Хаплогрупа Е-М75

Хаплогрупа E-M75
Можно време на потекло	52,300 п.н.е.
Возраст на спојување	37,400 п.н.е
Можно место на потекло	Африка
Предок	E-M96
Потомци	E-M41, E-M54
Својствени мутации	M75, P68

Хаплогрупата Е-М75 — хаплогрупа на ДНК на човечки Y-хромозом. Заедно со хаплогрупата E-P147, таа е една од двете главни гранки на постарата хаплогрупа E-M96.

Античка ДНК

Во рамките на Африка

Кенија

Во Оливот на Претејон, во округот Накуру, Кенија, имало двајца пасторали од раниот пасторален период; едната ги носеше хаплогрупите E2 (xE2b)/E-M75 и K1a, а другата ја носеше хаплогрупата L3f1b.^[2]^[3]

Во Могилата Илкек, во округот Накуру, Кенија, пасторист од пасторалното железно време ги носел хаплогрупите E2 (xE2b)/E-M75 и L0f2a.

На фармата Кисима/C4, во округот Лаикипија, Кенија, пасторист од пасторалното железно доба, носел хаплогрупи E2 (xE2b)/E-M75 и L3h1a1.

Надвор од Африка

Соединетите Американски Држави

На гробното место на улицата Ансон, во Чарлстон, Јужна Каролина, беа пронајдени 18 Афроамериканци кои се датирани во 18 век од нашата ера. Кусоу, кој имал западноафриканско и домородно американско потекло, носел хаплогрупи E2b1a-CTS2400 и A2.^[4]

Распространетост

Подредена табела за честота на популации E-M75+. Забележете дека "?" специфицира дека подлиницата на E-M75 или не била тестирана или не била пријавена во соодветната студија.

Население	Регион	Големина	E-M75+	M41+	M54+	E-M75+M41-M54-
Алур	Источна Африка	9	66.67%	66.67%	0.00%	0.00%
Хема	Источна Африка	18	38.89%	38.89%	0.00%	0.00%
Хоса	Јужна Африка	80	27.50%	0.00%	27.50%	0.00%
Римаибе	Западна Африка	37	27.03%	?	27.03%	?
Мбути Пигмеи	Централна Африка	12	25.00%	?	25.00%	?
Дава	Централна Западна Африка	18	22.22%	?	22.22%	?
Евија	Централна Западна Африка	24	20.83%	?	?	?
Зулу	Јужна Африка	29	20.69%	0.00%	20.69%	0.00%
Банту	Источна Африка	29	17.24%	3.45%	13.79%	0.00%
Етиопија	Источна Африка	88	17.05%	17.05%	0.00%	0.00%
Ганда	Источна Африка	26	15.38%	7.69%	3.85%	3.85%
Јужна Африка	Јужна Африка	53	15.09%	0.00%	15.09%	0.00%
Ширази	Источна Африка	-	14.00%	0.00%	14.00%	0.00%
Акеле	Централна Западна Африка	50	12.00%	?	?	?
Ешира	Централна Западна Африка	42	11.90%	?	?	?
Дама	Јужна Африка	18	11.11%	0.00%	5.56%	5.56%
Мешани Нило-Сахарски	Централна Западна Африка	9	11.11%	?	11.11%	?
Обамба	Централна Западна Африка	47	10.64%	?	?	?
Орунгу	Централна Западна Африка	21	9.52%	?	?	?
Шаке	Централна Западна Африка	43	9.30%	?	?	?
Сенегалци	Западна Африка	33	9.09%	?	?	?
Хуту	Источна Африка	69	8.70%	4.35%	4.35%	0.00%
Дума	Централна Западна Африка	46	8.70%	?	?	?
Малагаси	Мадагаскар	35	8.57%	0.00%	8.57%	0.00%
Теке	Централна Западна Африка	48	8.33%	?	?	?
Централна Африка	Централна Африка	37	8.11%	0.00%	8.11%	0.00%
Мандара	Централна Африка	28	7.14%	0.00%	7.14%	0.00%
Н'гумба	Централна Африка	31	6.45%	0.00%	6.45%	0.00%
Кунг	Јужна Африка	64	6.25%	?	6.25%	?
Н'думу	Западна Африка	36	5.56%	?	?	?
Афроамериканци	Северна Америка	199	5.53%	?	?	?
Фон	Западна Африка	100	5.00%	0.00%	5.00%	0.00%
Судан	Источна Африка	40	5.00%	5.00%	0.00%	0.00%
Тсого	Централна Западна Африка	60	5.00%	?	?	?
Амбо	Јужна Африка	22	4.55%	0.00%	4.55%	0.00%
Мбути Пигмеи	Источна Африка	47	4.26%	0.00%	4.26%	0.00%
Тутси	Источна Африка	94	4.26%	0.00%	4.26%	0.00%
Галоа	Централна Западна Африка	47	4.26%	?	?	?
Н'гумба	Централна Западна Африка	24	4.17%	?	?	?
Моси	Западна Африка	49	4.08%	?	4.08%	?
Кве	Јужна Африка	26	3.85%	?	3.85%	?
Шото-Тсвана	Јужна Африка	28	3.57%	0.00%	3.57%	0.00%
Н'зеби	Централна Западна Африка	57	3.51%	?	?	?
Пуну	Централна Западна Африка	58	3.45%	?	?	?
Бакола Пигмеи	Централна Африка	33	3.03%	0.00%	3.03%	0.00%
Волоф	Западна Африка	34	2.94%	0.00%	2.94%	0.00%
Сенегалци	Западна Африка	139	2.88%	?	?	?
Мандинка	Западна Африка	39	2.56%	0.00%	0.00%	2.56%
Кикују и Камба	Источна Африка	42	2.38%	0.00%	2.38%	0.00%
Ваирак	Источна Африка	43	2.33%	2.33%	0.00%	0.00%
Макина	Централна Западна Африка	43	2.33%	?	?	?
Бенга	Централна Западна Африка	48	2.08%	?	?	?
Шона	Јужна Африка	49	2.04%	0.00%	0.00%	2.04%
Кота	Централна Западна Африка	53	1.89%	?	?	?
Догон	Западна Африка	55	1.82%	0.00%	1.82%	0.00%
Арапи	Азија	121	1.65%	0.00%	1.65%	0.00%
Оромо	Источна Африка	78	1.28%	?	?	?

