Хэрэглэгч:Tsogo3/Ноорог/Үндсэн өгүүллэгээс/Хүн

Хүн Оршин байсан хугацаа: Плейстоцен - Одоо хүртэл
Пионер 10 ба Пионер 11 сансрын хөлөг дээр зурагдсан хүнийн зураг
Биологийн ангилал
Аймаг: Амьтан Хүрээ: Хөвчтөн Анги: Сүүн тэжээлтэн Баг: Примат Овог: Гоминид Төрөл: Хүн Зүйл: Ухаант хүн (H. sapiens) Дэд зүйл: H. s. sapiens
Латин нэр
Homo sapiens sapiens Карл Линней, 1758

Хүн гэдэг нь Сүүн тэжээлтний анги, Приматын баг, Гоминидын овогт багтах Хомо сапиенс (Латин: "ухаант хүн") зүйлийн амьтан юм . Дэлхий дээр оршин буй бусад амьд организмтай харьцуулахад хүн нь маш өндөр хөгжсөн тархитай бөгөөд ярих, сэтгэх, өөрийгөө шинжих чадвартай болно. Сэтгэлгээний энэхүү чадвар, хойд хөл дээрээ явдаг, биеийн босоо хөгжилтэй хослон хүн нь бусад зүйл амьтдаас илүүтэйгээр урд мөчөө ашиглан төрөл бүрийн багаж хийх, хэрэглэх боломжтой байна. ДНХ-гийн судалгаагаар орчин үеийн хүн нь ойролцоогоор 200,000 жилийн өмнө Африк тивд үүссэн, улмаар бусад тивүүд рүү нүүн тархсан байна. 2007 оны байдлаар Дэлхийн хүн ам 6.6 тэрбумаас даваад байна.

Түүх

Үүсэл

Хүний хувьслын түүхийн судалгаа нь үндсэндээ Homo sapiens зүйлийн хувьслын судалгаа байдаг. "Орчин үеийн хүн" нь биологийн хувьд дээр дурьдсан зүйлд (Homo sapiens) хамаарах Homo sapiens sapiens дэд зүйл юм. Энэхүү дэд зүйл нь одоо үед оршин байгаа цор ганц дэд зүйл болно. Homo sapiens зүйлийн өөр нэг дэд зүйл нь ойролцоогоор 160,000 жилийн өмнө амьдарч байсан Homo sapiens idaltu бөгөөд мөхсөн байна. 130,000 жилийн өмнөх үед хамаарах, орчин үеийн хүнтэй ижил анатом бүхий чулуужсан үлдэгдэл Африкаас олдсон болно. .

Homo sapiens-тэй хамгийн төстэй, одоо оршин буй зүйл амьтад бол Паны төрөлд хамаарах 2 зүйл сармагчин: Бонобо (Pan paniscus) ба Шимпанзе (Pan paniscus) юм. Эдгээр зүйл амьтад нэг гаралтай бөгөөд гол ялгаа нь "нийгмийн" (сүргийн) зохион байгуулалт болно. Бонобогийн сүргийг эмэгчин нь толгойлдог бол шимпанзегийн сүргийг эрэгчин нь толгойлно. Генийн судалгааны үр дүнгээр эрдэмтэд "6.5 сая жилийн хувьслын дараа, бонобо/шимпанзе ба хүний ялгаа нь хоорондоо төрөл биш хүмүүсийн ялгаанаас 10 дахин их, харин харх ба хулганы ялгаанаас 10 дахин бага байна" гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн ба энэхүү 2 зүйл сармагчин болон хүний ДНХ-гийн 95% нь ижил байдагийг тогтоожээ. Хүний хөгжлийн шугам шимпанзегийнхаас ойролцоогоор 5 сая жилийн өмнө, гориллагийнхаас 8 сая жилийн өмнө салсан байна.

1990 оноос хойшхи судалгаан дээр тулгуурлан дэвшүүлсэн таамаглалаар бол орчин үеийн хүн нь Африкт үүссэн бөгөөд бусад тивүүд рүү нүүн шилжсэн байна.

Соёл иргэншил

Газар тариалан нь суурин соёл, иргэншлийн үндэс болсон байна.

Орчин үеийн антроплогийн шинжлэх ухааны баримтлалаар бол Homo sapiens нь Африкийн саваннад, 200,000 жилийн өмнө Homo erectus-с үүссэн бөгөөд, 40,000 жилийн өмнө Евроази ба Номхон далайн орнууд уруу, 10,000 жилийн өмнө Америк тив рүү нүүдэллэн суурьшжээ. Энэ Homo sapiens-ууд Homo erectus-с үүссэн бусад зүйлүүдийнхээ (жишээлбэл Homo neanderthalensis - энэ зүйл нь Евроазид 2 саяаас илүү жилийн өмнө нүүн ирж суурьшсан) байрыг эзэлсэн байна.

Ойролцоогоор 10,000 жилийн өмнө хүртэл хүмүүс нь жижиг отгийн хэлбэрээр (одоо хүртэл амьдралын энэ хэлбэр байсаар байгаа болно), ан агнаж амьдарч байсан байна. Шинэ чулуун зэвсгийн үеэс газар тариалан эрхлэх болсноор суурин амьдралын эх тавигдаж, амьтан гаршуулан, зарим металлуудыг ашиглаж эхэлжээ. Улмаар худалдаа, нийгмийн харилцаа үүсэж, тосгон байгуулагдан, Ойрхи дорнод зэрэг бүс нутагт анхны иргэншил бий болжээ.

