ac i gynyddu eu grym gwleidyddol.

Gwanhaodd awdurdod yr uchel ddugiaid wedi oes Casimir, ac nid oedd modd iddynt atal cyrchoedd y Tatariaid a oedd yn anrheithio'r deheudiroedd. Cyfeddiannwyd tywysogaethau Novgorod (ym 1479) a Tver (ym 1485) gan Uchel Ddugiaeth Moscfa, a fyddai hefyd yn cipio rhyw draean o diroedd Rwsiaidd Lithwania ym 1499–1503 a Smolensk ym 1514. Er gwaethaf ei golledion tiriogaethol, ffynnodd economi Lithwania yn ystod yr 16g, i raddau o ganlyniad i ddiwygiadau amaethyddol. Fodd bynnag, bu Rhyfel Lifonia (1558–83) yn straen ar adnoddau'r Uchel Ddugiaeth, a bu'n rhaid troi at Wlad Pwyl am gymorth. Wedi i Sigismund II Augustus gyfeddiannu rhyw draean o diriogaeth Lithwania (Volhynia, Kiev, Bratslav, a Podlasia) i Wlad Pwyl, gorfodwyd i'r Uchel Ddugiaeth dderbyn Undeb Lublin (1569) gan uno'r ddwy wladwriaeth ar ffurf y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd.

Yn ôl telerau'r undeb, parhaodd Lithwania yn wladwriaeth ar wahân yn swyddogol, a chanddi statws cyfartal â Gwlad Pwyl yn y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd. Serch hynny, yn fuan bu Lithwania yn ddarostyngedig i Wlad Pwyl, a mabwysiadodd y bonedd Lithwanaidd arferion ac iaith y Pwyliaid. Goroesai hunaniaeth a diwylliant Lithwanaidd ymhlith y werin, ond i bob pwrpas cafodd Lithwania ei ymgorffori â Gwlad Pwyl dan drefn y Gymanwlad, o 1569 hyd at raniadau'r Bwyldir yn niwedd y 18g. Dadsefydlwyd Uchel Ddugiaeth Lithwania yn swyddogol ym 1795, a chafodd y diriogaeth ei rhannu rhwng Ymerodraeth Rwsia a Theyrnas Prwsia.

Gwaddol

Defnyddir arfbais yr Uwch Ddugaeth, y pahonia ("y marchog", "y cyrchwr") ar arfbeisiau Gwerniaeth Lithwania a Gweriniaeth Pobl Belarws a mudiadau a chyrff cenedlaetholaidd Belarws.