Drugi svjetski rat u Jugoslaviji
| Jugoslavenski front | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Segment Drugog svjetskog rata | |||||
| |||||
| |||||
| Sukobljene strane | |||||
Saveznici: NOVJ Jugoslovenska kraljevska vojska (od aprila 1941. u emigraciji, iza 1944. integrirana u NOVJ)
|
Sile Osovine: Treći Reich
Marionetski režimi:
Ostali: | ||||
| Komandanti i vođe | |||||
| Josip Broz Tito
|
Maximilian von Weichs Alexander Löhr
| ||||
Drugi svjetski rat na području Jugoslavije je formalno počeo napadom njemačkih i italijanskih snaga na Kraljevinu Jugoslaviju 6.4. 1941., a završio 15.5. 1945. s kapitulacijom osovinskih snaga na Balkanu.
Prije tog datuma su neprijateljstva na teritoriji Istre i primorja[5] formalno započela 10.6. 1940. kada je fašistička Italija objavila rat Velikoj Britaniji i Francuskoj, a stvarno dan prije aprilskog rata napadom njemačkih snaga na garnizon Jugoslavenske vojske kod Đerdapa, a nakon 15.5. 1945. su bilježeni manji okršaji jugoslavenskih snaga sigurnosti s ostacima poraženih četničkih i ustaških jedinica.
Iako je regularna Jugoslovenska vojska poražena, organizovan je masovni pokret otpora, predvođen Komunističkom partijom Jugoslavije. U toku oslobodilačke borbe partizanska gerila je izrasla u Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije, koja se borila protiv okupatora i njihovih slugu. Mihailovićevi četnici su također započeli kao pokret otpora, ali su tokom rata uspostavili saradnju sa Osovinom. Paralelno sa ratom protiv okupatora, u srpskim krajevima je vođen i bespoštedni rat partizana i četnika:
S jedne strane našla se partizanska, organizovana i disciplinovana vojska koja je, uz stalnu borbu protiv okupatora, vodila i borbu za revolucionarni preokret i uvođenje komunizma. S druge strane bila je slabo organizovana, nedisciplinovana i nedovoljno subordinirana Jugoslovenska vojska u otadžbini koja je rat otpočela kao pokret otpora, ali je u Srbiji, već u jesen 1941, ušla u kolaboraciju sa okupacionim snagama pokušavajući da se, na prvom mestu, bori protiv komunistički orijentisanih partizanskih jedinica.[6]
Nemci su krajem 1943. ocenili da situacija u Jugoslaviji nije više stvar neke "okupirane teritorije", već dobija značaj koji je odlučujući za rat, otvaranjem fronta u neposrednoj blizini granice Rajha.[7] Partizani su, uz podršku saveznika, vodili borbu za oslobođenje od okupatora i dolazak na vlast, dok su četničke jedinice, vremenom ostavši bez savezničke podrške, ušle u potpunu kolaboraciju na svim nivoima u pokušaju da spreče dolazak ideoloških protivnika na vlast.[6]
Nakon pet godina borbe, fašističke snage su pobeđene a Jugoslavija oslobođena 5. 1945. godine, u saradnji sa Crvenom armijom i zapadnim Saveznicima.
Jugoslovenskom stanovništvu je namenjen podređeni status, a mnogima od njih sudbina roblja, odnosno besplatne radne snage u Nemačkoj. Slovenija je bila pripojena Njemačkom Reichu, i Slovenci su bili određeni za istrebljenje ili ponjemčivanje. Hitler je svojim zvaničnicima naredio "da ove zemlje ponovo načine nemačkim".[8] Njemački planovi su uključivali deportaciju Slovenaca u Hrvatsku i Srbiju i Srba iz Hrvatske u Srbiju, što je ubrzo i naređeno. Joachim von Ribbentrop, ministar vanjskih poslova Trećeg Reicha, je pred sudom u Nimbergu priznao da su ove naredbe nastale u njegovom uredu.[9]
Istrebljenje Srba u NDH ohrabrivao je sam Adolf Hitler, koji je već 6. juna primio Pavelića i posavetovao ga da "ako želi istinski stabilnu hrvatsku državu, onda mora da pedeset godina vodi nacionalno netolerantnu politiku".[10] Hitler je u kasnijem periodu nameravao da granice Rajha pomeri još na istok, odnosno da anektira čitavu NDH, odnosno Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, kao što je govorio svojim glavešinama: "Kasnije jednom doći ćemo na to, da Hrvatsku inkorporiramo u Rajh ili da iz nje napravimo protektorat".[11]
Pored toga je trebalo istrebiti sve jugoslovenske Jevreje u opsežnim operacijama Holokausta.
