0% found this document useful (0 votes)
987 views126 pages

Isua Kum Bo

1. The document discusses various classical and early writers who mentioned Jesus or early Christianity. These included Josephus, Thallus, Pliny the Younger, Suetonius, Tacitus, and others. 2. Josephus' writings provide one of the earliest non-Christian references to Jesus, mentioning him as a wise man and leader who was crucified under Pontius Pilate. Thallus also briefly mentioned the darkness during Jesus' crucifixion and suggested it was a solar eclipse. 3. The document examines what these early writers reported about Jesus and the earliest Christians to assess the historicity of Jesus outside the biblical sources. However, the accounts are brief and limited.
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as DOCX, PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
987 views126 pages

Isua Kum Bo

1. The document discusses various classical and early writers who mentioned Jesus or early Christianity. These included Josephus, Thallus, Pliny the Younger, Suetonius, Tacitus, and others. 2. Josephus' writings provide one of the earliest non-Christian references to Jesus, mentioning him as a wise man and leader who was crucified under Pontius Pilate. Thallus also briefly mentioned the darkness during Jesus' crucifixion and suggested it was a solar eclipse. 3. The document examines what these early writers reported about Jesus and the earliest Christians to assess the historicity of Jesus outside the biblical sources. However, the accounts are brief and limited.
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as DOCX, PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 126

ISUA KUM BO: RAWLTHAR ISUA

INDIA HINDU LEH TIBET BUDDHIST


PUITHIAMTE KE BULAH

Bung 1
Ziaktu Hmasaten (Classical Writers) Isua Râwlthar
Hunlai an Ziak Lo
1) Flavius Josephus (37-ca. 100 CE)
2) Thallos: Isua Thihlaia Thim kha Niawklem a ni
3) Pliny the Younger: Kristianten an Biak Krista Chu
4) Suetonius: Fuihpawrhtu Chretus-a
5) Tacitus: Krista, Tihhlum Chu
6) Mara bar Serapion-a Lekhathawn
7) Lucian of Samosata: Mi Fing Khenbeh

Bung 2
Isua Palestina Ram Chhungah a Awm Tih Sawitute
1) Toledot Yeshu: Isua Chanchin Bu
2) Isua Khenbehna: Mit ngeia Hmutu Ziah
a) Publius Lentulus-a Lehkhathawn
aw) Pontia Pilatan Isua Tihhlumna tura a Thupek
b) Mit Ngeia Hmutuin Isua Khenbeh leh a Thawh
       leh Chungchâng a Sawina Lehkhathawn
The Crucifixion  leh Essene Mite Thuziak Inmil Lohna
1) Kittim
2) An Hruaitu
3) Nupui Neih Loh
4) Member Thar Turte Hmanrua
The Crucifixion  Ziaktu Amah leh Amah Inkalh
Baptistu Johana Qumran Mi a Nih Rinna Chhante
Baptistu Johana Qumran Mi a Nih Rin Lohna Chhante

Bung 3
Hmun Dangah a Kal Tih Sawitute
Celsus: Dawithiam Isua
Celsus-a Chhan Lêtna
The Aquarian Gospel, Levi H. Dowling
Aquarian Gospel Bung 21
Bung 23
Bung 24
Bung 31
Bung 32
Bung 36

Bung 4
India Ramah Isua: Himis Monastery-a Kutziak
Lehkhabuah Issa/Isua, Mit Ngei Hmutu Pathumte
1) Nicolas Notovitch
2) Swami Abhedananda
3) Nicholas Roerich

Bung 5
Mithianghlim Issa Mihring Fapate Zînga |ha Ber Chanchin (The
Life of Saint Issa: Best of the Sons of Men)
Sawi Zuina
Bung 6
Issa Chanchin Ziahna Lehkhabu Zial Hmuh Tuma
Himis Monastery-a Kala Hlawhchhamte
1) Holger Kersten
2) Swami Prajnananda
3) Professor Hassnain
4) Paul Davids
5) J. Archibald Douglas

Bung 7
Issa Chanchin Ziahna Kutziak Bu a Awm Ngeia
Ngaitute leh an |anfungte
1) Madam Caspari
2) Alan Jacobs-a Ngaihdan
3) Islam Zirtîrnaa Mossa leh Issa
4) The Aquarian Gospel
5) The Adventure of a Lady in Tartary, Thibet, China
and Kashmir
6) In the World’s Attick
7) Finfiahna Hmuh Loh Hi a Awm Lo Tih Finfiahna a Ni Lo
8) Swami Nirmalananda Giri
9) Elaine Pagels, Professor of Princeton University

Bung 8
Buddhist Kutziak Bu leh Isua India Rama a
Rawn Kal Thu Ziahna Awih Lotute
1) F. Max Müller
2) J. Archibald Douglas
3) Hadhrat Mirza Ghulam Ahmad
Bung 9
Himis Monastery-a Issa Kutziak Bu Chhui Chianna
Chanchin |ha Bute leh Issa Kutziak Bu Inannate
Chanchin |ha Bute leh Issa Kutziak Bu Danglamnate
Notovitch-a Lehkhabu Bih Chianna
Mit Ngeia Hmutute an Inkalh

Bung 10
Thuvuakthlâk
1) Ziaktu Hmasaten Ziah Tur an Hre Lo
2) Authenticity leh Historicity-a Harsatna
3) Puithiamten an Zêp Hian a Tiawihawm Lo
4) Bible-a Mi Ropuite Hun Hmasa Lam Chhui an Ni Bîk Lo
a) Abrahama
aw) Isaka
b) Jakoba
ch) Mosia
d) Samuela
e) Davida
f) Elija
g) Baptistu Johana
ng) Paula
5) Bûknaah a Kâng
6) Isua Zirtîrnaah Buddhist leh Hindu Zirtîrna Hnuhma a
Lang Lo
7) Palestina Ramah Isua A Seilian