Ойролцоогоор 6,000 жилийн өмнө прото-улсууд болох Мезопотам, Эртний Египет бий болов. Цэрэг, арми, удирдагч, төрийн байгуулалт бий болжээ. 2,000–3,000 жилийн өмнө Перс, Хятад, Ромын зэрэг эзэнт гүрнүүд бүрэлдэн тогтож, өөртөө ойр орчмын жижиг улсуудыг нэгтгэжээ. Энд үед мөн шашны анхны урсгалууд үүсэв.

Дундад зууны сүүлээр технологийн болон оюуны их үсрэлт гарч, нийгэм, эдийн засаг, шинжлэх ухаан зэрэг бүх салбарууд эрчимтэй хөгжив. Үүний дараагаар газарзүйн, 17-р зуунд шинжлэх ухааны их нээлтүүд хийгдэж, 18 ба 19-р зуун аж үйлдвэрийн хувьсгал гэж нэрлэгдсэн дэвшил гарчээ. Энэ үед төмөр зам, автомашин зэрэг тээврийн хэрэгсэл зохиогдож, нүүрс ашиглан цахилгаан эрчим хүч гаргаж авав. Төрийн байгуулалтын олон янзын хэлбэрүүд мөн үүссэн болно.

Хүн ам ба амьдрах хэв маяг

Хүн төрлөхтөн нь амьдран буй орчноо өөрчлөн зохион байгуулах замаар тулгамдсан асуудлуудыг (жишээлбэл, өндөр барилга барих замаар хүн амын нягтралаас үүсэх асуудлыг) шийдвэрлэнэ. Хонконг хот.

Хүний түүхийн эхний үед хүмүүс нь ус болон бусад төрлийн байгалийн баялаг (газар тарилан эрхэлж болохуйц тал, ангаар баялаг ой гэх мэт), уур амьсгалын нөхцлөөс ихээхэн хамаарч байжээ. Орчин үеийн технологийн дэвшил нь хүмүүст бүх төрлийн уур амьсгалийн нөхцөлд амьдрал боломжийг олгож, сүүлийн хэдхэн арван жилийн дотор хүмүүс Антарктид, далайн ёроол, сансрыг судалж, тэнд богино хугацаагаар амьдарч байна. Дэлхийн хүн амын тоо 6 тэрбумаас давсан ба 61% нь Ази, 14% нь Америк, 13% нь Африк, 12% нь Европ, 0.5% нь Номхон далайн орнуудад амьдарч байна.

Антрактид ба задгай сансарт амьдрах нь маш үнэтэй, удаан хугацаагаар байх боломжгүй бөгөөд одоогийн байдлаар маш цөөхөн хүмүүс задгай сансарт байсан байна. 1969, 1972 онд 2 хүн Саран дээр очсон бөгөөд бусад гариг дээр зөвхөн хүний гарар бүтээгдсэн роботууд очоод байна.

1800-аас 2000 оны хооронд Дэлхийн хүн ам 1 тэрбумаас 6 тэрбум болж нэмэгдсэн байна. 2004 оны байдлаар 2.5 тэрбум хүн хот сууринд амьдарч байгаа бөгөөд энэ тоо цаашид өснө гэж тооцож байна. Суурин газрын хүн ам нэмэгдсэнээр төрөл бүрийн бохирдол, гэмт хэрэг ихсэх хандлагатай байна.

Хүмүүс хүрээлэн буй байгаль орчиндоо ихээхэн хэмжээгээр нөлөөлж байна. Сүүлийн үед хурцаар тавигдаж буй асуудал бол дэлхийн цаг уурын өөрчлөлт юм. Эрдэмтэд одоогийн байгаа хурдаар цаг уурын өөрчлөлт явагдвал, 21-р зуунд дэлхийн аьтны зүйлийн бүрдлийн талаас илүү нь мөхөх болно гэж тооцож байна.

Биологи

Физологи ба генетик

Эрэгтэй хүний араг ясны диаграмм (эртний зураг)

Насанд хүрсэн хүний дундаж өндөр 1.5 - 1.8 м байна. Хүн бусад приматуудтай харьцуулахад бараг үсгүй мэт боловч, толгой, суга, умдаг орчимдоо ихээхэн, бусад биеэрээ богино, зөөлөн, тачир үстэй болно. Хүний арьсны өнгө хар хүрнээс, цагаан шаргал хүртэл, үсний өнгө цайвар шараас, хүрэн, улаан хүртэл байх боловч ихэнхи тохиолдолд хар өнгөтэй байна. Арьсны өнгө нь газарзүйн байрлалаас хамааран өөрчлөгдөх ба ерөнхий тохиолдолд нарны хэт ягаан туяаны эрчимжилттэй хамааралтай байдаг байна. Мөн хүний арьс нь нарны хэт ягаан туяа ихэссэн үед өнгөө өөрчлөх чадвартай байна. Насанд хүрсэн хүн өдөрт дунджаар 7-8 цаг, харин хүүхэд 9-10 цаг унтана.

Хүн нь эократ зүйлийн юм. Хуваагдаж буй эс болгон 23 хос хромсомтой байна. ҮҮний 22 хос нь автосом, үлдэх нэг хос нь хүйс тодорхойлдог хромсом юм. Сүүлийн үеийн судалгаагаар хүн нь ойролцоогоор 20,000-25,000 гентэй байна. Бусад хөхтөн амьтадтай адил хүн нь хүйс тодорхойлох XY системтэй байна. Өөрөөр хэлбэл, эмэгтэй хүн хүйс тодорхойлох ХХ, эрэгтэй хшүн XY хормсомтой байна. Humans are an eukaryotic species. Each diploid cell has two sets of 23 chromosomes, each set received from one parent. There are 22 pairs of autosomes and one pair of sex chromosomes. By present estimates, humans have approximately 20,000 – 25,000 genes. Like other mammals, humans have an XY sex-determination system, so that females have the sex chromosomes XX and males have XY. The X chromosome is larger and carries many genes not on the Y chromosome, which means that recessive diseases associated with X-linked genes, such as hemophilia, affect men more often than women.