Neposredno prije izbijanja i u prvim godinama drugog svjetskog rata Jugoslavija je nastojala očuvati svoju neutralnost. Razlozi su bili prije svega u slabosti države izazvane kako nepravladanim posljedicama velike ekonomske krize, tako i unutrašnjim sukobima, prvenstveno na etničkom planu. Od njih je bio najvažniji onaj između Srba i Hrvata, tek djelomično riješen kompromisom temeljem koga je formirana Banovina Hrvatska u augustu 1939.
Slabosti Jugoslavije je pridonosio i njen izuzetno nepovoljan geostrateški položaj, odnosno okruženost državama koje su - kao Italija, Mađarska i Bugarska - prema njoj pokazivale iredentističke pretenzije. Nakon pada Francuske je postalo jasno da Jugoslavija ne može očekivati neku efikasnu pomoć od zapadnih Saveznika, pa se službena politika vlade Cvetković-Maček sve više okretala Hitlerovoj Njemačkoj, odnosno Sovjetskom Savezu, s kojim su 1940. uspostavljeni diplomatski odnosi.
Nastojanje Hitlerove Njemačke da osigura sigurno zaleđe za Operaciju Barbarossa, odnosno očuva strateški važne naftne instalacije u Rumunjskoj od britanskoj bombardiranja je bilo razlogom za planiranje Operacije Marita, odnosno njemačke intervencije u italijansko-grčki rat. Jugoslavija je njemačkim trupama morala dati siguran prolaz, te je, slično kao i druge države regije 25.3. 1941. prisiljena na potpisivanje Trojnog pakta i formalno priključenje Silama Osovine.
Međutim, samo dva dana kasnije je u Jugoslaviji izveden puč grupe pro-britanskih oficira na čelu s Dušanom Simovićem. Iako je nova vlada signalizirala da Trojni pakt ostaje na snazi, Hitler je donio odluku da se Jugoslavija vojnički napadne zajedno s Grčkom.
Rezultat te odluke je bio tzv. aprilski rat tokom koje su njemačke snage relativno lako porazile jugoslavensku vojsku i prisilile je na kapitulaciju 17.4. 1941.
Nakon što je jugoslavenska vojska poražena, a Simovićeva vlada se sklonila u izbjeglištvo, pobjedničke Sile Osovine su odlučile Jugoslaviju podijeliti među sobom.
Njemačka je tako anektirala današnji slovenski dio Koruške i Štajerske.
Italija, je, pak priključila zapadni dio Slovenije nazvavši je provincijom Emona, a također je preuzela veliki dio istočne obale Jadrana, uključujući Hrvatsko primorje, veći dio Dalmacije i Boku Kotorsku. Italija je preko personalne unije s Albanijom priključila i zapadnu Makedoniju i veći dio današnjeg Kosova.
Bugarska je, pak, preuzela istočni dio Makedonije i jugoistočni dio današnje Srbije.
Mađarska je anektirala Prekmurje, Međimurje, Baranju i Bačku.
Ostatak je pripao novoosnovanim pro-osovinskim državama , od kojih je najveća bila Nezavisna država Hrvatska, formirana u Bosni i Hercegovini, najvećem dijelu današnje Hrvatske i manjem dijelu današnje Srbije. Srbija, je, pak došla pod okupaciju, ali je u njoj instalirana tzv. Vlada nacionalnog spasa pod pro-osovinskim generalom Milanom Nedićem. Italijanske snage su, pak, formalno obnovile nezavisnost Crne Gore kojoj je pripao dio Sandžaka.
Novi režimi - u pravilu fašistički ili šovinistički - su gotovo svuda odmah po svom formiranju počeli s represivnim mjerama usmjerenim na pripadnike "pogrešnih" ili nepoželjnih etničkih grupa, koje su, ovisno o regiji, varirale od zatiranja nacionalnog identiteta i kulture, preko protjerivanja do masovnih fizičkih likvidacija.
U početku su postojala dva pokreta otpora u Jugoslaviji, četnici i partizani. Otpor četnika je trajao samo do jeseni 1941, njihovi lideri su tada prešli neprijatelju ili se vratili pasivnosti.[12]
Novi režimi su među narodima Jugoslavije pogotovo teško pogodili Slovence - koji su se našli razdvojeni novim međunarodnim granicama i odmah podvrgnuti odnarođivanju - te Srbe, koji su, pogotovo na teritoriji NDH, bili podvrgnuti službenoj politici eliminacije od strane novih ustaških vlasti.
