Samuel Przypkowski

Samuel Przypkowski

Samuel Przypkowski portret imaginacyjny z lat 60. XX wieku
Radwan
Rodzina	Przypkowscy
Data i miejsce urodzenia	ok. 1592 Gnojnik
Data i miejsce śmierci	19 czerwca 1670 Królewiec
Ojciec	Mikołaj Przypkowski
Matka	Elżbieta Gabońska
Żona	Zofia Taszycka
Dzieci	1. Maciej 2. Bogusław 3. Aleksandra m. Benedykt Wiszowaty

Samuel Przypkowski (łac. Samuel Przipcovius) herbu Radwan, pseud.: Julius Celsus, Ireneus Philaletes, (ur. ok. 1592 zapewne w Gnojniku, zm. 19 czerwca 1670 w Królewcu) – pisarz religijny i polityczny, działacz braci polskich, poeta.

Życiorys

Pochodził ze szlacheckiej rodziny od dawna osiadłej w Przypkowicach (obecnie Przytkowice), w dawnym województwie krakowskim. Był synem Mikołaja, gorliwego arianina i seniora zboru lucławickiego, oraz Elżbiety z Gabońskich, bratem Krzysztofa. Pierwsze nauki pobierał w szkole ariańskiej w Lusławicach, potem studiował na uniwersytecie w Altdorfie (1614–1616), a gdy został relegowany z uczelni za kryptoarianizm, zapisał się na uniwersytet w Lejdzie (1616–1618). W 1618 odbył podróż do Londynu i Paryża.

Po powrocie do Polski około 1621 związał się trwale z dworem Radziwiłłów birżańskich, najpierw z hetmanem polnym litewskim Krzysztofem, potem z księciem Bogusławem. Na początku 1622 poślubił współwyznawczynię Zofię Taszycką. W 1627 wystąpił na sejmiku województwa krakowskiego w Proszowicach, broniąc Samuela Bolestraszyckiego, skazanego przez Trybunał Koronny za przekład książki Heraklit. W 1633 uczestniczył w wojnie polsko-rosyjskiej. W 1639 zamieszkał w majątku ziemskim arianina Jerzego Niemirycza na Ukrainie. Prawdopodobnie był w obozie wojsk szwedzko-brandenburskich w czasie bitwy pod Prostkami w październiku 1656. Za protekcją Bogusława Radziwiłła został w 1657 jednym z sekretarzy Fryderyka Wilhelma, elektora brandenburskiego.

W okresie późniejszym jako członek radykalnej części braci polskich miał chodzić z drewnianą szablą co stało się źródłem mitu o braciach polskich paradujących na sejmie właśnie z drewnianymi szablami. Był to jego sprzeciw wobec wszelkiego stosowania przemocy. Przypkowski nie uznawał również poddaństwa i pańszczyzny stąd dał wolność swoim chłopom. Później jednak zmienił zdanie i z powrotem ściągał chłopów do swojego majątku. Ten radykalny społecznie nurt nie dominował wśród samych braci polskich. Był też zwolennikiem tolerancji religijnej w Polsce, co uzasadniał różnorodnością narodów, języków, obyczajów i wiar występujących w Rzeczypospolitej.

Po uchwale sejmowej z 10 lipca 1658, skazującej braci polskich na banicję z Rzeczypospolitej, Przypkowski osiadł na stałe w Prusach Książęcych; w 1661 osiedlił się w Kotle a w 1666 przeniósł się do Kosinowa, które wziął w dzierżawę wspólnie z zięciem Mikołajem Suchodolskim. Tam też założył gminę ariańską, która przetrwała do początków XIX w. Już po jego śmierci pastorem był jego zięć Benedykt Wiszowaty.

Zmarł 19 czerwca 1670 w Królewcu i został pochowany w Kosinowie, na tzw. Ariańskiej Górze.

Twórczość

Był zwolennikiem całkowitego rozdziału Kościoła od państwa, co wyraził w rozprawie: Dissertatio de pace et concordia ecclesiae (Rozprawa o pokoju i zgodzie w Kościele), wydanej w Amsterdamie w 1628. Napisał wiele utworów poetyckich, głównie religijnych, w językach: polskim i łacińskim, m.in. Psalmy i pieśni nabożne (1610), kolejne wydania jego poezji pojawiły się w latach 1910–1911 w Wirydarzu poetyckim J.T. Trembeckiego (t. 1-2), w 1973 Na porównanie jesienne i w 1981 Dissertatio.