Подклади

E-M75*

Хаплогрупата E-M75(xM41,M54) е пронајдена во 6% (1/18) од примерокот на Дама од Намибија, 4% (1/26) од примерокот од Ганда од Уганда, 3 % (1/39) од примерокот на Мандинка од Гамбија/Сенегал, и 2% (1/49) од примерокот на Шона од Зимбабве.^[5]

Е-М41

Хаплогрупата Е-М41 е пронајдена главно кај популациите на регионите на Големите езера и Горниот Нил во Централна и Источна Африка, вклучувајќи 67% (6/9) од примерокот Алур од ДРК, 39% (7/18) на примерок од Хема од ДРК, 17% (15/88) од примерок од Етиопија, 8% (2/26) од примерок од Ганда од Уганда, 5% (2/40) од примерокот од Судан, 4% (3/69) од примерокот на Хуту од Руанда, 3% (1/29) од примерокот од Бантус од Кенија, и 2% (1/43) од примерок од Ирак од Танзанија. Е-М41, исто така, е идентификуван во забележливи количини меѓу комерцијалните ДНК-тестери од Арапскиот Полуостров и меѓу неколку мажи Ашкенази Евреи, и исто така, кај маж од Либан.^[5]^[6]^[7]^[8]

Е-М54

Хаплогрупата Е-М54 е пронајдена во 28% (22/80) од примерокот на Коса од Јужна Африка, 27% (10/37) од примерокот на Римаибе од Буркина Фасо, 22% (4 /18) од примерок од Даба од северен Камерун, 21% (6/29) од примерок од зулу од Јужна Африка, 15% (8/53) од примерок од јужноафриканци кои не се хоизански, 14% (4/29) од примерокот на Бантус од Кенија, 14% од примерокот на Коморскиот Ширази, 11% (1/9) од мал примерок на говорници на централно судански и сахарски јазици од северен Камерун, 9% (3/35) од примерок од малгашки од Мадагаскар, 8% (3/37) од примерок од Централна Африка, 7% (2/ 28) на примерок од Мандара од северен Камерун, 6% (2/31) од примерок од Нгумба од јужен Камерун, 6% (4/64) од примерок од ! Кунг од Јужна Африка, 6% (1/18) од примерокот на Дама од Намибија, 5% (5/100) од примерокот на Фон од Бенин, 5% (1/22) на примерок од Амбо од Намибија, 4% (3/69) од примерок од Хуту од Руанда, 4% (4/94) од примерок од Тутси од Руанда, 4% (2/47) од примерокот на Мбути од ДРК, 4% (1/26) од примерокот од Ганда од Уганда, 4% (1/26) од примерокот на Кве од Јужна Африка, 4% (1/28) од примерокот сото-цвана од Јужна Африка, 3% (1/33) од примерокот на Бакола од јужен Камерун, 3% (1/34) на примерок од Волоф од Гамбија/Сенегал, 3% (2/72) од примерок од Катар, 2% (1/42) од примерок од Кикују и Камба од Кенија, 2% (1/55) од примерокот на Догон од Мали, и приближно 2% од примерокот од 121 Арап од Оман.^[5]^[8]^[9]^[10]