Lehkhabu Rawnte

BUNG 1
Ziaktu Hmasaten (Classical Writers) Isua Râwlthar
Hunlai an Ziak Lo
Bung khatnaah hian kum zabi khatna, hnihna leh thumna vela
ziaktute thuziak kan en zawi zawi dawn a. An za hian Kristian an
ni lo vek a; Kristiante tidudahtu an nih loh vêk pawhin eng
kawng emaw tala dodaltu an ni deuh vek mai. An dodalna
lamah Isua chanchin an hriat ang ang, a chhuan chhezâwngin an
ziak deuh vek a. Chuvangin kan thu chhuilai atan hian thu lâkna
hnâr pawimawh tak an ni thei a ni. An chanchin kan chhui
ngawr ngawr dawn lo va; Isua chanchin an ziah dân kan la
chhuak zeuh zeuh dawn a ni.
1) Flavius Josephus (37-ca. 100 CE)
Flavius Josephus-a hi kum CE zabi khatna hunlaia Juda mi,
lehkha ziaktu ropui tak a ni a. Kum zabi khatna chungchângah
na na na chuan Bible tih lohvah a lehkhabu aia lehkhabu
pawimawh a awm lo hial ang. A lehkhabu The Antiquities of the
Jews  leh The Jewish War phei hi chu Thuthlung Hlui leh
Thuthlung Thar inkâr (Intertestamental period) leh Thuthlung
Thar hunlai khawvel chanchin zirna lamah han têr pha tur a
awm kher awm lo ve.
A hming hmasa chu Joseph ben Matthias a ni a. Fapa pathum,
Hyrcanus, Justus leh Agrippa-te a nei a. An vai hian Rome Lalber
Vespasian-a hunlaia piang vek an ni. Mi hausa chhungkuaa
piang leh sei lian a ni bawk a zirna \ha ber ber a dawng vek a.
Kum 14 mi a nih a\angin puithiam lalte leh Jerusalem khawpuia
mi challang chinte rawn laih laih khawpa mi thiam chungchuang
a ni (Life, 1:5, 9).
Kum 16 mi a nihin Pharisai, Saddukai leh Essene mite chu hriat
chian a, \ha a tih berte zînga awm duhna neiin a tuihal huam
huam a. Mahse a khawiah mah hian tuihal rehna a hmu zo lo.
Thlalêrah mi pakhat, Banus-a an tih mai hnenah kalin khermei
takin kum thum chhung a khawsa a. Kum 19 mi a nihin
Pharisaite pâwlin an zîngah a awm ta a ni (Life, 2:10-12).
Felika Judai rama Ram Awptu a nih khan kum 26 mi a ni a.
Felika khan puithiam \hen khat a man a. Chu mite aiawha
Lalber hmaa ding turin Rome khawpuiah an tîr a. Chutah chuan
Kaisara nupui, Papaii nen inhmelhriatin a lakah a tla tlum hle a
ni awm e. Chumi a zârah puithiamte pawh chu an chhuah zalen
ta a (Life 3:13-16). Rome khawpui a\anga a rawn kîr leh chuan
Judaho chu Rome laka hel tumin an lo intintuah mêk tih a rawn
hmu a. Rome khawpuia a awmlai khan Rome chakzia a hmu
chiang a. An ralthuam ropuizia te, an ralrel thiamzia te leh an
hausakna nasa tak thiltih theihna chu an chelh dawn hauh lo tih
a hmu chiang a. An laka hel chu mahni chunga meiling chhêk
khawl ang chauh a ni dâwn tih a hai lo. Chuvangin hel lui lo
turin a Judapuite chu a thlêm a. Mahse tumah a hmin thei ta lo
(Life 4:17-19).
Judaho leh Rome sawrkâr indona chu a chhuak ta ngei a.
Josephus-a pawh chu Juda sipai hotu pakhatah a \ang nghe
nghe. Mahse a hmuh lawk ang ngeiin hnehna chu an chang zo
ta lo. Mi tam takin an thih phah a. Amah ngei pawh chu man a
ni. Mahse chu indonaa Rome sipai hotu, General Vespasiana
chu Lal a la ni dawn tih a hrilhlâwk a. Chutih lai tak chuan Rome
khawpuiah Kaisara (Nero-a) a thi a (68 CE-ah amah a intihlum a
ni). General Galba, Otho leh Vitellius-te chu lal\hutthleng
inchuhin an intibuai a. Chumi kârah chuan Vespasiana chu
Lalber atan an puang ta rup mai a! Josephus-a hrilhlâwkna a
thlen dik avangin Vespasiana chu a lawm hle a. An chhungkaw
hming, Flavius tih chu Josephus-a hnenah a pe ta a, a hnuaiah
hna a thawk ta a ni. General Vespasiana chu Lalber a nih tak
avangin a fapa Titus-a chu General atan a ruat a. General Titus-
a chuan CE 70 khan Jerusalem a tu dawl a, Jerusalem kulh leh
temple pawh chhut chhiat a ni ta.
Josephus-a chu Lalber hnuaiah chuan a thawk zui ta reng a.
Juda mi mah nise Rome mi dik tak ang hial a ni ta. A thuziakte
pawh chuan Rome lam a hawi em em a. Chuvangin a thlirnate
hi \an lam nei taka Juda sakhua emaw Kristian sakhua emaw
awn ngut a nih loh avangin zirna atan phei chuan hmanraw
\angkai berte zînga mi a nih phah ta a ni.
A lehkhabu, The Antiquities of the Jews-ah hian Isua hming \um
hnih a lang a. A sawi dân chuan,
Chumi hunlai chuan Isua a awm a, mihring tia sawi a thiang a
nih chuan chu mi chu mi fing tak a ni. Thilmak tak tak a ti \hin
a...Juda mi leh Gentel mi tam tak a hîp khawm a. Amah chu
Krista a ni. Kan hruaitute rawtnaa Pilatan krawsa khenbeh tura
thiam loh a chantîr khan, amah hmangaihtute chuan an
phatsan lo va. Pathian zawlneiten an hrilhlâwk angin a ni thum
niah lo nung lehin an hnenah a inlâr a. Zawlneite hian a thawh
leh tur thu chang lo pawh a chungchâng thu sing tam tak an lo
hrilhlâwk a. Kristian pawlho, a hming chawia an phuah tâkte
chu vawiin thleng hian an la chimit lo cheu a ni.1

Hei lo hi chu Isua chanchin a ziak lo.


2) Thallos: Isua Thihlaia Thim kha Niawklem a ni
Kristian ni lo, mahse Isua chungchâng ziaktu hi an awm neuh
neuh va. A tlângpui thuin a chuan chhezâwnga ziak an ni deuh
vek. Chûng zîngah chuan Thallos-a hi a hmasa ber pawl a ni ngei
ang. Ani hian CE (AD) 55-na velah khan Greek \awngin
lehkhabu volume  thum zet a ziak a. Troy khawpui tlûk chhiat
a\anga CE 50-na chhung thil thleng a ziak a ni. Mahse
vanduaithlâk takin a lehkhabu hi hmuh tur a awm tawh lo!
Amaherawhchu vanneihthlâk tak maiin Thallos-a thuziak chu
Kristian lehkha ziaktu pakhat, Sextus Julius Africanus-a (CE 160-
240 vel) chuan a lehkhabu History of the World (CE 220 vela a
ziah)-ah a lo hmang (quote) chhawng nual a. Chu chuan kawng
ro thui tak a su ta a ni. Mahse Thallos-a lehkhabu ang tho khan
Africanus-a lehkhabu (History of the World) pawh chu hmuh tur
a awm leh chuang lo hlauh mai leh pek a!
Mahse historian pakhat, Georgius Syncellus-a
lehkhabu Chronicle  (CE 800 vela a ziah)-ah Sextus Julius
Africanus-an Thallos-a a hnialna a lo lakai chhawng hlauh mai a.
Chu chu kan thu lakna hnâr awm chhun a ni ta a ni.2  A
chhawng \uk mai a nih ber chu.

Thallos-a chuan Isua thih laia thim lo awm kha a lo hre ve a.