U Sloveniji se zato relativno brzo fomirala Osvobodilna fronta, pokret otpora koji je uz pripadnike tadašnje KP Slovenije prihvatio i članove drugih stranaka i sljedbenike drugih ideologija.
Na razvoj pokreta otpora u drugim dijelovima Jugoslavije je značajan utjecaj imala činjenica da je jugoslavenska vojska tako brzo kapitulirala, da veliki dio njenih pripadnika nije ni mogao biti zarobljen, a njeno oružje evidentirano od strane pobjednika. Zato su se već na samom početku, pogotovo u teško dostupnim planinskim krajevima, počinju formirati prve ustaničke, odnosno gerilske grupe koje će se pokušati oružjem suprotstaviti okupatoru i novim vlastima. To je pogotovo bio slučaj sa Srbima na prostoru NDH.
U ljeto 1941., nakon , širom Jugoslavije, pogotovo u krajevima sa srpskom većinom, izbijaju ustanci protiv okupatora i pro-osovinskih domaćih vlasti. Međutim, slaba koordinacija i nedisciplina ustanika dovodi do teških gubitaka u sukobu s tehnički nadmoćnim neprijateljem.
U Srbiji, pak, među ustanicima postaje očitiji sve veći ideološki raskol između pripadnika dvije frakcije. Na jednoj strani su pripadnici tzv. Jugoslovenske vojske u otadžbini ili četnici koji sebe smatraju podređenim izbjegličkoj vladi te se bore za obnovu predratnog poretka. Na drugoj strani su, pak, pripadnici Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije ili partizani koji se zalažu za uvođenje socijalizma i preuređenje poratne Jugoslavije na federativnim osnovama.
Raskol između te dvije frakcije je eskalirao u otvorene oružane sukobe, koji su u jesen 1941. koincidirali s tzv. prvom neprijateljskom ofanzivom, kojom su Nijemci likvidirali tzv. Užičku republiku. Od tog trenutka četničke snage pokazuje sve manje sklonosti za borbu protiv okupatora, a sve više za borbu protiv partizana, zbog čega će s vremenom početi otvoreno surađivati s okupatorskim snagama.
Firer je naredio:
1.) Neprijatelj u borbi upotrebljava fantastične komunistički školovane borce koji ne prezaju ni od kakvog nasilja. Ovde se više nego ikada ide za biti ili ne biti. Ova borba nema ništa zajedničkog s viteštvom i odredbama Ženevske konvencije. Ako ova borba protiv bandi, kako na Istoku tako i na Balkanu, ne bude vođena najbrutalnijim sredstvima, onda se u dogledno vreme više neće imati raspoloživih sredstava da se ovoj kugi stane na put.
Stoga trupe imaju pravo i dužnost da u ovoj borbi upotrebe svako sredstvo bez ograničenja, takođe i protiv žena i dece, samo ako ovo vodi uspehu. Obziri bilo ikakve vrste su zločin prema nemačkom narodu i prema vojnicima na frontu koji moraju da podnose udarce bandi i zato ne treba imati nikakve obzire prema bandama ili njihovim pomagačima.[13]
– Naređenje načelnika generalštaba Vrhovne komande Vermahta Wilhelma Keitela od 16. decembra 1942.
Partizanske snage iz Srbije su nakon sloma Užičke republike prešle u Istočnu Bosnu, čije su planine postale nova baza njihovih operacija. Tada započinju koraci ka stvaranju većih, mobilnijih formacija koje će postati poznate pod nazivom proleterske brigade.
Taj je proces djelomično usporen s drugom neprijateljskom ofanzivom, nakon koje partizanske snage dolaze na granicu Bosne i Crne Gore te zauzimaju Foču od koje će napraviti svoje glavno uporište u tzv. Fočanskom periodu.
Taj period krajem proljeća završava tzv. trećom neprijateljskom ofanzivom, nakon koje su osovinske snage potisnule partizanske jedinice iz Istočne Bosne. Međutim, partizanske snage - koje su u međuvremenu narasle na nekoliko proleterskih brigada - započinju veliki pohod na Bosansku Krajinu, koji će kao posljedicu imati jačanje partizanskog pokreta u zapadnim dijelovima Jugoslavije - pogotovo Sloveniji, Hrvatskoj i BiH.
Partizanske snage krajem 1942. zauzimaju Bihać koji postaje sjedište velikog teritorija pod njihovom kontrolom zvanog Bihaćka republika. Konsolidacija partizanskih snaga se nastavlja formiranjem većih jedinica kao što su divizije i korpusi, kao i skupštine zvane AVNOJ koja je njihovoj borbi trebala dati politički legitimitet.
