Freize
| Freize | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 E frezeplante me bloemn en vruchtn | |||||||||||||||||
| Taxonomische indêlienge | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Soorte | |||||||||||||||||
| Fragaria x ananassa L., 1753 |
E freize of freze (Kortryk) is e sôorte fruut uut de familie van de rôozn. In de biologie zyn de kleine zoadjes den echte vrucht, en is et roo sappig deel de opgezwolln blombodem, woadeure dat dadde eigentlik e schynvruchte is. Buutn de geweune freezn, groein der by nuus in 't wilde nog 2 sôortn freezn: de busfreze (Fragaria vesca) en de zeldzoame grôte busfreze (Fragaria moschata).
Noame
[bewerkn | brontekst bewerken]'t Wôord "freezn" is een typisch vôorbeeld van e West-Vlams word dat eigentlik overgepakt is uut et Frans: een freze es in 't Frans fraise.
Geschiedenisse
[bewerkn | brontekst bewerken]In 'n Broonstyd aatn de menschn ol freezn, mo 't is mor in de 14ste êeuwe dan der freezn vanuut 't wilde in ovetjes ezet zyn. 't Wos toune nog surtout voun ze schônigeid en voun ze geneeznde krachtn. 't Is nog mor e goeie 200 joar dan de freezn lik of da me ze nu kenn, bestoan deur olle sôortn krusiengn tusschn Europeesche (zochte) en Amerikoansche (arte) sôortn.
Groei
[bewerkn | brontekst bewerken]Freezn kunn nunder up twêe maniern vôortplantn: me nunder zadjes (die an de freze angn) of met uutlopers.
Gebruuk
[bewerkn | brontekst bewerken]
Freezn zyn zoete vruchtn die styf in de smoake volln van de mêeste menschn. A 't sezoen van de freezn begunt (van meie vors), zie je overol in de provinsche plakkatjes angn met e freze up. Je kut toune de freezn rechte van 'n boer koopn, nog ossan de beste maniere voun ze leevnde ves te krygn. De freezn die in 'n wienkel liggn, zyn mêestol etrokkn an ze nog groene zyn of kommn uut buutnland (surtout Spanje), woadeure dan ze verre van ves zyn.
Freezn kuj geweune upeetn lik of dan ze zyn, mo 't zyn oek vele menschn die der ofwel bloemsuker ofwel choklasowse updoen. E rype freze et eigentlik nietnt nôdig, want ze zyn zoete enoeg van nunder eign.
Vodder van de reste zyn freezn gebruukt voun geleie van te moakn of voun up fruut- of frezetartjes te leggn.
Kwêek
[bewerkn | brontekst bewerken]
Freezn zyn ol ier ekwikt in sirrn, ounder plastiek of geweune buutn. Frezeboern gebruukn nôois twi kirs dezeste plantn, ieder joar zettn ze nieuwe omdan de freezn ieder joar e bitje klinder kommn.
Ploagn en ziektn
[bewerkn | brontekst bewerken]Buutn olle sôortn ziektn, is er oek vele fernient die fret an de plante zelve of ander freezn. Vôorbeeldn zyn kevers, zworte miern, slekkn en zest muuzn en veugels.