Се сугерираше дека хромозомите на хаплогрупата E-M85 Y-хромозомите неодамна се рашириле низ Суб-Сахарска Африка врз основа на фактот дека хаплотиповите на микросателитите Y-STR поврзани со овие хромозоми покажуваат низок степен на диференцијација низ нивниот широк географски опсег. Понатаму, средната варијанса на STR алелите на E-M85 хромозомите е повисока кај централно-западните Африканци отколку во јужноафриканските Khoisan, што ги наведува истражувачите да предложат дека E-M85 можеби бил вклучен во проширувањето на опсегот на народи кои зборуваат банту од Централна -Западна Африка кон Јужна Африка.^[9]^[11]

E-M98*

E-M98(xM85) е пронајден во 4% (2/49) од примерокот на Моси од Буркина Фасо.^[9]

Е-М200

E-M200 е пронајден во 25% (3/12) од мал примерок на Мбути од Демократска Република Конго.^[9] Според Слика 4 од Cruciani (2002), сите тројца Бамбути кои ја покажуваат мутацијата M200 делат идентичен микросателитски хаплотип заснован на седум STR локуси еден со друг и со некои E-M85(xM200) Khoisan (!Kung и/или Khwe) индивидуи од Јужна Африка.^[9]

Филогенетика

Филогенетска историја

Пред 2002 година, во академската литература имаше најмалку седум системи за именување на филогенетското дрво на Y-хромозомот. Ова доведе до значителна конфузија. Во 2002 година, главните истражувачки групи се собраа и го формираа конзорциумот на Y-хромозомот (YCC). Тие објавија заеднички труд кој создаде единствено ново дрво кое сите се согласија да го користат. Подоцна, група граѓански научници со интерес за популациската генетика и генетската генеалогија формираа работна група за создавање на аматерско дрво со цел да биде, пред сè, навремено. Табелата подолу ги обединува сите овие дела на местото на значајното дрво на YCC од 2002 година. Ова му овозможува на истражувачот што прегледува постара објавена литература брзо да се движи помеѓу номенклатурите.