5 долоо хоногтой хүний үр хөврөл

Амьдралын мөчлөг

Хүний аймьдралын мөчлөг нь бусад хөхтөн амьтдынхтай адил. Бэлгийн хурьцлаар эр бэлгийн эс, өндгөн эстэй нэгдэн үр тогтоно. Энэхүү үр тогтсон өндгөн эсийг зигот гэх ба эмэгтэй хүн ойролцоогоор 38 долоо хоногийн турш жирэмслэнэ. Энэ хугацаанд хүний үр хөврөл бүрэн торнино. Улмаар шинэ хүүхэд эхээс төрнө.

Бага насны охид

Бусад зүйлийн амьтадтай харьцуулахад хүний төрөлт нь их аюултай байна. Учир нь хүүхдийн толгой, эхийн аарцагны ясны хэмжээнээс том байдаг байна. Шинэ төрж буй хүүхэд ойролцоогоор 3 – 4 кг, 50 – 60 см урттай байна. Хүүхэд цаашид өссөөр, 12 - 15 настайдаа бэлгийн хувьд боловсрох ба охид 18 нас, банди нар 21 нас хүртэлээ өснө. Хүний дундаж наслалт дэлхийн орон бүрд харилцан адилгүй байна. Хонконгт эмэгтэй хүний дундаж наслалт 84.8 бол эрэгтэйнх нь 78.9 байдаг бол Свазилэндэд ДОХ-ын халдвараас болоод дөнгөж 31.3 байна. Европийн 5 хүн тутмын нэг нь 60-с дээш настай, харин Африкийн 20 хүн тутмын нэг нь 60-с дээш настай байдаг.

НҮБ-ийн 2002 оны судалгаагаар Дэлхий дээр 100-с дээш настай 210,000 хүн байна. Дэлхийн хэмжээнд 60-с дээш настай 100 эсэгтэй тутамд мөн насны 81 эрэгтэй ноогддог байна. Хүн нас барсны дараа өөр амьдрал байдаг эсэх нь маргаантай асуултуудын нэг бөгөөд оршуулах ёслол нь үхлийн дараах амьдралтай холбоотой үүссэн зан үйл юм.

Хүнс тэжээл

Early Homo sapiens employed a hunter-gatherer method as their primary means of food collection, involving combining stationary plant and fungal food sources (such as fruits, grains, tubers, and mushrooms) with wild game which must be hunted and killed in order to be consumed. It is believed that humans have used fire to prepare and cook food prior to eating since the time of their divergence from Homo erectus.

Хүн нь холимог тэжээлтэн амьтан юм. Дан амьтны, эсвэл ургамлын гаралтай хүнс хэрэглсэн тохиолдолд хүн нь зарим төрлийн өвчинд нэрвэгдэж болзошгүй юм. Жишээлбэл, дан махан бүтээгдэхүүн хэрэглэвэл, С витамины, дан ургамлын гаралтай хүнс хэрэглэвэл В12 витамины дутагдалд ордог байна. В12 витаминыг цагаан хоолтон хүмүүс зайлшгүй нэмэлт тэжээл байдлаар хэрэглэх шаардлагатай болно. Гэхдээ цагаан хоолны сайн зохион байгуулсан дэглэмээр хоолловол, гол төрлийн өвчнүүд, жишээ нь хорт хавдар тусах магадлал буурч, биеийн илүүдэл өөх багасан, дундаж наслалт нэмэгддэг байна. In particular, non-lean red meat eaten over a lifetime has been found to increase the risks of several forms of cancer by 20 to 60 percent, while possibly causing adverse mutations in DNA..

The human diet is prominently reflected in human culture, and has led to the development of food science.

Биед агуулагдах өөх тосны хэмжээнээс хамааран хүн нь хоёроос найман долоо хоног хоолгүй, харин усгүй нөхцөлд 3-4 хоног амьд байж чадна. Хүнс тэжээлийн дутагдал нь одоо хүртэл томоохон асуудал хэвээр байгаа бөгөөд жилд 300,000 орчим хүн өлсгөлөнгөөс болж нас барж . Childhood malnutrition is also common and contributes to the global burden of disease. However global food distribution is not even, and obesity among some human populations has increased to almost epidemic proportions, leading to health complications and increased mortality in some developed, and a few developing countries. The United States Centers for Disease Control (CDC) state that 32% of American adults over the age of 20 are obese, while 66.5% are obese or overweight. Obesity is caused by consuming more calories than are expended, with many attributing excessive weight gain to a combination of overeating and insufficient exercise.

At least ten thousand years ago, humans developed agriculture, which has substantially altered the kind of food people eat. This has led to increased populations, the development of cities, and because of increased population density, the wider spread of infectious diseases. The types of food consumed, and the way in which they are prepared, has varied widely by time, location, and culture.

Сэтгэл зүй

Тархи нь хүний төв мэдрэлийн системийн төв юм. Тархи нь "доод" буюу автоном үйлдлүүд болох амьсгалах, хооллох зэрэг үйлдлүүдийг удирдахаас гадна, мөн "дээд" буюу ухамсарын үйлдлүүд болох сэтгэн бодох|бодох, хийсвэрлэх зэрэг үйлдлүүдийг удирдана. Эдгээр ухамсарын буюу танин мэдэхүйн үйлдлүүд нь оюун ухаантай холбоотой ба үүнээс урган гарах шинж чанаруудыг сэтгэлзүй судлана.