Mahse Pathian hnathawh niin a ngai lo, niawklem (solar eclipse)
a ni tiin a sawi. Chu chu Sextus Julius Africanus-a chuan a hnial
a, “A lehkhabu pathumnaah chuan Thallos-a chuan kha thim
kha niawklem (solar eclipse) mai mai a ni tiin a sawi a. Ka
ngaihdan chuan chu chu a dik lo a ni,’ tiin a sawi.3

Isua chanchin dang kan hmu tam lo khawp mai. Thil pakhat
erawh a chiang: Thallos-a hian Isua thihlai vela thim lo awm kha
a hre ngei a ni. Ziak a chhiar nge thu thang a hria tih erawh hriat
a ni lo. Thallos-a hian Isua chanchin tlem te chu a thai lang ngei
mai a. Mahse sâwtna lam rawngkai a ni thung. Kan sawi chho
zel ang a. Classical writers kan tih bîkte hian a tlângpuiin
Kristianna hi an sâwt deuh vek a ni. Isua a thih pawh khan
Pathian inrawlh ngeia ngaihna kha a awm a ni a. Mahse Thallos-
a chuan thil thleng naran angah a ngai nghet hmiah thung.
Thallos-a hian CE 55-na velah a ziak kan tih tawh kha.
Chuvangin Isua beihna tur thu eng emaw tak chu hmu sela a
hmaih hauh lo vang tih a chiang a. A mimal chanchina kai dum
eng emaw a hria a nih lek phei chuan a hlah lo vang. Niawklem
chungchâng bak hi Isua chanchin a sawi hmuh tur kan nei lo. A
lehkhabute hi hmuh tur a awm tawh loh vang pawh ni fa
hmiang. Mahse thil pakhat erawh kan chhuidawn thei: hria sela
chuan a ziak ngei ngei ang a. A thu hniala ziak chhawngtu
Sextus Julius Africanus-a emaw, a hunlaia Kristianna leh Isua
ngei pawh dodaltute khan an ziak kur ngiai nguai tur a ni.
Mahse heng hi eng mah kan hmu si lo. A bîk takin Isua
naupanlai emaw râwlthar a nihlai emaw lam phei chu engmah a
ziak lo a ni ngei ang.

3) Pliny the Younger: Kristianten an Biak Krista Chu


Pliny-a Naupang Zawk tia an koh mai \hin Gaius Plinius Caecilius
Secundus (ca. 61-113 CE) hi Pliny Upa Zawk-a (Pliny the Elder-
CE 23-79) tupa (nephew), fa atana a lâk (adopted) ni bawk a ni.
Rome khawpui rorelna hmuna senator  ni pha a ni a; ukil ropui
tak a ni bawk. Governor nihna chelhin CE 111-113 vel khan Asia
Minor rama Pontus-Bithynia hmunah a awm nghe
nghe. Governor a nihlaiin Rome ram Lalber (Emperor) Trajan-a
hnenah lehkha vawi tam tak a thawn a, Emperor Trajan-a
pawhin a chhâng lêt a. Chuta a lehkhathawnte chu lehkhabu
angin CE 100-109 velah khan a siam ta a. Aman bu 9 zet a siam
hman a, a hnuhnung ber, bu 10-na chu a thih hnuah an ti
chhuak thei chauh va ni. A lehkhabu 10-na hi Governor a nihlaia
a ziah a ni a, CE 112 vela a ziah ni ngeia rin a ni.4
Bu 10-na, lehkhathawn 97-naah chuan Kristian tih leh Krista tih
hi a chuang a. Pliny-a hian Governor a nihna angin sakhaw
chungchângah pawh ro a rêl nasa hle niin a lang. A hnuaiah hian
Kristianna chuan hmun a chang lo hle mai. Lalber Trajan-a
hnena a ziah dân chuan Kristiante hi manin a dâwp fo va, a
vauvin tihduhdahna hial a lek kawh \hin a ni. Mahse chuti
chung chuan Kristianna chu reh lam pan a hnêkin a darh zau
telh telh a ni tih a sawi bawk.

Chutih mêk lai chuan mi \hen khat, tihduhdahna avanga hnung


tawlh te, Rome-ho pathian lama Kîr leh te leh Lalber Trajan-a
lim hmaa inthawina hlan pawh an awm bawk tih a sawi. Hnung
tawlhte hian KRISTA hming an sawi chhia a ni tiin a sawi zui
bawk. Heta Pliny-a hmuh chhuah chu Kristiante hian Krista chu
Pathianah an pawm a, mawngmaina pawh a hnenah an hlan
\hin a ni. Kristiante chuan chutih hunlai chuan kal hmang fel tak
an nei a, pâwl ngel nghet tak an ni tawh tih a hmu chhuak
bawk.5 Lehkhathawn 97-na ringawtah pawh
‘Kristian/Kristianna’ tih hi vawi 8 zet a hmang a, KRISTA tih hi
vawi thum a hmang bawk. Lalber Trajan-an Pliny-a a chhan
lêtnaah pawh ‘Kristian’ tih chu vawi khat a lang ve nghe nghe
(lehkhathawn 98-na).

Thallos-a ang bawkin Pliny the Younger-a hian Kristianna a ngai


thei lo hle a. Mahse ani pawh hian Isua/Kristianna chu do hle e
ti lovin Isua chanchin, a tetlai emaw, râwlthar a nihlai emaw
reng reng a ziak bîk chuang lo.
           
4) Suetonius: Fuihpawrhtu Chretus-a
Valerius Maximus-a hi Rome Lalber, Tiberia (42 BCE- 37 CE)
hunlaia thu ziaktu lâr tak a ni a. Kum CE zabi khatna hunlaia
lehkha ziaktu ropui berte zinga mi a ni hial awm e. Valerius
Maximus-a sawi dan chuan Praetor Peregrinus6 chuan mi
fingho (astrologers) leh Kaldai mite chu Rome khawpui a\angin
a hnawt chhuak a. Chumi rual chuan Juda-ho pawh Rome
sakhua leh hnam dân tihchhiat tumah puhin anmahni ram
lamah a hawtîr hlawm a ni.7 

Juda-ho Rome khawpuia an awmna chin hi a rei tawh hle a. BCE


139-ah an lo awm daih tawh a ni tih ziaka sawi chiang hmasa
bertu chu Valerius Maximus-a hi a ni. BCE 139-a hnawh chhuah
tur an lo awm tawh chuan an awm \an tirh tak phei chu chu ai
chuan a rei tawh ngei ang. Emperor Augustus-a (63 BCE-CE 14)
kha Rome khuaa Juda mite chungah a \ha \hin hle a ni tih
Juda philosopher Philo-an a ziak a. Emperor Tiberius-a (14–37
CE) chuan Juda mi eng emaw zat chu CE 19 khan Sardinia-ah a
tantîr hlawm a ni tih Josephus-an a sawi bawk.8 Juda-ho hi
Rome khawpuiah hian eng tianga lo awm nge an nih tih hriat
vek ni lo mah se General Pompey-an BCE 60-na vela Jerusalem
a lak \uma sala a man kha Judaho Rome khawpuia an luh
runpui chu a ni a tih theih awm e. 9 