YCC 2002/2008	(α)	(β)	(γ)	(δ)	(ε)	(ζ)	(η)	YCC 2002	YCC 2005	YCC 2008	YCC 2010r	ISOGG 2006	ISOGG 2007	ISOGG 2008	ISOGG 2009	ISOGG 2010	ISOGG 2011	ISOGG 2012
E-P29	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E*	E	E	E	E	E	E	E	E	E	E
E-M33	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E1*	E1	E1a	E1a	E1	E1	E1a	E1a	E1a	E1a	E1a
E-M44	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E1a	E1a	E1a1	E1a1	E1a	E1a	E1a1	E1a1	E1a1	E1a1	E1a1
E-M75	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E2a	E2	E2	E2	E2	E2	E2	E2	E2	E2	E2
E-M54	21	III	3A	13	Eu3	H2	B	E2b	E2b	E2b	E2b1	-	-	-	-	-	-	-
E-P2	25	III	4	14	Eu3	H2	B	E3*	E3	E1b	E1b1	E3	E3	E1b1	E1b1	E1b1	E1b1	E1b1
E-M2	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a*	E3a	E1b1	E1b1a	E3a	E3a	E1b1a	E1b1a	E1b1a	E1b1a1	E1b1a1
E-M58	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a1	E3a1	E1b1a1	E1b1a1	E3a1	E3a1	E1b1a1	E1b1a1	E1b1a1	E1b1a1a1a	E1b1a1a1a
E-M116.2	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a2	E3a2	E1b1a2	E1b1a2	E3a2	E3a2	E1b1a2	E1b1a2	E1ba12	-	-
E-M149	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a3	E3a3	E1b1a3	E1b1a3	E3a3	E3a3	E1b1a3	E1b1a3	E1b1a3	E1b1a1a1c	E1b1a1a1c
E-M154	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a4	E3a4	E1b1a4	E1b1a4	E3a4	E3a4	E1b1a4	E1b1a4	E1b1a4	E1b1a1a1g1c	E1b1a1a1g1c
E-M155	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a5	E3a5	E1b1a5	E1b1a5	E3a5	E3a5	E1b1a5	E1b1a5	E1b1a5	E1b1a1a1d	E1b1a1a1d
E-M10	8	III	5	15	Eu2	H2	B	E3a6	E3a6	E1b1a6	E1b1a6	E3a6	E3a6	E1b1a6	E1b1a6	E1b1a6	E1b1a1a1e	E1b1a1a1e
E-M35	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b*	E3b	E1b1b1	E1b1b1	E3b1	E3b1	E1b1b1	E1b1b1	E1b1b1	-	-
E-M78	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b1*	E3b1	E1b1b1a	E1b1b1a1	E3b1a	E3b1a	E1b1b1a	E1b1b1a	E1b1b1a	E1b1b1a1	E1b1b1a1
E-M148	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b1a	E3b1a	E1b1b1a3a	E1b1b1a1c1	E3b1a3a	E3b1a3a	E1b1b1a3a	E1b1b1a3a	E1b1b1a3a	E1b1b1a1c1	E1b1b1a1c1
E-M81	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b2*	E3b2	E1b1b1b	E1b1b1b1	E3b1b	E3b1b	E1b1b1b	E1b1b1b	E1b1b1b	E1b1b1b1	E1b1b1b1a
E-M107	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b2a	E3b2a	E1b1b1b1	E1b1b1b1a	E3b1b1	E3b1b1	E1b1b1b1	E1b1b1b1	E1b1b1b1	E1b1b1b1a	E1b1b1b1a1
E-M165	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b2b	E3b2b	E1b1b1b2	E1b1b1b1b1	E3b1b2	E3b1b2	E1b1b1b2a	E1b1b1b2a	E1b1b1b2a	E1b1b1b2a	E1b1b1b1a2a
E-M123	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b3*	E3b3	E1b1b1c	E1b1b1c	E3b1c	E3b1c	E1b1b1c	E1b1b1c	E1b1b1c	E1b1b1c	E1b1b1b2a
E-M34	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3b3a*	E3b3a	E1b1b1c1	E1b1b1c1	E3b1c1	E3b1c1	E1b1b1c1	E1b1b1c1	E1b1b1c1	E1b1b1c1	E1b1b1b2a1
E-M136	25	III	4	14	Eu4	H2	B	E3ba1	E3b3a1	E1b1b1c1a	E1b1b1c1a1	E3b1c1a	E3b1c1a	E1b1b1c1a1	E1b1b1c1a1	E1b1b1c1a1	E1b1b1c1a1	E1b1b1b2a1a1

Истражувачки публикации

Следниве истражувачки тимови по нивните публикации беа претставени во креирањето на дрвото на YCC.

α Jobling and Tyler-Smith 2000 and Kaladjieva 2001
β Underhill 2000
γ Hammer 2001
δ Karafet 2001
ε Semino 2000
ζ Su 1999
η Capelli 2001

E-M75 (M75, P68)

E-M41 (M41/P210)
E-M98 (M98)
- E-M54 (M54, M90)
  - E-M85 (M85)
    - E-M200 (M200)
      - E-P45 (P45)
      - E-P258 (P258)

Наводи

↑ ^1,0 ^1,1 „E-M75 YTree“.
↑ Prendergast, Mary E.; и др. (July 2019). „Ancient DNA reveals a multistep spread of the first herders into sub-Saharan Africa“. Science. 365 (6448). Bibcode:2019Sci...365.6275P. doi:10.1126/science.aaw6275. PMC 6827346. PMID 31147405.
↑ Prendergast, Mary E.; и др. (5 July 2019). „Supplementary Materials for Ancient DNA reveals a multistep spread of the first herders into sub-Saharan Africa“. Science. 365 (6448): eaaw6275. Bibcode:2019Sci...365.6275P. doi:10.1126/science.aaw6275. PMC 6827346. PMID 31147405.
↑ Fleskes, Raquel E.; и др. (2023). „Community-engaged ancient DNA project reveals diverse origins of 18th-century African descendants in Charleston, South Carolina“. Anthropology. 120 (3): e2201620120. doi:10.1073/pnas.2201620120. PMC 9934026 Проверете ја вредноста |pmc= (help). PMID 36623185 Проверете ја вредноста |pmid= (help).
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Wood и др. (2005)
↑ Platt, D.E., Artinian, H., Mouzaya, F. et al. Autosomal genetics and Y-chromosome haplogroup L1b-M317 reveal Mount Lebanon Maronites as a persistently non-emigrating population. Eur J Hum Genet 29, 581–592 (2021). 10.1038/s41431-020-00765-x
↑ Family Tree DNA public haplotree, Haplogroup E-M75
↑ ^8,0 ^8,1 Luis и др. (2004)
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 ^9,3 ^9,4 Cruciani и др. (2002)
↑ Cadenas и др. (2007)
↑ Berniell-Lee и др. (2009)