Хүний тархи нь дээд буюу ухамсрын үйлдлүүдийг хийх илүү чадамжтайгаараа бүх бүх зүйл амьтдаас ялгарна. Амьтад зөвхөн зөн совингоороо хамгийн энгийн зүйлсийг багаж болгон хэрэглэдэг бол хүн төрлөхтөн цаг хугцааны туршид багаж хэрэгслээ улам боловсронгуй болгон сайжруулсаар ирсэн байна. Хамгийн эртний хүмүүсийн хэрглэж байсан багаж зэвсэг хүртэл бусад зүйл амьтдын хэрэглэдэгээс хамаагүй болосронгуй байжээ.

Modern Anthropology has tended to bear out Darwin's proposition that "the difference in mind between man and the higher animals, great as it is, certainly is one of degree and not of kind".

Ухамсар ба сэтгэн бодох

Хүний хийсвэрлэн бодох чадвар нь амьтны аймгийн бусад хүх төрөл, зүйлүүдээсээ тэс өөр болно. Толины шалгуур (энэ шалгуур нь толинд туссан өөрийн дүрсээ ялгаж чадах эсэхийг амьтад дээр туршсан тест юм) давж чаддаг зургаан зүйл (шимпанзе, орангутан, дельфин, тагтаа, заан) амьтдын нэг юм. Хоёроо бага насны хүүхэд энэ шалгуурыг давж чаддаггүй байна.

However, this may be a matter of degree rather than a sharp divide. Monkeys have been trained to apply abstract rules in tasks.

The brain perceives the external world through the senses, and each individual human is influenced greatly by his or her experiences, leading to subjective views of existence and the passage of time.

Humans are variously said to possess consciousness, self-awareness, and a mind, which correspond roughly to the mental processes of thought. These are said to possess qualities such as self-awareness, sentience, sapience, and the ability to perceive the relationship between oneself and one's environment. The extent to which the mind constructs or experiences the outer world is a matter of debate, as are the definitions and validity of many of the terms used above. The philosopher of cognitive science Daniel Dennett, for example, argues that there is no such thing as a narrative centre called the "mind", but that instead there is simply a collection of sensory inputs and outputs: different kinds of "software" running in parallel. Psychologist B.F. Skinner has argued that the mind is an explanatory fiction that diverts attention from environmental causes of behavior. Further, that what are commonly seen as mental processes may be better conceived of as forms of covert Verbal Behavior.

Humans study the more physical aspects of the mind and brain, and by extension of the nervous system, in the field of neurology, the more behavioral in the field of psychology, and a sometimes loosely-defined area between in the field of psychiatry, which treats mental illness and behavioral disorders. Psychology does not necessarily refer to the brain or nervous system, and can be framed purely in terms of phenomenological or information processing theories of the mind. Increasingly, however, an understanding of brain functions is being included in psychological theory and practice, particularly in areas such as artificial intelligence, neuropsychology, and cognitive neuroscience.

The nature of thought is central to psychology and related fields. Cognitive psychology studies cognition, the mental processes underlying behavior. It uses information processing as a framework for understanding the mind. Perception, learning, problem solving, memory, attention, language and emotion are all well-researched areas as well. Cognitive psychology is associated with a school of thought known as cognitivism, whose adherents argue for an information processing model of mental function, informed by positivism and experimental psychology. Techniques and models from cognitive psychology are widely applied and form the mainstay of psychological theories in many areas of both research and applied psychology. Largely focusing on the development of the human mind through the life span, developmental psychology seeks to understand how people come to perceive, understand, and act within the world and how these processes change as they age. This may focus on intellectual, cognitive, neural, social, or moral development.

Some philosophers divide consciousness into phenomenal consciousness, which is experience itself, and access consciousness, which is the processing of the things in experience Phenomenal consciousness is the state of being conscious, such as when they say "I am conscious." Access consciousness is being conscious of something in relation to abstract concepts, such as when one says "I am conscious of these words." Various forms of access consciousness include awareness, self-awareness, conscience, stream of consciousness, Husserl's phenomenology, and intentionality. The concept of phenomenal consciousness, in modern history, according to some, is closely related to the concept of qualia.

Social psychology links sociology with psychology in their shared study of the nature and causes of human social interaction, with an emphasis on how people think towards each other and how they relate to each other. The behavior and mental processes, both human and non-human, can be described through animal cognition, ethology, evolutionary psychology, and comparative psychology as well. Human ecology is an academic discipline that investigates how humans and human societies interact with both their natural environment and the human social environment.

Сэтгэл хөдлөл, түүний илрэл

Tio Paquete. Гояа, 1820 он

Motivation is the driving force of desire behind all deliberate actions of human beings. Motivation is based on emotion — specifically, on the search for satisfaction (positive emotional experiences), and the avoidance of conflict. Positive and negative is defined by the individual brain state, which may be influenced by social norms: a person may be driven to self-injury or violence because their brain is conditioned to create a positive response to these actions. Motivation is important because it is involved in the performance of all learned responses.

Within psychology, conflict avoidance and the libido are seen to be primary motivators. Within economics motivation is often seen to be based on financial incentives, moral incentives, or coercive incentives. Religions generally posit divine or demonic influences.

Happiness, or being happy, is a human emotional condition. The definition of happiness is a common philosophical topic. Some people might define it as the best condition which a human can have — a condition of mental and physical health. Others may define it as freedom from want and distress; consciousness of the good order of things; assurance of one's place in the universe or society, inner peace, and so forth.

Human emotion has a significant influence on, or can even be said to control, human behavior, though historically many cultures and philosophers have for various reasons discouraged allowing this influence to go unchecked.

