Rashiduddin

Rashiduddin
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	taxminan 1247-yilda, Hamadon
Vafoti	18.7.1318 Tabriz, Hulokuiylar davlati
Otasi	Imodud-Davla Abul Xayr
Kasbi	vazir (Hulokuiylar davlatida), shifokor, tarixchi, ilohiyotchi

Rashiduddin, (toʻliq ismi) Rashiduddin Fazlulloh ibn Imomuddavla Abulxayr Hamadoniy, at-Tabib — Eron tarixchisi va davlat arbobi.

Kelib chiqishi

Rashiduddin Fazlulloh ibn Abu al-Xayr Ali Hamadoniy taxminan 1247-yilda Eronning Hamadon shahrida tugʻilgan. U yahudiy olimlarining oddiy oilasidan chiqqan deb taxmin qilinadi. Rashiduddinning bobosi, Tabib Muvoffiq ad-Davla Nizoriy Rukniddin Xurshoh muzofotidan boʻlgan. 1256-yil oxirida Ismoiliy qalʼalari qulagandan soʻng, u oʻgʻli (Rashidning otasi) bilan Moʻgʻul xoni Huloku xizmatiga qoʻshildi. Rashiduddin islomni qabul qilishidan oldin Rashid ad-Davla nomi bilan tanilgan (taxminan 1277, sanasi munozarali). 1318-yilda qatl etilgandan soʻng, uning boshi «bevafo yahudiyning oʻldirilishini eʼlon qilib» Tabriz atrofida olib borilgan. Boshqa tomondan, Rashiduddinning yahudiy ekanligi haqidagi maʼlumotlar uning dushmanlari tomonidan chiqarilgan degan qarashlar ham bor va shu bois uning yahudiy ekanligiga koʻpchilik shubha bilan qaraydi.

Siyosiy martabasi

Rashiduddin davlat xizmatiga Hulokuiylardan Abaqaxon (1265-1282) davrida kirgan. Ehtimol, u moliya boʻlimida xizmat qilgan va shu bilan birga saroy shifokori ham boʻlgan. Oʻrta asrlarda tibbiyot boshqa tabiiy fanlardan alohida ajralib turmagan, u ham matematika, kimyo va astrologiya singari fanlar kabi moʻgʻul elxonlari tomonidan alohida qadrlangan. Rashiduddin oʻz davrida tibbiyot va botanika fanlari rivojiga oʻzining munosib hissasini qoʻshgan. 1298—1317-yillari Erondagi moʻgʻul hukmdorlari Gʻozonxon, Uljaytuxon, Abu Saʼid saroyida vazir lavozimida faoliyat yuritgan. Amalda davlatni idora etgan.

Islohotlari

Gʻozonxon hukmronligining boshida davlat chuqur iqtisodiy inqirozga yuz tutdi. Oʻzgarishlar zarurligini anglagan Gʻozonxon, taxtga oʻtirishdan oldin ham, amir Navroʻzning maslahati bilan islomni qabul qildi va keyin uni davlat diniga aylantirdi. Ushbu qadam unga markaziy hukumatni mustahkamlashdan manfaatdor boʻlgan Eron maʼnaviy va byurokratik zodagonlari bilan yaqinlashishga imkon berdi. Merosxoʻr rasmiy Rashiduddinning eng yuqori lavozimiga koʻtarilish xuddi shu maqsadga xizmat qildi. Rashiduddin oʻzining xronikasida islohotlarni amalga oshirishdagi barcha xizmatlarni faqat elxon tashabbusi ekanligini taʼkidlaydi. Biroq, Rashidning yozishmalaridan Gʻozonxon islohotlar uning vaziri (Rashiduddin)ning siyosiy gʻoyalariga ekanligi maʼlum boʻladi Rashiduddin markaziy hokimiyatni mustahkamlash tarafdori boʻlgan. Uning siyosiy gʻoyalari Nizomulmulk va Malikshoh davridagi Saljuqiylar davlati edi.. Rashid quyidagilarni zarur deb hisoblagan: elxonlar va moʻgʻul elitasi tomonidan Eron davlatchiligi anʼanalarini oʻzlashtirish; turk-moʻgʻul koʻchmanchi zodagonlarning markazdan qochishga intilishlariga qarshi kurash; renta soligʻi miqdorini qatʼiy belgilash va "raʼiyatlar" - dehqonlar va kambagʻal shahar aholisining ahvolini yumshatish va ularning soliqqa tortiladigan toʻlov qobiliyatini oshirish uchun moliyaviy apparatni takomillashtirish; vayron qilingan sugʻorish tizimini qayta qurish va qishloq xoʻjaligi, hunarmandchilik, savdo va shahar hayotini oʻz izniga solish. Rashiduddin tashabbusi bilan oʻtkazilgan Gʻozonxon islohotlari mahalliy mulkdorlar ahvolini yengillashtirib, moʻgʻul amaldorlari oʻzboshimchaligiga barham bergan. Mamlakatda xoʻjalik tiklana boshlagan, yerlar iqto tarzida moʻgʻul harbiy boshliqdariga boʻlib berilgan. Rashiduddin vazirligi davrida mamlakatda eng yirik yer egasiga aylangan. Islohotlar natijasida mamlakat iqtisodiyoti biroz tiklandi. Bunga nafaqat Jomiy at-tavorih va Rashiduddinning boshqa yozishmalari, balki boshqa tarixchilarning, masalan, Hofizi Abru va Muhammad ibn Hindushoh Naxchevoniyning xabarlari ham baho berishi mumkin. Qazviniy Hamidulloh Ibn Abu Bakr Mustavfiy «Nuzhat ulqulub» (taxminan 1340-yilda yozilgan) geografik asarida Eronning bir qator mintaqalarida iqtisodiy oʻsish boʻlganligini tasvirlaydi.