Библиографија

Berniell-Lee, Gemma; Calafell, Francesc; Bosch, Elena; Heyer, Evelyne; Sica, Lucas; Mouguiama-Daouda, Patrick; van Der Veen, Lolke; Hombert, Jean-Marie; и др. (2009), „Genetic and Demographic Implications of the Bantu Expansion: Insights from Human Paternal Lineages“, Molecular Biology and Evolution, 26 (7): 1581–9, doi:10.1093/molbev/msp069, PMID 19369595
Cadenas, Alicia M; Zhivotovsky, Lev A; Cavalli-Sforza, Luca L; Underhill, Peter A; Herrera, Rene J (2007), „Y-chromosome diversity characterizes the Gulf of Oman“, European Journal of Human Genetics, 16 (3): 374–86, doi:10.1038/sj.ejhg.5201934, PMID 17928816
Cruciani, Fulvio; Santolamazza, Piero; Shen, Peidong; MacAulay, Vincent; Moral, Pedro; Olckers, Antonel; Modiano, David; Holmes, Susan; и др. (2002), „A Back Migration from Asia to Sub-Saharan Africa is Supported by High-Resolution Analysis of Human Y-Chromosome Haplotypes“, The American Journal of Human Genetics, 70 (5): 1197–214, doi:10.1086/340257, PMC 447595, PMID 11910562
Hurles, Matthew E.; Sykes, Bryan C.; Jobling, Mark A.; Forster, Peter (2005), „The Dual Origin of the Malagasy in Island Southeast Asia and East Africa: Evidence from Maternal and Paternal Lineages“, The American Journal of Human Genetics, 76 (5): 894–901, doi:10.1086/430051, PMC 1199379, PMID 15793703
Karafet, Tatiana M.; Mendez, Fernando L.; Meilerman, Monica B.; Underhill, Peter A.; Zegura, Stephen L.; Hammer, Michael F. (2008), „New binary polymorphisms reshape and increase resolution of the human Y chromosomal haplogroup tree“, Genome Research, 18 (5): 830–8, doi:10.1101/gr.7172008, PMC 2336805, PMID 18385274
Luis, J; Rowold, D; Regueiro, M; Caeiro, B; Cinnioglu, C; Roseman, C; Underhill, P; Cavallisforza, L; Herrera, R (2004), „The Levant versus the Horn of Africa: Evidence for Bidirectional Corridors of Human Migrations“, The American Journal of Human Genetics, 74 (3): 532–44, doi:10.1086/382286, PMC 1182266, PMID 14973781
Semino, Ornella; Magri, Chiara; Benuzzi, Giorgia; Lin, Alice A.; Al-Zahery, Nadia; Battaglia, Vincenza; MacCioni, Liliana; Triantaphyllidis, Costas; и др. (2004), „Origin, Diffusion, and Differentiation of Y-Chromosome Haplogroups E and J: Inferences on the Neolithization of Europe and Later Migratory Events in the Mediterranean Area“, The American Journal of Human Genetics, 74 (5): 1023–34, doi:10.1086/386295, PMC 1181965, PMID 15069642
Stefflova, Klara; Dulik, Matthew C.; Pai, Athma A.; Walker, Amy H.; Zeigler-Johnson, Charnita M.; Gueye, Serigne M.; Schurr, Theodore G.; Rebbeck, Timothy R. (2009), Relethford, John (уред.), „Evaluation of Group Genetic Ancestry of Populations from Philadelphia and Dakar in the Context of Sex-Biased Admixture in the Americas“, PLOS ONE, 4 (11): e7842, Bibcode:2009PLoSO...4.7842S, doi:10.1371/journal.pone.0007842, PMC 2776971, PMID 19946364
Underhill, Peter A.; Shen, Peidong; Lin, Alice A.; Jin, Li; Passarino, Giuseppe; Yang, Wei H.; Kauffman, Erin; Bonné-Tamir, Batsheva; и др. (2000), „Y chromosome sequence variation and the history of human populations“, Nature Genetics, 26 (3): 358–61, doi:10.1038/81685, PMID 11062480, S2CID 12893406
Wood, Elizabeth T; Stover, Daryn A; Ehret, Christopher; Destro-Bisol, Giovanni; Spedini, Gabriella; McLeod, Howard; Louie, Leslie; Bamshad, Mike; и др. (2005), „Contrasting patterns of Y chromosome and mtDNA variation in Africa: Evidence for sex-biased demographic processes“, European Journal of Human Genetics, 13 (7): 867–76, doi:10.1038/sj.ejhg.5201408, PMID 15856073