Emotional experiences perceived as pleasant, like love, admiration, or joy, contrast with those perceived as unpleasant, like hate, envy, or sorrow. There is often a distinction seen between refined emotions, which are socially learned, and survival oriented emotions, which are thought to be innate.

Human exploration of emotions as separate from other neurological phenomena is worthy of note, particularly in those cultures where emotion is considered separate from physiological state. In some cultural medical theories, to provide an example, emotion is considered so synonymous with certain forms of physical health that no difference is thought to exist. The Stoics believed excessive emotion was harmful, while some Sufi teachers (in particular, the poet and astronomer Omar Khayyám) felt certain extreme emotions could yield a conceptual perfection, what is often translated as ecstasy.

In modern scientific thought, certain refined emotions are considered to be a complex neural trait of many domesticated and a few non-domesticated mammals. These were commonly developed in reaction to superior survival mechanisms and intelligent interaction with each other and the environment; as such, refined emotion is not in all cases as discrete and separate from natural neural function as was once assumed. Still, when humans function in civilized tandem, it has been noted that uninhibited acting on extreme emotion can lead to social disorder and crime.

Хайр дурлал ба бэлгийн харьцаа

Human sexuality, besides ensuring biological reproduction, has important social functions: it creates physical intimacy, bonds, and hierarchies among individuals; may be directed to spiritual transcendence (according to some traditions); and in a hedonistic sense to the enjoyment of activity involving sexual gratification. Sexual desire, or libido, is experienced as a bodily urge, often accompanied by strong emotions such as love, ecstasy and jealousy.

As with other human self-descriptions, humans propose that it is high intelligence and complex societies of humans that have produced the most complex sexual behaviors of any animal, including a great many behaviors that are not directly connected with reproduction.

Human sexual choices are usually made in reference to cultural norms, which vary widely. Restrictions are sometimes determined by religious beliefs or social customs.

Many sexologists believe that the majority of Homo sapiens have the inherent capacity to be attracted to both males and females (a kind of universal potential bisexuality). In a variation of this, pioneering researcher Sigmund Freud believed that humans are born polymorphously perverse, which means that any number of objects could be a source of pleasure. According to Freud, humans then pass through five stages of psychosexual development (and can fixate on any stage because of various traumas during the process). For Alfred Kinsey, another influential sex researcher, people can fall anywhere along a continuous scale of sexual orientation (with only small minorities fully heterosexual or homosexual). Recent studies of neurology and genetics suggest people may be born with one sexual orientation or another, so there is not currently a clear consensus among sex researchers.

Соёл

Хүний нийгмийн талаарх тоо баримтууд
Дэлхийн хүн ам	7,960,500,000 (2022 оны 8 сар)
Нягтшил (Дэлхийн дундаж)	нийт талбайн км² тутамд 12.7 хүн хуурай газрын км² тутамд 43.6 хүн
Том төвлөрлүүд (хот)	Токио, Мехико, Сан-Паулу, Буэнос-Айрес, Истанбул, Жакарта, Шанхай, Хон Конг, Манила, Каир, Нью Йорк, Лос Анжелес, Сөүл, Мумбай, Москва, Лондон, Парис
Хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг хэлнүүд (2000 оныхоор)	Хятад 1.12 тэрбум Англи 480 сая Испани 320 сая Орос 285 сая Франц 265 сая Хинди 250 сая Араб 221 сая
Гол мөнгөн дэвсгэртүүд	Америк доллар, евро, иен, фунт стерлинг, рупи, Австрали доллар, рубль, Канад доллар, юан болон бусад
Дэлхийн ДНБ	$36,356,240 сая америк доллар (нэг хүнд $5,797 ам.дол.)

Соёл гэдэгт нийгмийн социал бүлгийн оюун, сэтгэлгээ, итгэл бишрэлтэй холбоотой бүлэг зүйлийг хамруулан ойлгох ба үүнд, урлаг, уран зохиол, амьдралын хэв маяг, уламжлал, зан заншил, итгэл бишрэл зэрэг багтана. Хүний биологи ба хүний шинж чанар, соёл нь хоорондоо нягт холбоотой байна. The link between human biology and human behavior and culture is often very close, making it difficult to clearly divide topics into one area or the other; as such, the placement of some subjects may be based primarily on convention.

Culture consists of values, social norms, and artifacts. A culture's values define what it holds to be important or ethical. Closely linked are norms, expectations of how people ought to behave, bound by tradition. Artifacts, or material culture, are objects derived from the culture's values, norms, and understanding of the world.

The mainstream anthropological view of culture implies that most people experience a strong resistance when reminded that there is an animal as well as a spiritual aspect to human nature.

Хэл

Үзэл бодол, сэтгэгдэлээ хүн нь хэл яриа, бичгээр дамжуулан илэрхийлнэ. Энэ бол хүний нэгэн онцгой чадвар бөгөөд хэл яриа нь хүмүүсийн харилцааны цөм болно.

Анхны бичгийн системийг ойролцоогоор 5000 жилийн өмнө зохиосон бөгөөд энэ бол соёлын хувьсгалын үндсэн шат байв. Хэл шинжлэл нь хэлний бүтэц, өөр хэлнүүдийн харилцан уялдааг судалдаг ухаан юм. Дэлхий дээр ойролцоогоор 6000 орчим хэл хэрэглэгдэж байна гэсэн тооцоо байдаг.

Урлаг, хөгжим, уран зохиол

Allegory of Music. Хөгжмийн нот бичиж буй эмэгтэй, Лоренц Липпи, 1594 он

Урлагийн бүтээл нь хүний түүхийн эхнээс эхлэн одоог хүртэл оршин байгаа ба урлаг нь хүнийг бусад зүйл амьтдаас ялгадаг нэг гол түлхүүр шинж юм.