Emperor Claudius-a (CE 41-54) hian Rome khawpui a\angin


Judaho a hnawt chhuak tih hi ziakin kan hmu a. CE 49-na vela
thil thleng kha niin a lang. Claudius-a thupêk hi sawi dan inang
lo hret a awm a. Suetonius-a ziah dan chuan ‘Claudius-a chuan
Judaho chu CHRESTUS-a huhâng avanga buaina an thlen
chamchi avangin Rome khawpui a\angin a hnawt chhuak a’
(“Since the Jews constantly made disturbances at the
instigation of Chrestus”).10 ‘Chestus-a huhâng avangin’ tiin kan
sawi puat nain a awmze bulah chuan Chrestus-a hi buaina
siamtu/fuihpawrhtu (instigator) a ni zawk mah a ni tiin a sawi
theih bawk. 11 Sawi dan dang a la awm a. Dio Cassius-a sawi
dan chuan Claudius-a hian ‘a hnawt chhuak lo va, mahse
anmahni hnam dan kalphung zawh tho siin, inhmuh khawmna
siam tawh lo turin thu a pe zawk a ni’.12 Hetia historian-te thu
a inhmuh bîk loh avang hian zirmi \hen khat chuan thu lâi an la
a, Claudius-a hian Judaho zawng zawng a hnawt chhuak vek lo
va, helnaa inhnamhnawih nia langte chauh a hnawt chhuak a ni
ang. Tirh. 18:2 pawh hi thu uarna mai mai a ni ang, tia sawi
pawh an awm.13 Hetia a tihna chhan pawh hi Claudius-a leh
Herod Agrippa-te in\hian \hatna rah a ni hial ang, tiin Thuthlung
Thar mithiam lar tak, F. F. Bruce-a chuan a sawi.14 ‘Chrestus-a
buaina siam’ kan tih tak mai pawh hi zirmite chuan Rome khuaa
Judaho zinga Kristian zirtîrna kha ni ngeiin an ring.15

‘Chrestus’ a chu tunge ni reng reng ang le? Chrestus tih chu
Rome leh Greek miten ‘Christus’ tih an sipel dan a ni a.16 A thu
hrimin ‘Chrestus’ tih chu ‘Krista’ tih sawina sipel dik tak pawh a
ni chuang lo va, sal hming tlânglâwn tak a ni thung. A reng reng
thuin Krista/Isua chu Rome khuaah kalin eng mah a han ti lo va.
Claudius-a hunlai khan KRISTA tia hriat lar theih turin kha nihna
(title) kha tlang hriatah a la thang chhuakin a rinawm loh bawk.
Mahse Suetonius-a khan kum 70 zet hnua a ziah a ni a,
chuvangin ni tur riakah a ngai ve tawp tihna pawh a ni thei ang
chu.17 

Chrestus tih chu KRISTA tihnaah lo ngai nghet pawh ni teh reng
ila, hei bak chham hi chu Suetonius-a thuziakah hian Isua/Krista
hringnun, a hun hmasa leh hnuhnung lam pawh hmuh tur teh
chiam a awm chuang lo. ‘Kristian’ tih hi a lam ri a, chu chu a ni
deuh mai.18 

5) Tacitus: Krista, Tihhlum Chu


Cornelius Tacitus-a pawh hi Roman historian ropui berte zînga
mi tia chhal ngam a ni. CE 54 vela piang nia ngaih a ni a, CE 116
velah a boral a ni awm e.19 A lehkhabu ziah zîngah
chuan Annals20 hi a chhuantawlawl a ni a. Emperor Tiberia lal
a\anga Nero-a thih inkâr ziahna a ni. Kum 54 chhung thil thleng
ziahna a ni ber. Hemi hun chhunga thil thleng chhuina atan
chuan he lehkhabu aia rintlâk zawk a awm bîk kher awm lo
ve.21

Annals bu 15-naah hian Tacitus-a hian Lalber Nero-a hunlaia


Rome khawpui kan thu kha chiang takin a ziak a. Nero-an
khawpui thar, ama hming chawia din a tum thu te, ni 5 chhung
teh meuh khawpui chhung a kan thu te a ziak a. Rome khawpui
kha district 14-a \hen a ni a, district 4 chu a him pial a. District 3
a kang ral \hak a, district 7 dangte chu an kang nial nual chauh.
Kha thil thleng avang khan mipui an sahâwk hle mai a. An
pathian (Vulcanus, Ceres, Proserpina leh Juno) an rawn hnuah
mei chu tu emaw thupêk avanga lo chhuak ni ngeiin a lang ta
tlat mai a. Chumi lak a\anga inphen nan Nero-a chuan Rome
khawpui haltuah Kristiante chu a puh ta mai a. Hemi \uma
Nero-an Kristiante a tihduhdah dan hi Tacitus-a chuan heti hian
a ziak a,
Chu thu lo ri chhuak ta mai chu la peng turin Nero-a chuan
chutih laia mipuiten Kristian tia an sawi maite chu thiam loh
chantîrin an chungah hlei a len ta thung a. Anniho hian
tihduhdahna leh hrehawm nasa tak an tuar ta a ni. An pawl
hming sak chhan CHRISTUS-a chuan Lalber Tiberia lallaiin kan
rorêltu pakhat Pontia Pilata kutah hremna namen lo tak a lo
tuar tawh a. Chu puithuna âtthlâk leh chimawm chungchuang
tak chu thawk khat lai atan a reh deuh va. Mahse Judai ram,
chu thil lo in\anna hmunah chang ni lovin Rome khua, khawvel
hmun tina a chhia a \ha fuan khawmna khawpuiah meuh pawh
a lo darh ta hial a. Thiam lova puhte chu man an ni a. Anmahni
inpuanna ang zelin mipui tam tak thiam loh chantîr an ni a.
Rome khawpui kâng avanga man an ni vek chuang lo, mihring
inhuatna rawng kâi a ni ber zawk. An thihna chu anchhe
tinrengin a zui a. Ramsa vunin an tuam a, ui kawlhin an pet
thlêr a, a \hen chu thing kawkalhah an khêngbet bawk a, a \hen
chu zan lamah hal en (nightly illumination) ang main mei alhin
an hliauvin an hal hlum bawk a. Nero-a chuan a huan chu
chutiang tihna atan a thawh a. Misual tawp khâwk, thih phu
hliah hliahte chunga mite entawn atana tawrhtîr pawh ni se a
rapthlâk em avangin mite thinlungah khawngaihna a lo intuh ta
hial a. Vantlâng \hatna tur ni pawhin a lang tawh lo va, tu emaw
nunrawn thiltih inhrikthlâkna lek fang niin a lang zawk a ni.22
Kan thupuiah kan lut leh ang a; Tacitus-a hian Pilata kuta Isua
tawrhna a hria a. Mahse hei bak hi chu Isua chanchin reng reng
a ziak zui chuang lo.
6) Mara bar Serapion-a Lehkhathawn
He lehkhathawn hi Syriac \awnga kum zabi 17-na hunlai vela
ziah kha nia rin a ni a, tunah hian British Museum-ah hmuh
theihin a la awm. He lehkhathawn ngau ngau lo phei hi chu he
lehkhathawn chungchâng sawina/sawi zuina thuziak hlui dang
eng mah a awm lo va. Tlai khaw hnua mithiamten he
lehkhathawn an zir chianna bak hi hmuh tur a awm lo niin a
lang.