Ważniejsze utwory

• Wiersze polskie i łacińskie, zbiór wyd. A. Brückner w: J.T. Trembecki Wirydarz poetycki, t. 1-2, Lwów 1910–1911; wiersze: Elegiae oraz Ad Christum Dominum – wyd. uprzednio: A. Wiszowaty Stimuli virtutum fraena peccatorum, Amsterdam 1682, drukarnia H. Jansson – odmienna wersja wiersza Hymn świętego Ambrożego, który Te Deum laudamus zowią, wierszem polskim przetłumaczony – wyd. z rękopisu Biblioteki Czartoryskich nr 362 Z. Ciechanowska: S. Przypkowskiego parafraza hymnu „Te Deum”, Szymon Szymonowicz i jego czasy, Zamość 1929 – wiersz Gadka o prostej a prawdziwej probie każdej wiary – przedr. J. Dürr-Durski Arianie polscy w świetle własnej poezji, Warszawa 1948 – wiersz w: Jaśnie Wielmożnego... pana Andrzeja hrabiego z Leszna ciału... pamiątka, Kraków (1606), unikat Biblioteki Narodowej, bibliografom nieznany, zniszczony w 1944 – wiersz łac. z rękopisu „Muzy domowej” Z. Morsztyna ogł. A. Jarosz Pamiętnik Literacki, rocznik 50 (1959) – wiersz łac. Verior Hispaniorum et Gallorum descriptio, zob. S. Kot: „Descriptio gentium” di poeti polacchi del secolo XVII, Ricerche Slavistiche, t. 6 (1958); pojedyncze wiersze łacińskie przeł. Z. Morsztyn i J.T. Trembecki; wyd. przekł. A. Brückner w: J.T. Trembecki Wirydarz poetycki, t. 1-2, Lwów 1910–1911. – przekł. Z. Morsztyna przedr. i wyd.: Jan Dürr-Durski Arianie polscy w świetle własnej poezji, Warszawa 1948 (Elegie, Do Chrystusa Pana); Jan Dürr-Durski [w:] Z. Morsztyn Muza domowa, t. 2, Warszawa 1954 (wszystkie przekłady)
• Pieśni religijne, wyd. [w:] Pieśni nabożne, Raków 1610; wyd. następne: Raków 1625
• Mowa na sejmiku w Proszowicach 31 sierpnia 1627, wyd. A. Przyboś Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. 2, 1621–1660, Kraków 1955, poz. 26
• Dissertatio de pace et concordia ecclesiae, Amsterdam 1628, drukarnia G. Philadelphus; wyd. następne: 1630; przekł. angielski: Londyn 1653; przekł. niemiecki pt. Von dem Friede und Einträchtigheit der Kirchen (egz. nieznany)
• Ad moestam Poloniam de pactis Prutenicis, powst. około 1630, wyd. A. Brückner w: J.T. Trembecki Wirydarz poetycki, Lwów 1910–1911, t. 1, s. 403 (z przekł. polskiego Z. Morsztyna), tłum. także Andrzej Wiszowaty, (W. Potocki naśladował w wierszu „Do żałosnej Korony Polskiej...”, umieszczonym na czele Ogrodu fraszek wraz z łac. tekstem zmienionym pt. „Ad Poloniam de pactis cum Sueco Prussicis”)
• Panegyricus honori... Vladyslai Sigismundi regis, Raków 1633
• Fausti Socini Senensis descripta vita ab Equite Polono, 1634; wyd. następne 1636; wraz z rozprawą De Christianorum summo bono, Amsterdam (Eleutheropoli) 1651 – (według S. Kota w rzeczywistości w Londynie u G. Philadelphusa); 1663; 1664; fragmenty przekł. polski: I. Lichońska w: F. Socyn. Listy, oprac. L. Chmaj, t. 1, Warszawa 1959, Biblioteka Pisarzy Reformacji, nr 2; przekł. angielski pt. The Life of F. Socinus, Londyn 1653; przekł. holenderski; przekł. niemiecki: J.P.D. pt. Fausten Socinem von Sena Leben und Wandel, 1637
• Dissertatio quam Fausti Socini operibus praemitti voluit Eques Polonus (De Christianorum summo bono), 1636; wyd. następne 1651; przekł. angielski: Londyn 1653
• Concept o sprawie JMP. Jakuba Sienieńskiego..., która toczyła się na sejmie warszawskim Anno Dom. 1638, wyd. L. Chmaj Samuel Przypkowski..., Kraków 1927, s. 203-226
• Apologeticon adversus satyram... Heinsii cui titulus: Cras credo, hodie nihil, wyd. 1644
• Braterska deklaracja na niebraterskie napomnienie... ad dissidentes in religione uczynione, 1646 (prawdopodobnie drukarnia w Gdańsku); wyd. 2 w 1646 (w rzeczywistości edycja późniejsza, prawdopodobnie z około 1670, drukarnia w Królewcu)
• Żywot Jaśnie Oświeconego Książęcia Imci Bogusława Radziwiłła, zasadnicza część pióra S. Przypkowskiego powst. około 1660; następnie uzupełniono ją po 1670 i w latach 1727–1729, wyd. (z rękopisu Biblioteki Kórnickiej) A. Popliński, Poznań i Trzemeszno 1840; fragm. (z kopii z pierwszej połowy XVIII w.) wyd. Jan Dürr-Durski [w:] Z. Morsztyn Muza domowa, t. 2, Warszawa 1954; kopia, Archiwum Główne Akt Dawnych, Oddział Wilanów, Archiwum Radziwiłłowskie nr 39, (autorstwo zasadniczej części Żywota... jako dzieła S. Przypkowskiego wskazał A. Sajkowski; J. Dürr-Durski przypisał je mylnie Z. Morsztynowi)
• Historia socynianów polskich, zaginęła, (spis dzieł pozostałych w rękopisie podał C.C. Sandius Bibliotheca Anti-Trinitarriorum, Freistadt 1684), niektóre rękopisy znajdowały się w bibliotekach: Jagiellońskiej, Krasińskich, Petersburskiej; zob. A. Brückner „Spuścizna rękopiśmienna po Wacławie Potockim”, Rozprawa AU Wydział Filologiczny, t. 27 (1898) i odb.; T. Grabowski Literatura ariańska w Polsce, Kraków 1908, s. 461