As a form of cultural expression by humans, art may be defined by the pursuit of diversity and the usage of narratives of liberation and exploration (i.e. art history, art criticism, and art theory) to mediate its boundaries. This distinction may be applied to objects or performances, current or historical, and its prestige extends to those who made, found, exhibit, or own them.

In the modern use of the word, art is commonly understood to be the process or result of making material works which, from concept to creation, adhere to the "creative impulse" of human beings. Art is distinguished from other works by being in large part unprompted by necessity, by biological drive, or by any undisciplined pursuit of recreation.

Хөгжим нь хүнд заяасан байгалийн зөн бөгөөд ритм, зохимж, аялгуу гэсэн хорондоо холбоотой 3 зүйлсээс бүрдэнэ. Хөгжимийн олон төрлийн урсгал байна.

сонсох нь is a natural intuitive phenomenon based on the three distinct and interrelated organization structures of rhythm, harmony, and melody. Listening to music is perhaps the most common and universal form of entertainment for humans, while learning and understanding it are popular disciplines. There are a wide variety of music genres and ethnic musics.

Уран зохиол нь ихэнхи тохиолдолд хэн нэгний зохиосон бичгийн болон аман хэлбэрийн бүтээл ба өгүүллэг тууж, шүлэг, яруу найраг , драм зэрэг багтана. Уран зохиолын төрөлд туульс, домог, үлгэр зэрэг мөн багтана.

Файл:7BrahmanMH.jpg

Бясалгал хийж буй хүний баримал

Итгэл, үнэмшил ба Шашин шүтлэг

Spirituality, belief or involvement in matters of the soul or spirit, is one of the many different approaches humans take in trying to answer fundamental questions about humankind's place in the universe, the meaning of life, and the ideal way to live one's life. Though these topics have also been addressed by philosophy, and to some extent by science, spirituality is unique in that it focuses on mystical or supernatural concepts such as karma and God.

A more organized, but related, concept is religion — sometimes used interchangeably with "faith" — which is commonly defined as a belief system concerning the supernatural, sacred, or divine, and the moral codes, practices, values, institutions and rituals associated with such belief. In the course of its development, religion has taken on many forms that vary by culture and individual perspective.

Some of the chief questions and issues religions are concerned with include life after death (commonly involving belief in an afterlife), the origin of life (the source of a variety of origin beliefs), the nature of the universe (religious cosmology) and its ultimate fate (eschatology), and what is moral or immoral. A common source in religions for answers to these questions are transcendent divine beings such as deities or a singular God, although not all religions are theistic — many are nontheistic or ambiguous on the topic, particularly among the Eastern religions.

Although a majority of humans profess some variety of spiritual or religious belief, some are irreligious, lacking or rejecting belief in the supernatural or spiritual. Additionally, although most religions and spiritual beliefs are clearly distinct from science on both a philosophical and methodological level, the two are not generally considered to be mutually exclusive; a majority of humans hold a mix of both scientific and religious views. The distinction between philosophy and religion, on the other hand, is at times less clear, and the two are linked in such fields as the philosophy of religion and theology.

The Thinker, Artist's rendering of the sculpture by Auguste Rodin.

Философи ба өөрийгөө илэрхийлэх

Philosophy is a discipline or field of study involving the investigation, analysis, and development of ideas at a general, abstract, or fundamental level. It is the discipline searching for a general understanding of values and reality by chiefly speculative means.

The core philosophical disciplines are logic, ontology or metaphysics, epistemology, and axiology, which includes the branches of ethics and aesthetics. Philosophy covers a very wide range of approaches, and is also used to refer to a worldview, to a perspective on an issue, or to the positions argued for by a particular philosopher or school of philosophy.

Plato and Aristotle in a detail from The School of Athens by Raphael.

Metaphysics is a branch of philosophy concerned with the study of first principles, being and existence (ontology). In between the doctrines of religion and science, stands the philosophical perspective of metaphysical cosmology. This ancient field of study seeks to draw logical conclusions about the nature of the universe, humanity, god, and/or their connections based on the extension of some set of presumed facts borrowed from religion and/or observation.

Humans often consider themselves to be the dominant species on Earth, and the most advanced in intelligence and ability to manage their environment. This belief is especially strong in modern Western culture. Alongside such claims of dominance is often found radical pessimism because of the frailty and brevity of human life.

Humanism is a philosophy which defines a socio-political doctrine the bounds of which are not constrained by those of locally developed cultures, but which seeks to include all of humanity and all issues common to human beings. Because spiritual beliefs of a community often manifests as religious doctrine, the history of which is as factious as it is unitive, secular humanism grew as an answer to the need for a common philosophy that transcended the cultural boundaries of local moral codes and religions. Many humanists are religious, however, and see humanism as simply a mature expression of a common truth present in most religions. Humanists affirm the possibility of an objective truth and accept that human perception of that truth is imperfect. The most basic tenets of humanism are that humans matter and can solve human problems, and that science, freedom of speech, rational thought, democracy, and freedom in the arts are worthy pursuits or goals for all peoples. Humanism depends chiefly on reason and logic without consideration for the supernatural.

Шинжлэх ухаан ба технологи

Шинжлэх ухаан гэдэг нь орчлон дэлхийн тухай, зохион байгуулалтанд оруулсан мэдлэгийн цогц, харин технологи гэдэгт хүн төрлөхтөн өөрийн хэрэгцээнд зориулан бүтээсэн зүйлсийг хамруулна.