He lehkhathawna a lan dân chuan a ziaktu hi Mara bar


Serapion-a a ni a, CE 73-na23 vel hunlai kha a ni. Serapion-a
chuan a fapa, Serapion-a tho hnenah Syriac \awngin lehkha a
thawn a. Chuta a lehkhathawna mi chu tuna kan sawi tur hi a ni.
Lehkhabu ziaktu pakhat, Voorst-an chu lehkhathawn chu heti
hian a ziak chhâwng a,
Mi fingte chu rorêltu nunrawngin tihluihnaa a khung beh a, an
finnate chu chêksawlh a ni a, an ngaihtuahnate chu awpbeh a
nih a, vengtu reng reng an neih loh chuan eng nge kan sawi
theih tawh ang? ‘Atheni khaw mite khan Socrates-a an tihhlum
khan eng nge hlawkna an neih? An sualna avang chuan \am leh
hripuiin a nuai ta a nih kha. Samos khaw miten Pythagoras-a an
tihhlum khan eng nge lo thleng? Mitkhap kâr lohvah leiin a vur
pil ta a nih kha. Judahovin an lal fing tak an tihhlum khan eng
nge an an zui? An ram kha a boral zo ta a nih kha. Pathianin
heng mi fing pathumte phuba hi a la ta a ni. Atheni khaw mite
chu an \am hlum ta hlawm a; Samos khaw mite pawh tuipuiin a
lem zo ta a; chutiang bawkin Judaho pawh an ram chu ram
rovah a lo chang zo ta a, anmahni ram ngei a\ang chuan um
bovin an awm a, ram tin hnam tin zîngah an darh sarh zo ta a ni.
Socrates-a chu Plato-a avangin a thi hlen lo va; Pythagoras-a
pawh Juno lim avangin a thi hek lo, lal fing pawh chu a dan thar
lungphum avang chuan a thi na hek lo.24
Serapion-a hian Isua hming a lam ri lo va, mahse tu dang a sawi
lo tih a hriat theih thung. Hei vang hian amah hi Kristian a nih a
rinawm loh va. Socrates-a leh Pythagoras-a ang bawkin dik lo
taka tihhlum a ni tih a sawi mai a ni. Huang khatah a khung
tihna a nih chu.25 Serapion-a hian Isua felna leh dikna hi a hria
a. Amaherawhchu hemi chin bak hi chu Isua hringnun lam chu a
ziak bîk lo.
7) Lucian of Samosata: Mi Fing Khenbeh
Lucian a hi Syria rama Samosata khuaah CE 120 vel khan a lo
piang a; CE 200 vel khan Egypt emaw Greece ramah emaw a thi
nia hriat a ni. Thusawi mi (rhetorician) ropui tak a ni awm e.26 A
thu ziak lamah hian Kristiante a beihna kan hmu nual a. Kut
chhuak pawh a ngah khawp mai. A lehkhabu pakhat, Zawlnei
Der Alexander-a (Alexander the False Prophet) tihah hian
‘Kristianna’ (Christianity) tih hi \um thum ngawt a lang a. A thu
chheh reng rengah hian Kristiante a tai ran zel a. Pathian awm
‘ring lotu’ (atheist) tih leh ‘Kristiante’ tih chu thuhmun rengin a
ngai hmiah mai a ni.27

Kristian leh Isua chungchâng a thai lanna ber chu a lehkhabu


pakhat, Peregrinus-a Thih Thu  (The Passing of Peregrinus) tih hi
a ni. A lehkhabuah chuan Peregrinus-a, Proteus-a tia koh bawk,
chu a hringtu pa a thah avangin Rome khawpui a\ang hnawh
chhuah a ni a. Chuta a tei rawlaihnaah chuan Palestina rama
Kristiante chhar chhuakin an zîngah a khawsa ta a ni. Lucian-a
sawi dan chuan Peregrinus-a chu Kristiante zîngah pawh a tla
tlum hle awm e. Peregrinus-a chu zawlnei angah an ngai a, an
serh leh sang kaihruaitu, synagogue hruaitu, engkima engkim a
ni mai, a ti a. An sakhaw lehkhabute a hrilhfiahin a ziah pawh a
ziak ve nghe nghe a, pathian ang maiin an zah a, dân petuah an
hmang hial a, anmahni venghimtuah an ngai a. Tun thlenga an
la biak zui tlat, sakhaw thar a din avanga Palestina rama an
khenbeh tâk hnuai deuh chauhvah Peregrinus-a chu an dah hial
a ni, tiin a ziak.28

Kristiante chu diriam takin a deu sâwn a, ‘Dan petu hmasa ber
chuan unau vek an ni tiin a zirtîr a, Greek pathiante chu kalsana
amah MI FING KHENBEH (crucified sophist) chu biaa a dânte
zawm turin an zirtîr a,’ tiin.29 Lucian-a ngaihdan chuan Isua chu
SOPHIST a ni a. Hei hi hman dân duhawm lem lo tak a ni. A tirah
chuan sophist tih hi nihna ropui tak a ni a. Atheni khuaah
chuan sophist  chu grammar, thusawi lam
(rhetoric), politics leh mathematics lama mithiam chung chuang
bîk sawina a ni \hin a, nihna sang leh ropui tak a ni \hin. Mahse
a mihringin an zir loh vangin he ngaihdan hi a tla chhe chho hle
a, hetih hunlai phei hi chuan dawt sawi hmang emaw, mi bumtu
emaw sawina ang hiala ngaih a ni tawh.30 

Kan sawi thuak ang khan he lehkhabu (Peregrinus-a Thih Thu) hi


Kristiante hmuhsitna lehkhabu a ni a. Isua pawh chu BUMTU
anga chhuah a ni der mai. Hei bak erawh hi chu a hringnun
chungchâng ziah lan a awm chuang lo.

A chunga kan sawi tâk hun hmasa lama ziaktute hian Isua leh
Kristiante leh Kristian sakhua hrim hrim hi an hal hle a ni tih a
hriat theih a. Isua chanchin a rawn lan zeuh pawhin râwlthar a
nih hunlai chungchâng erawh hmuh tur a awm lo. An ziah lanna
hmunah reng reng chuan hmuhsitna lam rawngkai an ni vek
mai a (Josephus-a tih loh chu). Chutih ruala rawn lang thei
erawh chu Isua nunah kai dum, tlang ngaih leh Juda sakhaw
kulmût lutuk maiin a ngaihthah theih hauh loh thil a ti lo a ni
ngei ang, hmuh tur a awm lo em mai. Entîrna lo siam ta ila: Isua
kha India ramah emaw, Tibet ramah emaw rawn kalin Hindu
emaw Buddhist sakhua emaw zirtîrna rawn zir thiamin Palestina
rama Judaho zîngah hmang \angkai ta sela. Chu chu sakhaw
serh leh sang kaih pawlhna (syncretism) dik tak a ni a. Juda
sakhaw hruaitu kutmût em em mai rual chuan an helhin an man
dawn chiang em em mai a. Amah an beihna ber tur pawh kha a
ni. Tihdam theihna a neihte kha India/Tibet ram a\anga a rawn
hawn a nih ngat phei chuan pawm theih a ni lo. Kan sawi tâk
angin khi’ng ziaktute khian hmun leh hmunah an rawn hre lo a
nih pawhin eng kawng emaw talin an hre ngei ngei tur a ni.
Kristian sakhua beia tihchhiat tumtute hian hetiang lam thu
maksak leh danglam tak takte hi hre ta sela chuan an sawi
hmaih hauh lo vang. An sawi miau loh avangin ‘sawi tur a awm
loh vang a ni ang,’ tiin thu tlukna min siamsak lo thei lo a ni.