Извори за табели за конверзија

Capelli, Cristian; Wilson, James F.; Richards, Martin; Stumpf, Michael P.H.; и др. (February 2001). „A Predominantly Indigenous Paternal Heritage for the Austronesian-Speaking Peoples of Insular Southeast Asia and Oceania“. The American Journal of Human Genetics. 68 (2): 432–443. doi:10.1086/318205. PMC 1235276.
Hammer, Michael F.; Karafet, Tatiana M.; Redd, Alan J.; Jarjanazi, Hamdi; и др. (1 July 2001). „Hierarchical Patterns of Global Human Y-Chromosome Diversity“. Molecular Biology and Evolution. 18 (7): 1189–1203. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a003906.
Jobling, Mark A.; Tyler-Smith, Chris (2000), „New uses for new haplotypes“, Trends in Genetics, 16 (8): 356–62, doi:10.1016/S0168-9525(00)02057-6, PMID 10904265
Kaladjieva, Luba; Calafell, Francesc; Jobling, Mark A; Angelicheva, Dora; и др. (February 2001). „Patterns of inter- and intra-group genetic diversity in the Vlax Roma as revealed by Y chromosome and mitochondrial DNA lineages“. European Journal of Human Genetics. 9 (2): 97–104. doi:10.1038/sj.ejhg.5200597.
Karafet, Tatiana; Xu, Liping; Du, Ruofu; Wang, William; и др. (September 2001). „Paternal Population History of East Asia: Sources, Patterns, and Microevolutionary Processes“. The American Journal of Human Genetics. 69 (3): 615–628. doi:10.1086/323299. PMC 1235490.
Semino, O.; Passarino, G; Oefner, PJ; Lin, AA; и др. (2000), „The Genetic Legacy of Paleolithic Homo sapiens sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective“, Science, 290 (5494): 1155–9, Bibcode:2000Sci...290.1155S, doi:10.1126/science.290.5494.1155, PMID 11073453
Su, Bing; Xiao, Junhua; Underhill, Peter; Deka, Ranjan; и др. (December 1999). „Y-Chromosome Evidence for a Northward Migration of Modern Humans into Eastern Asia during the Last Ice Age“. The American Journal of Human Genetics. 65 (6): 1718–1724. doi:10.1086/302680. PMC 1288383.
Underhill, Peter A.; Shen, Peidong; Lin, Alice A.; Jin, Li; и др. (November 2000). „Y chromosome sequence variation and the history of human populations“. Nature Genetics. 26 (3): 358–361. doi:10.1038/81685.

Надворешни врски

Y-DNA Хаплогрупа Е и нејзините подклади од ISOGG 2008 година

[YFull-1] 1,0 ^1,1 „E-M75 YTree“.

[Prendergast-2] Prendergast, Mary E.; и др. (July 2019). „Ancient DNA reveals a multistep spread of the first herders into sub-Saharan Africa“. Science. 365 (6448). Bibcode:2019Sci...365.6275P. doi:10.1126/science.aaw6275. PMC 6827346. PMID 31147405.

[Prendergast_II-3] Prendergast, Mary E.; и др. (5 July 2019). „Supplementary Materials for Ancient DNA reveals a multistep spread of the first herders into sub-Saharan Africa“. Science. 365 (6448): eaaw6275. Bibcode:2019Sci...365.6275P. doi:10.1126/science.aaw6275. PMC 6827346. PMID 31147405.

[Fleskes-4] Fleskes, Raquel E.; и др. (2023). „Community-engaged ancient DNA project reveals diverse origins of 18th-century African descendants in Charleston, South Carolina“. Anthropology. 120 (3): e2201620120. doi:10.1073/pnas.2201620120. PMC 9934026 Проверете ја вредноста |pmc= (help). PMID 36623185 Проверете ја вредноста |pmid= (help).