Хүн төрлөхтний соёлуудын нийтлэг болон ялгаатай талууд нь тэдгээр хүмүүсийн бүтээсэн бол хэрэглэж буй зүйлсээр илрэнэ. Археологи нь өнгөрсөн түүхийн хугацаанд оршин байсан соёлуудыг судлана. Эртний хүмүүс чулуун зэвсэг, вааран эдлэл, гоёл чимэглэлийн зүйлсүүдийн бүтээж, хэрэглэж байсан ба эдгээр нь цаг хугацаа болон тодорхой бүс нутгуудын хувьд өөр хоорондоо ялгаатай байдаг байна.

Технологийн дэвшлээр соёлын нэг төвшнөөс нөгөө төвшин рүү шилжинэ. Жишээлбэл газар тариалан нь анх салангид, цөөн хэдэн газарт үүссэн боловч маш богино хугацаанд тархаж, хүн төрлөхтний амьдралын үндсэн хэлбэр болсон. Зэр зэвсэг, архитектур, төмөрлөгийн үйлдвэрлэлд гарсан дэвшил мөн адил богино хугацаанд хурдацтай дэлгэрсэн байдаг.

сансар судлал нь хүн төрлөхтөнд шинэ боломж олгож байна

Эдгээр технологиуд нь аман хэлбэрээр тархсан ба технологийн нэгэн төрөл болох бичиг үсэг нь бүс нутгуудын хооронд мэдээлэл дамжих боломжийг асар ихээр нэмэгдүүлэв.

Дээр дурьдсан дэвшлүүд нь иргэншил, хотжилт үүсэх боломжийг бүрдүүлж, аажим энэ нь шинэ технологи бий болгох, дэлгэрүүлэх, боловсронгуй болгох тодорхой бүтцүүдийг үүсэхэд нөлөөлөв. Одоо шинжлэх ухаан нь хүн төрлөхтний соёлын үндсэн цөм болоод байна.

In recent times, physics and astrophysics have come to play a central role in shaping what is now known as physical cosmology, that is, the understanding of the universe through scientific observation and experiment. This discipline, which focuses on the universe as it exists on the largest scales and at the earliest times, begins by arguing for the big bang, a sort of cosmic expansion from which the universe itself is said to have erupted ~13.7 ± 0.2 billion (10⁹) years ago. After its violent beginnings and until its very end, scientists then propose that the entire history of the universe has been an orderly progression governed by physical laws.

Арьс өнгө ба угсаатан

Хүн төрлөхтөн түүхийн цаг хугацааны туршид өөрсдийгөө арьсны өнгөөр, мөн тодорхой угсаатны бүлгүүдээр ангилж ирсэн байна. Арьсны өнгөөр хүмүүсийг ангилах нь биологийн хувьд зөв ангилал эсэх нь одоо хүртэл маргаантай байгаа болно Арьсны өнгөөр ангилахын үндэс нь харагдах байдал ба удам гаралтай холбоотой, тодруулбал хүний арьсны өнгө, нүүрний төрхтэй холбоотой болно.

Одоо тогтоогдсон генетикийн болон археологийн баталгаанууд дээр тулгуурлан орчин цагийн хүн нь Зүүн Африкаас гаралтай гэж үзэж байна. Хэдийгээр бусад амьтдынхыг бодвол хүний гений дараалал нь харьцангуй нэгэн төрлийн байдаг боловч (homogeneous), Африк тив дэх хүмүүсийн ген нь бусад тивийн хүмүүсийнхтэй харьцуулахад генетикийн хувьд хамгийн олон төрлийнх (genetically diverse) байдаг. Генийн гажигуудын дийлэнх нь "нэг өнгийн арьсны бүлэг" бүхий хүмүүс дотор илрэх ба харин "өөр арьсны өнгө бүхий бүлгүүдэд" нийт генийн гажигийн дөнгөж 5-15% тохиолддогийг тогтоосон байна. Уг асуудал хамгийн маргаантай судалгааны чиглэлийн нэг гэж тооцогдож байна.

Харин угсаатны бүлэг нь хэл, соёл, гарал угсаа, үндэстэн, газар нутагтай салшгүй холбоотой болно. Ураг төрлийн холбоо угсаатны үндэс болно. Арьсны өнгө ба угсаатны бүлэг нь Race and ethnicity can lead to variant treatment and impact social identity, giving rise to racism and the theory of identity politics.

Нийгэм

Нийгэм гэдэг нь хүмүүсийн харилцаанаас урган гарсан зохион байгуулалт бүхий нийлмэл системийг хэлнэ.

Засгийн газар ба улс төр

Нью-Йорк хот дахь НҮБ-ийн байр. Уг байгууллага нь Дэлхий дээрхи улс төрийн хамгийн том байгууллагуудын нэг юм.

Төр нь тодорхой газар нутгийн хүрээн дэх, зохион байгуулалттай улс төрийн нэгдлийг хэлнэ. Төр нь засгийн газар, өөрийн газар нутгийн хүрээнд хэмжээлшгүй эрхтэй байна. ба тухайн ган (коммюнити) хзохион байгуулагдсанstate is an organized political community occupying a definite territory, having an organized government, and possessing internal and external sovereignty. Recognition of the state's claim to independence by other states, enabling it to enter into international agreements, is often important to the establishment of its statehood. The "state" can also be defined in terms of domestic conditions, specifically, as conceptualized by Max Weber, "a state is a human community that (successfully) claims the monopoly of the 'legitimate' use of physical force within a given territory."

Засгийн газрыг улс төрийн утгаар нь хууль тогтоох, түүнийг мөрдүүлэх зорилготой, шатлан захирах бүтэц бүхий байгууллага гэж тодорхойлж болно. Government can be defined as the political means of creating and enforcing laws; typically via a bureaucratic hierarchy.