»U poređenju sa partizanima, njemački vojnik je slabije obučen za vođenje borbe u planinama i često nije dorastao fanatično borbenim partizanima, koji su se potpuno srodili sa zemljištem, a pored toga imaju podršku stanovništva. Teškoće na jugoslovenskom ratištu naročito u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Slavoniji, ravne su teškoćama na istočnom i afričkom frontu, a veliko prostranstvo i pošumljenost terena predstavlja izuzetne teškoće«.[14]
Savezničko iskrcavanje u Sjevernoj Africi krajem 1942. je osovinske komandante uvjerilo u mogućnost savezničkoj iskrcavanja na Balkan, pa je zato odlučeno da se partizanske snage likvidiraju angažiranjem dodatnih vojnih resursa.
Prvi takav pokušaj je započeo u januaru 1943. i bio je poznat kao četvrta neprijateljska ofanziva. Njime je likvidirana Bihaćka republika, ali je gro partizanskih snaga uspio ne samo preživjeti, nego i u bitci na Neretvi nanijeti težak poraz četničkim snagama nakon koje one nisu predstavljale ozbiljan faktor u Hercegovini i Dalmaciji.
Osovinske snage su daleko bolje pripremile petu neprijateljsku ofanzivu, u kojoj su uspjele opkoliti i gotovo uništiti partizanske snage.
Preživljavanje Tita i jezgre njegove vojske u bitci na Sutjesci se kasnije pokazao kao jedan od ključnih događaja rata. Samo nekoliko mjeseci kasnije došlo je do kapitulacije Italije. Partizanske snage su, porazivši prethodno četnike, bile prisutnije u italijanskim zonama od četnika, a i daleko bliže jadranskoj obali i lukama. Zbog toga su bile u prilici razoružati italijanske snage, a i stupiti u kontakt sa zapadnim saveznicima te kasnije od njih primati naoružanje, opremu i drugu pomoć.
Do sredine 1943 partizanski otpor Nemcima i njihovim saveznicima je porastao od dimenzija puke smetnje do glavnog faktora u opštoj situaciji. U mnogim delovima okupirane Evrope neprijatelj je trpeo gubitke od ruku partizana koje je teško mogao priuštiti. Nigde ti gubici nisu bili teži nego u Jugoslaviji.[15]
Početkom septembra 1943. Italija je kapitulirala. Njemačka je na kapitulaciju Italije, slično kao i Apeninskom poluotoku, reagirala vrlo brzo nastojeći razoružati i zarobiti svoje bivše saveznike, odnosno spriječiti partizane da zauzmu njihovo mjesto. U Jugoslaviju je doveden štab Druge oklopne armije, a na raspolaganje su joj stavljene krupne snage. Ove snage su u septembru i oktobru izvele operaciju Ahze sa ciljem razoružavanja i stavljanja pod kontrolu italijanske armije na Balkanu. Obzirom da je značajan deo italijanskog naoružanja i opreme pao u ruke partizana, protiv njih je povedena šesta neprijateljska ofanziva, niz teških borbi širom Jugoslavije tokom zime.
Pad Italije imao je za posledicu naglo jačanje NOVJ, kako brojčano, tako i po naoružanju, koje je preuzeto od razoružanih Italijana. Ovo je omelo nemačke planove o posedanju italijanskih položaja. S obzirom da su u južnoj Italiji napredovale savezničke snage, izbivši na obalu Jadrana, velike neposednute oblasti na obali i u unutrašnjosti Jugoslavije predstavljale su kritičan problem za nemačku odbranu. Nemački komandant ovako je ocenio situaciju:
„Situacija u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, u neposrednoj vezi sa zamišljenim, odnosno stvarnim tokom događaja na području Sredozemnog mora, znatno se zaoštrila. U očekivanju, da će kombinovani vojno-politički udar od 8. 9. dovesti do brzog sloma nemačkog južnog i jugoistočnog fronta, ustanički pokreti prerasli su u aktivna borbena dejstva. Delimično su vršene pripreme da bi se pružila ruka anglo-američkom iskrcavanju.