BUNG 2
Isua Palestina Ram Chhungah a Awm Tih Sawitute
Bung hmasa lama kan sawi tawh ang khan hun hmasa lama
ziaktute khan a tlangpui thuin Isua chanchin an thlur lo hle niin
a lang a. Kan sawi tâkte bâkah khan thuziak \hen khat, Isua
chanchin chiang taka sawinate pawh a awm tho mai. A \hente
chu ngaihnawm tak tak, awih harsa bawk site an ni nawk
hlawm. Tuna kan thlur bing turte hian Isua chanchin an sawi a,
Palestina ram a chhuahsan lo niin a lang.
1) Toledot Yeshu: Isua Chanchin Bu
Toledot Yeshu/Jeschu  hi Kristian dodalna rilru pu chunga Juda
miten Isua chanchin an ziahna a ni a. Ziaka a awm hma (thua
inhlan chhawn hunlai) khan Kristiante epna atan an lo hmang
lâr fu tawh niin a lang. Mithiam \hen khat ngaihdan
chuan Toledot Yeshu  hi mi pakhat kut chhuak a ni lo va. Ziaka
dah a nih hnuah pawh hian bu hran hran (versions) a awm a ni
awm e.1 CE 800 hnu lamah phei kha chuan Europe leh Middle
East lama Judaho zîngah heng bu hrang hrangte hi an darh nual
nia sawi a ni. He lehkhabu hi Judaho chuan Kristianna dodalna
kawngah an \angkaipui hle a ni awm e.2 A bu original ber tia
sawi dawt tur hi a awm chiah lo nain Johann Wagenseil-an CE
1681 kuma a chhuah kha a lar zui ta deuh ber a, hman zui pawh
a ni ta ber a ni.3

He lehkhabuin a sawi dan chuan khawvel kum 4671-naah, Lal


Jannaeus-a lallaiin Israel ram chu vanduainain a tlâk buak a.
Chutihlai chuan mi tlâktlai lo tak, mi intlakral leh lepchiah tak
mai hi Juda hnam a\ang chuan a rawn chawr chhuak nawlh mai
a. A hming chu Joseph Pandira a ni. Tlangval sa inphut \ha tak,
hmelah pawh duai lo a ni a. Mahse rûkru leh tharum thawh mi
a ni a. Judai rama Bethlehem khuaah a cheng a. A \henawm
lawkah chuan hmeithai pakhat leh a fanu, Mirjam-i (Miriam-i tia
lehlin pawh a awm) an cheng ve bawk a. Chu hmeithai chuan a
fanu Mirjam-i chu tlangval nelawm leh Pathian \ih mi,
Jochanan-a (Johana), Rabbi Simeon-a zirtîr nen a inhualtîr a.4

Sabbath ni dawnin Joseph Pandira chuan Mirjam-i chu a


ngaihmelh ta a. A pindan kawngkhar chu kikin a pasal hual
Jochanan/Yohanan-a lem changin a hnenah a lut ta a.
Chutianga a rawn che ta mai chu mak a ti hle na chungin a
duhthlanna ang tak ni lo mah se a inpe ta a. Chumi hnu lawkah
chuan Jochanan/Yohanan-a chu Mirjami hmu tur chuan a rawn
kal ta a. Chutia a ze pangngai ni hauh lova a rawn che ta mai
chu mak a tih thu a lo hrilh a. Chutah chuan Joseph Pandira-a
thiltih tenawm tak chu an hre chhuak a. Mirjam-i chuan thil sual
lian tak a ti palh a ni tih an hre ta a.

Yohanan-a chu Rabbi Simeon-a hnena a kal thuai a, an chanchin


duhawm lo tak mai chu a thlen ta a. Mahse Joseph Pandira-a
chu thiam loh chantîrna meuh tur chuan finfiahna an nei thei lo
va. Miriami chu a rai ta bawk nen, Yohanan-a chuan Babulon
lam a pansan ta a. Miriami chuan fapa a hring ta a, a hmingah a
nu\apa hming chawiin Yehoshua a sa a. Yehoshua chu a hnuah
Yeshu tiin an thlâk a. Ni riat niin a serh an tan a. Thil zir thei
khawpa a lo leikan hnu chuan Mirjami chuan Judate dân zir
turin sikul a kaitîr ve ta a. Ni khat chu Yeshu-a chuan puithiam
hmaa a kalin a lu a khuh lova, zah lohna a lantîr a. Chu thu
chuan titi a titamin sawn leh fa thianghlim lo a nih ngei rin a kai
phah a. Joseph Pandira sawn ngei a ni tih an hmu chhuak a,
Miriami pawh chu a inpuang ta nge nge a! Chutia an hriat
chhuah takah chuan Yeshu-a pawh chu Galilee chhak lamah a
tlanchhia a.5 Chutah chuan kum eng emaw zat a khawsa ta a.6