Улс төрийн бодлого нь нийгмийн бүлэг дэх шийдвэрээр дамжин явагдах процесс юм. Ерөнхий тохиолдолд үүнийг засгийн газарын шинж чанарыг тодорхойлоход хэрэглэдэг боловч, мөн хамтын ажиллагаа, акедемик, байгууллын хүрээнд хэрэглэж болно. Politics is the process by which decisions are made within groups. Although the term is generally applied to behavior within governments, politics is also observed in all human group interactions, including corporate, academic, and religious institutions. Many different political systems exist, as do many different ways of understanding them, and many definitions overlap. The most common form of government worldwide is a republic, however other examples include monarchy, social democracy, military dictatorship and theocracy.

Дээрхи дурьдсан зүйлс нь эдийн засагтай нягт холбогдоно. зүх All of these issues have a direct relationship with economics.

Японы Нагасаки, Хирошима хот дээр хаяасан атомын бөмбөг нь 120,000 гаруй хүний амь нас сүйтгэсэн байна.

Дайн

Дайн нь бүлэг хүмүүс, улс, тодорхой бүтцүүдийн хоорондын том хэмжээний зөрчил бөгөөд зөрчилдөгч талууд, хоорондоо галт зэвсэг хэрэглэн хүчирхийлэл үйлдэх явдлаар илрэнэ. 20-р зууны туршид 167-188 сая хүн дайнд амь үрэгдсэн байна.

A common perception of war is a series of military campaigns between at least two opposing sides involving a dispute over sovereignty, territory, resources, religion or other issues. A war said to liberate an occupied country is sometimes characterized as a "war of liberation", while a war between internal elements of a state is a civil war. Full scale pitched-battle wars between adversaries of comparable strength appear to have nearly disappeared from human activity, with the last major one in the Congo region winding down in the late 1990's. Nearly all war now is asymmetric warfare, in which campaigns of sabotage, guerrilla warfare and sometimes acts of terrorism disrupt control and supply of better-equipped occupying forces, resulting in long low-intensity wars of attrition.

There have been a wide variety of rapidly advancing tactics throughout the history of war, ranging from conventional war to asymmetric warfare to total war and unconventional warfare. Techniques include hand to hand combat, the use of ranged weapons, and ethnic cleansing. Military intelligence has often played a key role in determining victory and defeat. Propaganda, which often includes factual information, slanted opinion and disinformation, plays a key role in maintaining unity within a warring group, and/or sowing discord among opponents. In modern warfare, soldiers and armoured fighting vehicles are used to control the land, warships the sea, and air power the sky. Outer space has recently become a factor in warfare as well, although no actual warfare is currently carried out in space.

Дайн нь хэдий асар их хэмжээний сүйрэл, гамшиг дагуулдаг боловч, нөгөө талаас технологийн дэвшлийг түргэтгэдэг байна. Эм зүй, байршил тогтоох, металлург, бөөнөөр үйлдвэрлэх, цөмийн технологи, пуужин, комьпютер зэргийн хөгжилд дайн тодорхой нөлөө үзүүлсэн байна. War is a strong catalyst in technology. Throughout history there has been a constant struggle between defense and offense, armour, and the weapons designed to breach it. Modern examples include the bunker buster bomb, and the bunkers which they are designed to destroy. Important inventions such as medicine, navigation, metallurgy, mass production, nuclear power, rocketry and computers have been completely or partially driven by war.

Эдийн засаг ба худалдаа

Buyers and sellers bargain in Chichicastenango Market, Guatemala.

Худалдаа гэдэг нь бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг солилцох үйл явц буюу эдийн засгийн нэг төрөл юм. Үндсэн механизмыг нь зах зээл гэж нэрлэнэ. Худалдааны анхны хэлбэр нь бараа солилцоо байсан байна. Орчин үеийн худалдаа бол хэлцэл, мөнгөн солилцоон дээр тулгуурлана. Цаасан мөнгө, хожим зээлийг нэвтрүүлснээр худалдааг хялбархан хийх боломжтой болов. Trade is the voluntary exchange of goods, services, or both, and a form of economics. A mechanism that allows trade is called a market. The original form of trade was barter, the direct exchange of goods and services. Modern traders instead generally negotiate through a medium of exchange, such as money. As a result, buying can be separated from selling, or earning. The invention of money (and later credit, paper money and non-physical money) greatly simplified and promoted trade.

Trade exists for many reasons. Because of specialization and division of labor, most people concentrate on a small aspect of manufacturing or service, trading their labour for products. Trade exists between regions because different regions have an absolute or comparative advantage in the production of some tradeable commodity, or because different regions' size allows for the benefits of mass production.

Эдийн засаг нь нийгмийн шинжлэх ухааны нэг салбар бөгөөд бараа, үйлчилгээний үйлдвэрлэл, түгээлт, худалдаа, хэрэглээ зэргийг судлана. Economics is a social science that studies the production, distribution, trade and consumption of goods and services.

Economics, which focuses on measurable variables, is broadly divided into two main branches: microeconomics, which deals with individual agents, such as households and businesses, and macroeconomics, which considers the economy as a whole, in which case it considers aggregate supply and demand for money, capital and commodities. Aspects receiving particular attention in economics are resource allocation, production, distribution, trade, and competition. Economic logic is increasingly applied to any problem that involves choice under scarcity or determining economic value. Mainstream economics focuses on how prices reflect supply and demand, and uses equations to predict consequences of decisions.

Гадаад холбоос

• MNSU
• Archaeology Info
• Human article at Wikinfo
• Chororapithecus abyssinicus Possible human-orangutan split 20 million years ago. (Aug 26 2007)