Borbene akcije, koje su se otuda razvile izgubile su karakter gerilskog rata. U stvarnosti, u borbama sa posadnim trupama na odlučujućim mestima pojavljuju se brojno jake, planski vođene i — bar za planinsko ratovanje — dobro naoružane i opremljene jedinice. U sadejstvu sa anglo-američkim vazduhoplovstvom, koje ponovo napada železnička čvorišta i sa neprijateljskim lakim pomorskim snagama koje nastoje da parališu pomorski saobraćaj i na Jadranu, one otežavaju dotur u zabrinjavajućim razmerama. Osim toga, one sprečavaju privredno iskorišćavanje zemlje tako što drže u rukama važne industrijske oblasti i područja sa poljoprivrednim viškovima ili ih drže u šahu.“[7]
– Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1.11.1943.
Partizanski pokret se konsolidirao kako u tehničkom, tako i u političkom smislu. U Jajcu održano drugo zasjedanje AVNOJ-a je koincidiralo s Teheranskom konferencijom kojom su Saveznici odlučili da partizanima, a ne četnicima pružaju pomoć. Saveznički vojni i politički lideri izneli su slične zaključke na međusavezničkim konferencijama u Kairu i Teheranu od 22. novembra do 7. decembra 1943:
- "Premijer Čerčil: Žalosna je činjenica da gotovo nikakve zalihe nisu dostavljene 222.000 ljudi brojnim pristalicama Tita morskim putem. Ti odlučni (borci) drže u Jugoslaviji onoliko Nemaca koliko mi držimo južno od Rima. Nemci su bačeni u zabunu nakon kolapsa Italije i patriote su osvojile kontrolu nad velikim delovima obale."[16]
- "General Ajzenhauer naglasio je vitalni značaj nastavljanja maksimalnih mogućih operacija na uspostavljenom poprištu... On veruje da svu mouću opremu treba slati Titu, jer su Mihailovićeve snage od male vrednosti."[17]
- General Bruk je, prelazeći na Jugoslaviju, rekao da su u toj zemlji Nemci imaju teškoća da održavaju svoje komunikacije. Otuda, sva dobit mora biti izvučena iz svih prilika da se uvećaju nemačke nevolje putem pomaganja partizana. Želimo da se organizuje sistem dopremanja oružja i vazdušne podrške. General Bruk rekao je da je sada 21 nemačka divizija raspoređena u Jugoslaviji do grčke granice."[18]
- "Premijer Čerčil: Izvanredne stvari postižu se u Jugoslaviji od strane Tita, koji radi mnogo više nego što je Mihailović postigao. Nema planova da se u Jugoslaviju pošalje velika armija, ali se Nemcima može zadati udarac kroz pomaganje Titovih snaga putem povećanog snabdevanja."[19]
Zahvaljujući probijanju nemačkog sistema šifrovanja radio-saobraćaja, saveznički rukovodioci raspolagali su veoma dobrim informacijama o zbivanjima u Jugoslaviji, i doneli su odluku o pružanju što veće moguće pomoći NOVJ u materijalu i putem taktičkog sadejstva. Izbačen iz savezničkog tabora, Mihailović se okrenuo sa pomoć Nemcima:
„Srbija i Hrvatska: kao i ranije, na ovom prostoru stoje dva suprotstavljena tabora-komunistički pod Titom i nacionalistički pod generalom Mihailovićem. Zbog brojčane premoći i veće borbene vrijednosti, komunisti su u posljednje vrijeme zadali nacionalistima niz teških udaraca. To je rezultiralo u traženju njemačke pomoći od strane nekoliko D.M.- komandanata. Već je došlo i do niza sporazuma, kojim se D.M.-jedinice obavezuju na obustavljanje neprijateljstava protiv Wehrmachta, čime im se omogućuje nesmetana borba protiv komunista.“ [20]
– Nemački prikaz stanja u Sredozemlju od 9. decembra 1943.
-
Tu se ponovo pokazalo da zahtevi koje postavlja borba sa partizanima, kako na velikom, tako i na malom planu, nisu zaostajali za onim na drugim ratištima.[21]
U periodu kad su saveznici ustanovili prisustvo 21 nemačke divizije u Jugoslaviji, u novembru 1943, snage NOVJ uspevale su da drže veliku slobodnu teritoriju koja je uključivala sledeća mesta: Senj, Karlobag, Delnice, Otočac, Udbina, Korenica, Donji Lapac, Vojnić, Vrginmost, Slunj, Koprivnica, Čazma, Ludbreg, Virovitica, Podravska Slatina, Sanski Most, Drvar, Bosanski Petrovac, Bosansko Grahovo, Ključ, Prnjavor, Kotor Varoš, Jajce, Glamoč, Bugojno, Livno, Kupres, Imotski, Trogir, Brač, Hvar, Orebić, Korčula, Vela Luka, Gračanica, Bosanski Šamac, Tuzla, Zvornik, Kladanj, Olovo, Vlasenica, Rogatica, Višegrad, Foča, Gacko, Priboj, Pljevlja, Prijepolje, Žabljak, Bijelo Polje, Mojkovac, Kolašin, Berane... Stoga su štabovi Armijske grupe F i Druge oklopne armije nakon okončanja hitnih intervencija na najosetljivijim tačkama, pripremili obuhvatan ratni plan za sistematsko posedanje važnih komunikacija i pozicija, uz istovremeno zadavanje udaraca NOVJ. Ovaj plan podeljen u veći broj operacija, s tim da se istovremeno odvija više njih u raznim oblastima. Ovaj ratni poduhvat (tzv. zimske operacije 43/44) po obimu je prevazišao sva dotadašnja ratna zbivanja u Jugoslaviji. Njegovo izvršenje trajalo je od 3. decembra 1943. do sredine februara 1944.