[Wood20053-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Wood и др. (2005)

[6] Platt, D.E., Artinian, H., Mouzaya, F. et al. Autosomal genetics and Y-chromosome haplogroup L1b-M317 reveal Mount Lebanon Maronites as a persistently non-emigrating population. Eur J Hum Genet 29, 581–592 (2021). 10.1038/s41431-020-00765-x

[FTDNA-M75-7] Family Tree DNA public haplotree, Haplogroup E-M75

[Luis20042-8] 8,0 ^8,1 Luis и др. (2004)

[Cruciani20024-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 ^9,3 ^9,4 Cruciani и др. (2002)

[Cadenas2007-10] Cadenas и др. (2007)

[Berniell-Lee2009-11] Berniell-Lee и др. (2009)

[12] Berniell-Lee, Gemma; Calafell, Francesc; Bosch, Elena; Heyer, Evelyne; Sica, Lucas; Mouguiama-Daouda, Patrick; van Der Veen, Lolke; Hombert, Jean-Marie; и др. (2009), „Genetic and Demographic Implications of the Bantu Expansion: Insights from Human Paternal Lineages“, Molecular Biology and Evolution, 26 (7): 1581–9, doi:10.1093/molbev/msp069, PMID 19369595

[13] Cadenas, Alicia M; Zhivotovsky, Lev A; Cavalli-Sforza, Luca L; Underhill, Peter A; Herrera, Rene J (2007), „Y-chromosome diversity characterizes the Gulf of Oman“, European Journal of Human Genetics, 16 (3): 374–86, doi:10.1038/sj.ejhg.5201934, PMID 17928816

[14] Cruciani, Fulvio; Santolamazza, Piero; Shen, Peidong; MacAulay, Vincent; Moral, Pedro; Olckers, Antonel; Modiano, David; Holmes, Susan; и др. (2002), „A Back Migration from Asia to Sub-Saharan Africa is Supported by High-Resolution Analysis of Human Y-Chromosome Haplotypes“, The American Journal of Human Genetics, 70 (5): 1197–214, doi:10.1086/340257, PMC 447595, PMID 11910562

[15] Hurles, Matthew E.; Sykes, Bryan C.; Jobling, Mark A.; Forster, Peter (2005), „The Dual Origin of the Malagasy in Island Southeast Asia and East Africa: Evidence from Maternal and Paternal Lineages“, The American Journal of Human Genetics, 76 (5): 894–901, doi:10.1086/430051, PMC 1199379, PMID 15793703

[16] Karafet, Tatiana M.; Mendez, Fernando L.; Meilerman, Monica B.; Underhill, Peter A.; Zegura, Stephen L.; Hammer, Michael F. (2008), „New binary polymorphisms reshape and increase resolution of the human Y chromosomal haplogroup tree“, Genome Research, 18 (5): 830–8, doi:10.1101/gr.7172008, PMC 2336805, PMID 18385274

[17] Luis, J; Rowold, D; Regueiro, M; Caeiro, B; Cinnioglu, C; Roseman, C; Underhill, P; Cavallisforza, L; Herrera, R (2004), „The Levant versus the Horn of Africa: Evidence for Bidirectional Corridors of Human Migrations“, The American Journal of Human Genetics, 74 (3): 532–44, doi:10.1086/382286, PMC 1182266, PMID 14973781

[18] Semino, Ornella; Magri, Chiara; Benuzzi, Giorgia; Lin, Alice A.; Al-Zahery, Nadia; Battaglia, Vincenza; MacCioni, Liliana; Triantaphyllidis, Costas; и др. (2004), „Origin, Diffusion, and Differentiation of Y-Chromosome Haplogroups E and J: Inferences on the Neolithization of Europe and Later Migratory Events in the Mediterranean Area“, The American Journal of Human Genetics, 74 (5): 1023–34, doi:10.1086/386295, PMC 1181965, PMID 15069642

[19] Stefflova, Klara; Dulik, Matthew C.; Pai, Athma A.; Walker, Amy H.; Zeigler-Johnson, Charnita M.; Gueye, Serigne M.; Schurr, Theodore G.; Rebbeck, Timothy R. (2009), Relethford, John (уред.), „Evaluation of Group Genetic Ancestry of Populations from Philadelphia and Dakar in the Context of Sex-Biased Admixture in the Americas“, PLOS ONE, 4 (11): e7842, Bibcode:2009PLoSO...4.7842S, doi:10.1371/journal.pone.0007842, PMC 2776971, PMID 19946364