Temple sak a nih khan Lal Davida khan a lungphum an laih laiin
lung pakhat hi a chhar a, chutah chuan Pathian hming hi a inker
a. Chu chu lain Hmun Thianghlim Berah a dah ta a ni. Chu
Pathian hming sawi hlei theih loh (unutterable/ineffable) chu
temple kila lungah (corner stone) an ker a. Chumi hming hmang
chuan thiltihtheihna nasa tak a neih theih a ni. Ni khat chu
Yeshu-a chuan Galilee a\anga rawn kalin a rûkin temple-ah chu
hming chu a zir ta a.7
Chumi hnuah chuan Israel mi tlangval zathum leh sawm (310)
zet a khâwm a. “Messiah ka ni, Isaian a hrilhlâwk, ‘Ngai rawh,
nula thianghlim chu a rai anga, fapa a hring ang a, a hmingah
Immanuela an sa ang’ tia a sawi kha ka ni,” a ti a. A hnung
zuitute chuan ke bai hi an rawn hruai a, Pathian hming
(Ineffable Name) hmang chuan a lo tidam ta mai a! Chu velah
Messiah, Chungnung Bera Fapa tiin an be ta mai a ni. Chu thu
chuan Jerusalem a thleng a, Sanhedrin te chuan Yeshu-a chu
man turin thu an titlu a. Annani leh Ahaziah-te chu a zirtîra \ang
dera Jerusalem-a kal tura thlêm turin an tîr a. Puithiamte chuan
manin Lalnu Helene-i hnenah an hruai a, “He mi hi dawithiam a
ni a, mi tin reng a hîp khawm a ni,” tiin an hêk a. Yeshu-a chuan,
“Hmanlai zawlneite pawh khan ka lo kal tur thu hi an sawi lâwk
a ni,” tiin a chhâng a. Lalnu chuan puithiamte chu, “In dân buah
(Torah) chutiang chu a awm em?” tiin a zawt a. Anni chuan,
“Awm chu awm a, mahse hepa chungchâng hi chu a ni lo;
Messiah chhinchhiahna hepa hian a hlenchhuak hauh lo,” an ti
a. Chumi lai chuan mitthi ruang an rawn la a, Yeshu-a chuan a
kai tho ta mai a, Lalnu Helene-i chuan a chhuah ta a ni.
Puithiamte chuan Lalnu hnenah chuan an hêk leh a. Lalnu
chuan mi pahnih tîrin a kohtîr leh ta a. Pathian Fapa anga a
inchhal lai takin an va hmu a. A zirtîrte chu lo dodal lova
inmantîr mai turin a ti a. Chutah chuan Pathian hming (Ineffable
Name) chu a lam leh a. Hluma sava lem an siamte chu a
thlawhtîr ta mai a, buhrawtlung te chu tuiah a lantîr bawk a!
Lalnu mi tirh pahnihte chu an thil hmuh chu hrilh turin a tîr lêt
leh ta a. Lalnu chuan chu thu a lo hriat chuan mak tiin a khur a.
Puithiamte chuan Judah Iskarioto chu Yeshu-an a hman \hin
Pathian hming hawrawp chu zîr turin an thlêm ta a. Ani pawh
chuan Lalnu hmaah chuan thil makte a ti thei ta mai a! Juda
Iskarioto leh Yeshu chuan thilmak an intihsiak a. Chumi lai
chuan an pahnih chuan Pathian hming hawrawp chu an
theihnghilh dun ta a. Chu velleh Yeshu-a chu an man a. A lu an
khuhsak a, manding (theibuhfai/pomegranate) tiangin an vua a.
Pathian hming hawrawp chu a theihnghilh tawh a vangin
engmah a ti thei tawh lo. Tiberia synagogue-ah an hruai a,
banah an phuar bet a. A tui a hal avangin zu thur (vinegar) an
pe a. A luah hling lukhum an khumtîr a. Upate leh a zuitute
inkarah inhnialna nasa tak a lo chhuak ta a, a zuitute chuan
Antioch emaw Aigupta ramah emaw chhuahpui mai an duh a.
Mahse Yeshu-a chu Kalhlên Kût hma ni thleng chuan chutah
chuan a awm ta reng a.
Yeshu-a chuan Temple-a kal leha Pathian hming hawrawp
thurûk chu neih leh a duh a. Sabengtung chungah chuangin
Jerusalem a lut a. A zuitute nen chuan temple-ah an lut a. An
zînga pakhat Judah Iskarioto chuan Yeshu chu temple-ah hmuh
theihin a awm dawn tih puithiamte a hrilh a, tichuan Yeshu chu
an man leh ta a. Puithiamte chuan a hming an zawt a, hming
hrang hrang a lam kual a: Mattai, Nakki, Buni, Netzer tihte a lam
a. Bible châng a sawi apiangte chu puithiamte chuan Bible
châng vêkin an phet thla \hin a.
Yeshu-a chu Kalhlen Kut hma ni, darkar 6-naah an tihlum ta a.
Chumi ni chu Sabbath ni a ni chiah bawk a. Thinga khaikan an
tum a, mahse a tliak ta mai a! A chhan chu Pathian hming
hawrawp a hriat laia thil a tih theih lai khan thing reng rengin
amah an dawl tur a ni lo, tiin thu a lo pe lâwk tawh a ni. Mahse
thing a nih ve chiah loh avangin zikhlum kuang a lo lam hmaih
hlauh mai a. Chutah chuan chawhnu \awng\ai hun thlengin an
khaikang ta a. Pathian lehkhabuin ‘a taksa chu thingah zan
khuain khaikanin a awm tur a ni lo’ a tih avangin khawpui
pâwnah an phûm ta a.
Chawlhkâr ni hmasa ber niin a hnung zuitu huaisen tak takte
chu Lalnu Helene-i hnenah kalin an thah taka chu Messia ngei a
ni tiin an sawi a. A thlânah chuan hmuh turin a awm tawh lova,
a sawi lâwk angin vânah a chho ta a ni an ti a. Ngun taka an
zawn hnuah pawh thlanah chuan hmuh tur a awm lo tak tak a.
Mahse huan enkawltu chuan thlan a\anga lain huana luang lui
te kam \iau vutah a phûm a lo ni a. Lalnu Helene-i chuan Yeshu-
a ruang chu ni thum chhunga hmuhtîr ngei turin thu a pe a.
Huan enkawltu chuan Rabbi Tanhuma a hmuh chuan Yeshu-a
zuitute chuan a ruang chu an ruk bova ‘vânah a lawn ta’ tia an
phuah zui mai loh nan a phûm ni tih a hrilh a. Puithiamte chuan
a ruang chu an la chhuak a, sakawr meiah an \awn bet a, Lalnu
hnenah chuan an thawn ta a, thu an chah zui a, “Hei hi Yeshu,
vâna lâwn tura beisei chu a ni,” tiin. Lalnu chuan Yeshu-a chu
zawlnei der a ni tih leh mipuite a kuai herin a hruai peng mai
mai a ni tih a hriat chuan a zuitute chu diriam a, puithiamte chu
a fak ta a.8
Toledot Yeshu hi a ngaihnawmin a châng phei chuan a
nuihzatthlâk ang reng hle mai. Mahse Judaho tan chuan a lo
\angkai ve viau tawh thung si a ni. Lehkhabu chhawrnahawm
takah lo ngai tawh mah se he lehkhabu hi rinrâwla hmantlâk a
ni em tih hi chhût a ngai a ni. Tlai khaw hnua ziah a ni tih kan
hriat phawt a ngai ang. Mithiam Ernst Bammel-a phei
chuan Middle Age (kum CE/AD zabi 14-na leh 16-na inkâr) vela
ziah daih niin a ngai a. Mithiam \hen khat thung chuan a hma
thei ang bera chhût pawhin Aramaic \awnga ziah hi kum zabi 4-
na aiin a upa thei lo a ni, tiin an sawi. 9 Hei vang hian he
lehkhabu hi a rintlâk tak meuh (authentic) a rinawm loh va,
tuna kan hman ber (Wagenseil-a buatsaih hi) phei hi chu
German Juda miin kum zabi 13-na vela Germany-a Judahovin
tihduhdahna an tawrh hunlaia an siam a nih a rin theih nghe
nghe a ni.10 Chu chu a dik a nih chuan Toledot Yeshu hian Isua
chanchin ziak chipchiarin ngaihnawm hle mah se a thar lâm
lutuk a, thu dik tak ziahna ni thei khawpin awih/pawm theih a
nih hmel loh a ni. Amaherawhchu kan thu chhuilai mêk lam
rawng a rawn kai ve a; Isua chu Galilee-ah a awm a ni. Ram
danga kal bo angin a sawi hauh lo thung.