Tokom ovih operacija Nemci su uspeli da ovladaju znatnim delom slobodne teritorije i da uspostave neke narušene komnikacijske pravce, ali nisu uspeli da nanesu značajne udarce NOVJ ni ostvare presudnu prednost. Mnogobrojne operacije protiv NOVJ nastavljene su na svim područjima.
Sa dolaskom proleća počele su bolje da funkcionišu veze između NOVJ i saveznika. Snabdevanje opremom se povećavalo, kao i evakuacija ranjenika, a povremeno je dobijana i vazdušna taktička podrška. To je dovelo do konstantnog rasta sposobnosti NOVJ da nanosi štete Nemcima. Brojne nemačke lokalne operacije vođene s namerom popravljanja pozicija i nanošenja gubitaka NOVJ nisu uspevale da preokrenu taj trend.
Posljednji pokušaj njemačkih snaga da odlučnom akcijom likvidiraju partizanski pokret bio je odvažni padobranski desant na Drvar, kome je cilj bilo hvatanje Tita. Nemački štabovi su osmislili spektakularnu vazdušno-desantnu akciju uz podršku motorizovanih i izviđačkih kopnenih napadnih grupa, sa ciljem uništenja centralnih rukovodstava NOVJ. Glavna meta bio je Vrhovni štab u Drvaru.
Nakon niza operacija vođenih sa ciljem osvajanja polaznih pozicija, obmanjivanja i odvlačenja snaga NOVJ iz zone napada, poduhvat je počeo 25. maja 1944. u zoru. I pored smelog planiranja i velikog zalaganja, operacija nije postigla svoj osnovni cilj. Nakon ovog napada, Vrhovni štab NOVJ premestio se na utvrđeni Vis.
U lipnju 1944. je, pak kraljevska vlada u Londonu pristala na sporazum Tito-Šubašić kojim su partizanske snage priznate kao redovna vojska. Istovremeno Tito šalje proglas pripadnicima pro-osovinskih snaga da se priključe partizanima. Njega će prihvatiti veliki broj četnika kao i hrvatskih domobrana.
„Neprijatelj: svjestan cilja, energično vođen i dobro snabdjeven s mora i iz vazduha; bori se u svojoj zemlji sa trupama prilagođenim brdskom terenu. Vrijedno zapažanja je i to, da neprijatelj nije samo brojčano jači, već ima i brojniju artiljeriju i više municije.“[22]
– Nemački izvještaj o borbama u Jugoslaviji od novembra 1944
U ljeto 1944. Crvena armija prodire na Balkan, što partizanske snage koriste kako bi konačno prodrle u Srbiju koja je dotada bila van njihovog domašaja. Napori NOVJ su nakon dugotrajnih iscrpljujućih borbi završeni uspehom. Tokom prvih dana avgusta grupa divizija NOVJ (2, 5. i 17) uspela je da se probije iz Crne Gore i forsira Ibar. 21. avgusta u zapadnu Srbiju prodrla je Prva proleterska divizija, uskoro za njom Šesta lička, a početkom septembra i Dvanaesti korpus. Ove snage oslobodile su mnoge gradove (Gornji Milanovac 12. septembra, Valjevo 18. septembra, Aranđelovac 20. septembra) i uspostavile bazu za predstojeći napad na Beograd. Tada su poražene četničke snage u Srbiji, a ubrzo je Bugarska - čije su snage bile držale veliki dio Srbije i Makedonije pod okupacijom - prešla na stranu Saveznika. To je partizanima omogućilo oslobađanje tih područja, uključujući i glavni grad Jugoslavije Beograd.