[20] Underhill, Peter A.; Shen, Peidong; Lin, Alice A.; Jin, Li; Passarino, Giuseppe; Yang, Wei H.; Kauffman, Erin; Bonné-Tamir, Batsheva; и др. (2000), „Y chromosome sequence variation and the history of human populations“, Nature Genetics, 26 (3): 358–61, doi:10.1038/81685, PMID 11062480, S2CID 12893406

[21] Wood, Elizabeth T; Stover, Daryn A; Ehret, Christopher; Destro-Bisol, Giovanni; Spedini, Gabriella; McLeod, Howard; Louie, Leslie; Bamshad, Mike; и др. (2005), „Contrasting patterns of Y chromosome and mtDNA variation in Africa: Evidence for sex-biased demographic processes“, European Journal of Human Genetics, 13 (7): 867–76, doi:10.1038/sj.ejhg.5201408, PMID 15856073

[vanOven2014-12] Van Oven M, Van Geystelen A, Kayser M, Decorte R, Larmuseau HD (2014). „Seeing the wood for the trees: a minimal reference phylogeny for the human Y chromosome“. Human Mutation. 35 (2): 187–91. doi:10.1002/humu.22468. PMID 24166809. S2CID 23291764.

[ISOGG2015-13] International Society of Genetic Genealogy (ISOGG; 2015), Y-ДНК Хаплогрупа Tree 2015. (Access date: 1 February 2015.)

[A0-T-14] Хаплогрупа A0-T е исто позната како A-L1085 (и претходно како A0'1'2'3'4).

[A1-15] Хаплогрупа A1 е исто така позната и како A1'2'3'4.

[LT-16] Хаплогрупа LT (L298/P326) е исто така позната и како Хаплогрупа K1.

[K2-17] Помеѓу 2002 и 2008, Хаплогрупа T-M184 била позната како "Хаплогрупа K2". Оттогаш тоа име е повторно доделено на K-M526, брат или сестра на Хаплогрупа LT.

[K2a-18] Хаплогрупа K2a (M2308) и нејзината примарна подклада K-M2313 биле одделени од Хаплогрупа NO (F549) во 2016 година. (Ова следеше по објавувањето на: Poznik GD, Xue Y, Mendez FL, и др. (2016). „Punctuated bursts in human male demography inferred from 1,244 worldwide Y-chromosome sequences“. Nature Genetics. 48 (6): 593–9. doi:10.1038/ng.3559. PMC 4884158. PMID 27111036. Во минатото, друга Хаплогрупа, NO (M214) и K2e исто така се идентификувале како "K2a".

[K2b-19] Хаплогрупа K2b (M1221/P331/PF5911) е исто така позната и како Хаплогрупа MPS.

[K2e-20] Хаплогрупа K2e (K-M147) претходно била позната како "Хаплогрупа X" и "K2a" (но е брат/сестра подклада на сегашната K2a).

[K-M2313-21] K-M2313*, кој сè уште нема филогенетско име, е документиран кај две живи индивидуи, кои имаат етнички врски со Индија и Југоисточна Азија. Покрај тоа, K-Y28299, кој се чини дека е примарна гранка на K-M2313, е пронајден кај три живи индивидуи од Индија. Види
Poznik op. cit.; YFull YTree v5.08, 2017, "K-M2335", and; PhyloTree, 2017, "Details of the Y-SNP markers included in the minimal Y tree" (Датум на пристап на овие страници: 9 декември 2017 година)

[K2b1-22] Хаплогрупа K2b1 (P397/P399) е исто така позната и како Хаплогрупа MS, но има поширока и посложена внатрешна структура.

[P-23] Хаплогрупа P (P295) is also klnown as K2b2.

[S-24] Хаплогрупа S, од of 2017, е исто така позната и како K2b1a. (Претходно името Хаплогрупа S било доделено на K2b1a4.)

[M-25] Хаплогрупа M, од 2017, е исто така позната и како K2b1b. (Претходно името Хаплогрупа M било доделено на K2b1d.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[χ 1]

[χ 2]

[χ 3]

[χ 4]

[χ 5]

[χ 6]

[χ 7]

[χ 8]

[χ 9]

[χ 10]

[χ 11]

[χ 12]

[χ 13]

[χ 14]