Wydania zbiorowe

• Cogitationes sacrae ad initium Evangelii Matthaei et omnes Epistolas Apostolicas, nec non tractatus varii argumenti, praecipue de iure christiani magistratus, wyd. A. Wiszowaty i F. Kuyper, Amsterdam 1692, Bibliotheca Fratrum Polonorum, t. 7

Listy i materiały

• Do K. i B. Radziwiłłów z lat 1621–1664, rękopisy: Archiwum Główne Akt Dawnych, Oddział Wilanów, Archiwum Radziwiłłowskie
• Do W. Radeckiego, dat. z Koszyc 31 marca 1624; do Jana Stoińskiego, dat. z Rąbkowej 20 września 1627; ogł. J. Domański, L. Szczucki „Miscellanea arianica”, Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej, t. 6 (1960); rękopis: Biblioteka Ukraińskiej AN w Kijowie, nr I 5995
• Do A. Moskorzowskiego, dat. w Hłuszczycy 17 września 1633, z obozu na Bogdanowej Górze 30 września 1633; do M. Ruara, dat. z obozu pod Smoleńskiem we wrześniu 1633; do S. Kurosza, dat. 3 grudnia 1633; do Jana Stroińskiego, dat. z Dojlid 6 marca 1634; wyd. A. Rembowski „Diariusz wojny moskiewskiej r. 1634”, Warszawa 1895, Biblioteka Ordynacji Krasińskich. Muzeum K. Świdzińskiego, t. 13
• Fragmenty listu do nieznanej z nazwiska osoby, dat. 10 grudnia 1639; ogł. L. Kubala „Jerzy Ossoliński” w: Dzieła, t. 1, Warszawa 1924, s. 489-490
• Apologia własna przed elektorem brandenburskim, dat. 20 marca 1666, z rękopisu A. Lubienieckiego, wyd. F.S. Block Historia sociniannismi prussici, Królewiec 1754, s. 63 nn.

Utwór o autorstwie niepewnym

• Orationis Dominicae periphrasis, wyd. A. Wiszowaty Stimuli virtutum fraena peccatorum, Amsterdam 1682, drukarnia H. Jansson (podpisane kryptonimem: S. P., zob. Estreicher XXXIII, 104)

Zobacz też

• Przypkowscy herbu Radwan

Bibliografia

• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 140-143.
• Myśl ariańska w Polsce XVII wieku. Antologia tekstów, oprac. Zbigniew Ogonowski, Ossolineum 1991.
• Polski Słownik Biograficzny, t. XXIX, Ossolineum 1986.
• S. Augusiewicz, J. Jasiński, T. Oracki, Wybitni Polacy w Królewcu. XV–XX wiek, Olsztyn 2005.
• L. Chmaj, Samuel Przypkowski na tle prądów religijnych XVII wieku, Kraków 1927.
• Encyklopedia Warmii i Mazur: Samuel Przypkowski

Linki zewnętrzne

• Dzieła Samuela Przypkowskiego w bibliotece Polona