S obzirom na to da je tokom septembra i prvog dela oktobra 1944. došlo do prebacivanja namačkih snaga u Srbiju zbog približavanja Crvene armije, NOVJ je u tom periodu izvan Srbije postigla vrlo značajne uspehe. Mnoga mesta su konačno oslobođena (Drvar, Gacko, Prijedor, Jajce, Donji Vakuf, Bugojno, Gornji Vakuf, Tuzla, Hvar, Brač, poluostrvo Pelješac, Berane, Nikšić, Bileća, Trebinje, Benkovac, Livno, Dubrovnik), a mnoga druga privremeno (Tešanj, Teslić, Slavonska Požega, Zvornik, Daruvar, Pakrac, Kolašin, Bijelo Polje, Banjaluka, Pljevlja, Virovitica, Višegrad, Travnik). Ova dejstva NOVJ, naročito ofanziva za oslobođenje Dalmacije i Druga banjalučka operacija onemogućile su izvlačenje krupnijih snaga Druge oklopne armije za Beogradsku operaciju i dalja dejstva u Panoniji.
Do kraja 1944. će biti oslobođene i Crna Gora i Dalmacija. U Srijemu se, pak, formira tzv. srijemski front kojeg partizani - nedovoljno iskusni i opremljeni za frontalne operacije ne mogu probiti. Osovinske snage su još u stanju poduzimati neke manje ofanzivne operacije kao što je likvidacija virovitičkog mostobrana, te ofanziva koja za cilj ima prodor do ušća Neretve početkom 1945.
Narodnoslobodilačka vojska Jugoslavije, koja je promijenila ime u Jugoslavenska armija, pak u proljeće poduzima završne operacije, pri čemu je poseban uspjeh imala Četvrta armija, uspjevši osloboditi Rijeku, Istru i Trst prije zapadnih saveznika. Ostale armije su nešto sporije, ali vrlo brzo dolazi do potpunog kolapsa osovinskih snaga.
Borbe se na području Slovenije i Austrije nastavljaju sve do 15.5. i predaje osovinskih snaga, što je uvod u događaje poznate kao blajburški masakr. Istovremeno su posljednje veće formacije četnika likvidirane na Zelengori.
Demografski gubici Jugoslavije u drugom svjetskom ratu su izrazito veliki, i iznose preko milion žrtava rata, prema procenama vodećih stručnjaka SFRJ Bogoljuba Kočovića i Vladimira Žerjavića. Najveći deo žrtava čine civili.
Prema nemačkom dokumentu, pronađenom kod generala Reineckea, ukupni nemački gubici na Balkanu iznose 24.000 ubijenih i 12.000 nestalih, ne pominjući ranjene. Većina gubitaka na Balkanu Wehrmachtu je nanesena u Jugoslaviji.[23]
- ↑ Tomasevich, Jozo; War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: The Chetniks, Volume 1; Stanford University Press, 1975 ISBN 978-0-8047-0857-9 [1]
- ↑ Cohen, Philip J., Riesman, David; Serbia's secret war: propaganda and the deceit of history; Texas A&M University Press, 1996 ISBN 0-89096-760-1 [2]
- ↑ Ramet, Sabrina P.; The three Yugoslavias: state-building and legitimation, 1918-2005; Indiana University Press, 2006 ISBN 0-253-34656-8 [3]
- ↑ Tomasevich, Jozo; War and revolution in Yugoslavia, 1941-1945: occupation and collaboration, Volume 2; Stanford University Press, 2001 ISBN 0-8047-3615-4 [4]
- ↑ Teritorije buduće SFRJ, koje su prije rata bile dio Italije
- ↑ 6,0 6,1 Dubravka Stojanović: Ulje na vodi
- ↑ 7,0 7,1 Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1.11.1943.
- ↑ Tomasevich 2001: str. 85
- ↑ Secretariat of the Tribunal, Trial of the Major War Criminals, (Nuremberg: International Military Tribunal: 1947: Vol. X. p. 434.
- ↑ Zaboravljena antifašistička tradicija
- ↑ Nemački zapisnik sa pregovora sa četnicima 11.8.1944.
- ↑ Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "In the beginning there had been two resistance movements in Jugoslavia, the chetniks and the partisans. The resistance of the chetniks had lasted only until the autumn of 1941, their leaders then going over to the enemy or returning to passivity."
- ↑ Naređenje načelnika generalštaba Vrhovne komande Vermahta od 16. decembra 1942.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/46_77.htm
- ↑ Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "By the middle of 1943 partisan resistance to the Germans and their allies had grown from the dimensions of a mere nuisance to those of a major factor in the general situation. In many parts of occupied Europe the enemy was suffering losses at the hands of partisans that he could ill afford. Nowhere were these losses heavier than in Jugoslavia."