Hokimiyatdan ketishi va qatl etilishi

Uljaytuning oʻgʻli Abu Said Bahodirxon 1317-yil oʻrtalarida oʻn ikki yoshida taxtga oʻtirdi. Moʻgʻullarning suldus qabilasidan chiqqan amir Choʻbon uning qoʻl ostida haqiqiy hukmdorga aylandi. Choʻbonning qoʻllab-quvvatlashi tufayli ikkinchi vazir Tojiddin Alishoh kuchaytirildi. Turli fitnalar orqali u Rashiduddinni hokimiyatdan chetlashtirdi (1317). Rashid, ilgari Saʼdiddin singari, davlat mablagʻlarini oʻgʻirlashda ayblangan. Keyin u oʻz oʻgʻli «sharbatdor» lavozimidagi Ibrohimga, Uljaytunni zaharlashni buyurganlikda ayblandi. Ota va oʻgʻil Choʻbon tomonidan hibsga olingan, aybdor deb topilgan va 1318-yil 18-iyulda qatl qilingan (qilich bilan ikkiga boʻlib tashlangan).

Adabiy merosi

Rashiduddin — yirik olim boʻlgan. U tarixdan tashqari tibbiyot, tabiiy fanlar va ilohiyotga doir risolalar yozgan. Uning «Jomeʼ at-tavorix» asari Hulokuiylar davlati tarkibidagi mamlakatlarning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy tarixi, etnologiyasi, tili boʻyicha muhim manbadir. Rashiduddin tabiatshunoslik, qishloq xoʻjaligi texnologiyasi va qurilish haqidagi maʼlumotlarni oʻz ichiga olgan «Kitob al-ahyo val-asar» qomusiy asarini yozgan. U «Miftoh at-tafosir» (Tafsirlar kaliti) Qurʼoni karim tafsirini hamda arab tiliga tarjima qilingan «Majmuʼayi Rashidiyya» (Rashid asarlari toʻplami) nomi bilan mashhur boʻlgan Shofiʼiylikka oid yana uchta asarni yozgan. «Muqotiboti Rashidiy» (yoki Munshooti Rashidiy) - Rashiduddinning yozishmalari hisoblanib, Eron tarixi, muallifning siyosiy qarashlari va uning iqtisodiyoti haqida qimmatli maʼlumotlar mavjud. 53 ta maktubdan, shu jumladan Rashiduddinga turli shaxslardan kelgan 4 ta xat, qolganlari oʻgʻillariga, turli musulmon ulamolar, harbiy va fuqarolik amaldorlariga yuborilgan xatlardan iborat. Ular Gʻiyosiddin Muhammad Rashidiy (1327-1336) vazirligi davrida uning kotibi Muhammad Abarkuhiy tomonidan «Savonih al-afkori Rashidiy» (Rashidning fikrlari va mulohazalari) nomli kitobga birlashtirildi. Rashiduddinning mol-mulki roʻyxati bilan yozilgan irodasini oʻz ichiga olgan xat eng katta qiziqish uygʻotadi. Maktublarning uslubi bir xil emas, ehtimol baʼzi bir qismini vazirning kotiblari yozgan. Yozishmalarning haqiqiyligi toʻgʻrisida asossiz shubhalar mavjud edi.. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, Rashiduddin buyuk va ijodkor shaxsiyat, turk xalqlarining buyuk tarixchisi, T.ning “Jomi’u-t-tavorix”, “Maktublar”i birinchi manba sifatida juda katta ilmiy ahamiyatga ega; R. “Jomi’u-t-tavorix” shoh asarining M. Alizoda amalga oshirgan (Baku, 1957-yil) tarjimasi, tadqiqoti va A.Xetagurovlar tarjimasi-tadqiqotlari favqulodda ahamiyatga ega. Professor A.Z.V. To‘g‘onning “Xo‘laguxonlar davlati iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti” (Istanbul, 1965-yil) monografiyasi xulosalari muhim..