Mniszek pieniński
 Okaz uprawiany w Ogrodzie Botanicznym UMCS w Lublinie | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
mniszek pieniński | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Taraxacum pieninicum Pawł. Bull. Intern. Acad. Polon. Sci. & Lett., Cl. Sci. Math. & Nat., Ser. B 1924,109." 109 1924[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
Mniszek pieniński[4] (Taraxacum pieninicum Pawł.) – endemiczny dla Karpat Zachodnich gatunek rośliny z rodziny astrowatych (Asteraceae), należący do sekcji Erythrocarpa rodzaju mniszek (Taraxacum). Opisany ze zboczy masywu Trzech Koron w paśmie Pienin Środkowych. Nowsze badania wykazały, że synonimem tego gatunku jest opisany z Małych Karpat Taraxacum erythrocarpum Kirschner & Štěpánek[5], w związku z czym zasięg gatunku obejmuje Polskę i Słowację, a nie, jak dawniej uważano, jedynie Pieniny[6].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Liście
- Dość zmienne morfologicznie. Przeważnie do połowy, lub 2/3 wcinane, o łatkach zwróconych ku nasadzie. Czasami nie podzielone, a tylko ząbkowane. Sinozielone i nagie[7].
- Kwiat
- Pojedynczy koszyczek o okrywie długości 15–20 mm. Zewnętrzne łuski okrywy 16–19, podługowatojajowate, bladozielone, zwykle nabiegłe bladoczerwono i odstające poziomo lub odgięte[6]. Na ich obrzeżach wąski, błoniasty, jasny i nieco zaróżowiony pasek. Listki wewnętrzne jasnoszarawozielone, pokryte woskiem[7]. Znamię koloru żółtego. Pyłek obecny[6].
- Korzeń
- Ma wyraźną szyjkę korzeniową osłoniętą resztkami zeschłych liści[7].
- Owoc
- Dojrzałe niełupki mają czerwono-brunatny kolor, są górą pokryte kolczastymi brodawkami i zakończone dzióbkiem z kończykiem. Mają długość do 5 mm[7].
- Gatunki podobne
- Jako bardzo podobny do T. pieninicum podawano Taraxacum hoppeanum Griseb. & Schenk[7]. Nazwa ta jest jednak nieuprawniona (nomen illegitimum)[5]; znaczna część populacji, określanych dawniej tą nazwą, należy do Taraxacum janchenii Kirschner & Štěpánek[5], występującego na Bałkanach i w Rumunii[6].
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]- Rozwój
- Bylina, hemikryptofit. Kwitnie w maju, zapylany jest przez owady. Po dojrzeniu nasion nadziemne części obumierają, ale pod koniec lata roślina wytwarza nowe liście, często o innym kształcie, niż liście wiosenne. Taki tryb życia jest przystosowaniem do braku wody w okresie letnich upałów, roślina ta rośnie bowiem na wystawionych na działanie słońca południowych ścianach skalnych i to na wapiennym, przepuszczalnym podłożu[7].
- Genetyka
- Liczba chromosomów 2n=16. Jest to jedyny we florze Polski diploidalny mniszek, którego nasiona powstają w wyniku procesów płciowych (nie występuje agamospermia)[7].
Zagrożenia i ochrona
[edytuj | edytuj kod]Kategorie zagrożenia gatunku:
- Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)[8]: E (wymierający); 2016: CR (krytycznie zagrożony)[9].
- Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (2001, 2014): CR (krytycznie zagrożony)[10].
- Kategoria zagrożenia podane w monografii sekcji Erythrocarpa Štěpánka & Kirschnera: VU (narażony), w Polsce EN (zagrożony)[6].
W Polsce objęty jest ochroną ścisłą[7].
Pierwsze znane miejsce występowania gatunku (locus classicus) znajdowało się przy szlaku turystycznym na Trzy Korony i uległo zniszczeniu w wyniku oberwania się bloku skalnego. Mniszek pieniński uznano wówczas za wymarły. Około 2005 r. odnaleziono ponownie jego egzemplarze w szczelinach skał wapiennych pionowych, południowo-wschodnich ścian Okrąglicy. Są tu dwa skupiska; jedno liczy kilkanaście osobników, drugie około 25, liczby te zmieniają się. Obydwa skupiska są systematycznie monitorowane[7].
W Polsce mniszek pieniński rośnie na niedostępnych dla turystów i znajdujących się pod ścisłą ochroną obszarach Pienińskiego Parku Narodowego. Jednak mała liczba osobników i mały zajmowany przez nie obszar powodują, że na tym terenie jest to gatunek skrajnie zagrożony. Wymarcie tak niewielkiej populacji mogą spowodować losowe, trudne do przewidzenia zdarzenia[7].
Na Słowacji rośnie w Małych Karpatach, na Wielkiej Fatrze i Strażowskich Wierchach[6].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
- ↑ a b The Plant List. [dostęp 2017-03-14].
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ a b c Jan Kirschner, Jan Stepanek, "Taraxacum hoppeanum" and its allies (Studies in Taraxacum, 4.), „Preslia”, 57, 1985, s. 111–137.
- ↑ a b c d e f J. Kirschner, J. Štěpánek, Taraxacum sect. Erythrocarpa in Europe in the Alps and eastwards: A revision of a precursor group of relicts, „Phytotaxa”, 536 (1), 2022, s. 7–52.
- ↑ a b c d e f g h i j k Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
- ↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
- ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
- ↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.