- ↑ It was a lamentable fact that virtually no supplies had been conveyed by sea to the 222,000 followers of Tito. These stalwarts were holding as many Germans in Yugoslavia as the combined Anglo-American forces were holding in Italy south of Rome. The Germans had been thrown into some confusion after the collapse of Italy and the Patriots had gained control of large stretches of the coast. SEXTANT/EUREKA CONFERENCES (Cairo and Tehran. 22 November-7 December 1943), strana 385
- ↑ GENERAL EISENHOWER stressed the vital importance of continuing the maximum possible operations in an established theater... He believed that all possible equipment should be sent to Tito since Mikhailovitch’s forces were of relatively little value. SEXTANT/EUREKA CONFERENCES (Cairo and Tehran. 22 November-7 December 1943), strana 445
- ↑ Turning to Yugoslavia, GENERAL BROOKE said that since the withdrawal of Italian forces there, the Germans have found it difficult to maintain their communications in that country. Therefore, full advantage must be taken of all opportunities to increase the German difficulties in Yugoslavia by assisting the Partisans. It is desired to organize a system by which arms can be supplied to them and air assistance rendered as well. GENERAL BROOKE said that there were now some 21 German divisions deployed in Yugoslavia as far down as the Grecian border. SEXTANT/EUREKA CONFERENCES (Cairo and Tehran. 22 November-7 December 1943), strane 528-529
- ↑ Splendid things had been accomplished in Yugoslavia by Tito, who is doing much more than Mihailovich had accomplished. There were no plans to put a large army into Yugoslavia, but a blow could be struck at the Germans by means of assisting the Tito forces through increased supplies. SEXTANT/EUREKA CONFERENCES (Cairo and Tehran. 22 November-7 December 1943), strana 519
- ↑ NAW, T-311, Roll 175, 000895: Prikaz neprijateljskog stanja u Sredozemlju od strane generalštabnog majora Warnstorff-a (dodatak zabilješki sa sastanka kod načelnika štaba Grupe armija „E“ od 9. decembra 1943.).
- ↑ Lothar Rendulic: GEKÄMPFT, GESIEGT, GESCHLAGEN, strana 209 (nem. Hier zeigte sich wieder, daß die Anforderungen, die der Partisanenkampf im Großen wie im Kleinen an sie stellte, nicht hinter denen anderer Kriegsschauplätze zurückstanden.)
- ↑ NAW, T-311, Roll 194, 001108: Telegram načelnika štaba Jugoistoka Vrhovnoj komandi oružanih snaga o stanju u sektoru 21. brdskom korpusu (24. novembar 1944.).
- ↑ Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "According to German casualty lists quoted by The Times for July 30th, 1945, from documents found amongst the personal effects of General Reinecke, head of the Public Relations Department of the German High Command, total German casualties in the Balkans amounted to 24,000 killed and 12,000 missing, no figure being mentioned for wounded. A majority of these casualties suffered in the Balkans were inflicted in Jugoslavia."
- Okupacija Jugoslavije
- Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije
- Demografski gubici Jugoslavije u drugom svjetskom ratu
- Saveznici i Jugoslavija
- Tomasevich, Jozo (2010). RAT I REVOLUCIJA U JUGOSLAVIJI 1941-1945; OKUPACIJA I KOLABORACIJA. EPH, Liber. ISBN 978-953-300-147-0.
- Petranović, Branko; , Momčilo Zečević (1985). JUGOSLAVIJA 1918-1988. TEMATSKA ZBIRKA DOKUMENATA. Beograd: Nolit.
- Petranović, Branko (1988). ISTORIJA JUGOSLAVIJE, knjiga II - NARODNOOSLOBODILAČKI RAT I REVOLUCIJA. Beograd: Nolit.
- HRONOLOGIJA NARODNOOSLOBODILAČKOG RATA 1941-1945. Beograd: Vojnoizdavački zavod. 1964.
- OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE - knjiga 1. Beograd: Vojni istoriski institut Jugoslovenske narodne armije. 1957.
- OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE - knjiga 2 (drugo prepravljeno i dopunjeno izdanje). Beograd: Vojnoistoriski institut. 1965.
- Historijska čitanka, Drugi svjetski rat na Balkanu Arhivirano 2014-01-09 na Wayback Machine-u
- Biblioteka Znaci, posvećena Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji
| ||||||||||||