2) Isua Khenbehna: Mit ngeia Hmutu Ziah (The Crucifixion: By


an Eyewitness)
Hei hi lehkhathawn a ni a. A makin a ngaihnawm a, mahse
Chanchin |ha bu pali kan neihte thu nen chuan an inpersan hle.
He lehkhathawna a inziah dân chuan a thawntu hi Esseer
(Essene) pawl hruaitu, Upa (Terapeut) a ni a. Aigupta rama
Alexandria khua a\anga an pâwlte zînga miin Isua thihna
chungchânga an zawhna a chhan lêtna a ni. Jerusalem khua
a\anga ziah a ni a. A ziaktu hian a sawi dân chuan Isua thih
a\anga kum sarih (7) vel lek hnua a ziah a ni!

An sawi dân chuan Abyssinian Mercantile Company chuan


Egypt-a Alexandria khuaah in hlui tak mai an hmu chhuak a.
Chu in chu Greek puithiamho luah \hin a ni tih an hre chhuak
bawk a. An lehkhabu dahnaah chuan savun lehkha (parchment)
hlui tak, engtia rei nge ngaihsak hlawh lo va lo awm tawh tih
pawh hriat loh khawp hi a lo awm a. Chutih lai chuan French mi,
chu lehkha chhiar thiam chu a lo tel ve ngelchel a.
Amaherawhchu a chhunga thu awm avang chuan Jesuit
Missionary-te chuan tihchhiat nghal vek an duh a. Mahse eng
tin tin emaw an hum thei hram a ni. Chu an savun lehkha hmuh
chhuah chu Latin \awnga ziak a ni a. Masonic Fraternity pawlho
kutah a lut ta a. The Crucifixion  lehkhabu chhuah a nih lai hian
Masonic Fraternity, Germany-ah him takin hmuh theihin a la
awm ta reng a ni.
He savun lehkha an hmuh chhuahna in hi Essene puithiamten
an lo luah \hin a ni tih finfiahna (archaeological evidential
proof) pawh a awm ngei a ni awm e.11

Tuna kan sawi mêk, The Crucifixion  tih buah hian lehkhathawn


pathum a chuang a:
a) Pontia Pilata hma chiaha Governor lo ni tawh, Publius
Lentulus-an Isua chungchâng a sawina, Emperor Tiberia hnena
lehkha a thawn te,
aw) Pilatan Isua thihna tura lehkha a ziak (death warrant),
Hebrai mawng amanga lehlin. Hei hi darsen (copper) phêka ziak
a ni a. A lehlam phêkah chuan ‘Hetiang phêk ang chiah hi hnam
tin hnenah thawn a ni’ tih a inziak (Israel hnam 12-te tihna ni
maw?).
b) Jerusalem-a Esseer (Essene) hruaituin (Terapeut/elder)
Alexandria khuaa an Esseer-puite hnena a lehkhathawn.
a) Publius Lentulus-a Lehkhathawn
Publius Lentulus-a hi kan sawi tawh angin Pilata hma
chiaha Governor  a ni. A sawi dân chuan12 “Isua chu pianphung
renga zahawm leh hmel chhuanawm a ni a, a hmel entute tan
chuan ngaihsan nghal ngawih ngawih loh theih pawh a ni lo. A
sam chu thingsemim (chestnut) hmin \ha tak ang rawng a ni a, a
beng a\anga a dar thla vel chu lei rawng eng siau ang a ni.
Nazarene mite chin dân angin a chal laiah tak bari a in\hen phak
a. A chal chu a mam hle bawk. A hmaiah chuan zûr leh chik reng
reng a awm lo va, a uk deuh khak thung. A hnâr kua leh a
hmuite chu sawisel tur reng reng a awm lo.
“A khabehmul chu a chhah deuh tap a, mahse a sam ang maiin
a sei lem lo va, a laiah a in\hen phak a. A mit meng chu a rûk
takin a \ihbaiawm a. A mit chu ni zung ang mai a ni a, a hmel
chu a ropui em avangin ngun taka en reng chi pawh a ni lo. Mi a
hauh chuan a tihlau \hin a; a zilh hauvin amah a \ap \hin bawk.
Ngaihawm takin a awm a, hlimpuiawm tak a ni. A nuilai hmel
hmuh tur a awm ngai lo va, a \ap reng mai a ni an ti.

“A kut leh bânte chu an mawi hliah hliah a. Titi châng hian mi a
hîp em em a, zahawm leh hawihhawm takin a awm \hin. Mahse
mi a titipui zen zen lo thung. Mipa, hmuh theih leh suangtuah
theih zawng zawng zîngah a hmel\ha lâwt lak a; a nu, he ram
vela hmeichhe hmel\ha ber hi a chhun a ni.

“Zirna lamah chuan Jerusalem khawpuiah hian mi filawr


danglam bîk a ni a. A zir ngai mang lo va; mahse science lam thil
zawng zawng a hre vek thung.

“Chapal (sandal) a bun a, lu khuh lovin a kal mai \hin. Amah an


hmuhin an nuih thla rawk fo va; mahse an belhchian meuh
chuan hlauvin an khur leh \hin.

“He ramah hian hetiang mi hi hmuh leh hriat a la ni ngai lo niin


an sawi. Dik taka sawi chuan, Hebrai miten min hrilh bawk a,
hetiang thurâwn te, Kristan a zirtîr ang thurin ropui te hi an la
hre ngai lo a ni. Juda mi tam takin Pathianah an chhâl hial a, an
ring bawk a. Chutih rualin mi tam tak chuan nangmah (Kaisara)
dodal angin an puh bawk.

“Tuma pawi a khawih hriat a ni ngai lo va, a \ha em em reng


zawk a ni. Amah hriaa a bula awm tawhte chuan amah a\angin
hlawkna leh hriselna an chang \hin tiin an sawi \heuh mai.”

Hei hi Pilata hmaa Governor nihna lo chelhtu, Publius Lentulus-


an Kaisara (Tiberia) hnena lehkha a thawn kaihtawi a ni awm e.

aw) Pontia Pilatan Isua Tihhlumna tura a Thupêk (Death


Warrant)
Lalber Tiberia Kaisara lal kum 17-na, March ni 27-naah chuan
khaw thianghlim Jerusalem-ah chuan, Anna leh Kaiapha-te
Pathian mite tana inthawina hlântu puithiamte an nih mêk lai
chuan, Pontia Pilata chu Galilee chuan hnuaiah Ram Awptu niin
rorelna \hutphahah a \hu a, Nazareth Isua chu rukru pahnih
inkara krawsa khenbeh turin thiam loh a chantîr a. A thiam
lohna mipuiin an sawite chu:
1)   Isua chu mi thlêm thlutu a ni.
2)   Sawrkâr pawisawitu a ni.
3)   Dân hmêlma a ni.
4)   Dik lo takin Pathian Fapa tiin a inchhâl.
5)   Dik lo takin Israel lal a ni tiin a inchhâl.
6)   Amah zuitu mipui, tumkau kenghovin temple-ah an lut.

Sipai zahotu (centurion) Quilius Cornelius-a chu tihhlumna


hmuna hruai tura thupêk a ni. Isua Krista thihna chungthu hnial
kalh tur hian tu pawh, mi rethei emaw hausa emaw pawh, khap
vek an ni.
Isua thiam loh chantîrna thua hriatpuitu atana hming ziaktute
chu:
1)   Daniel Robani (Pharisai)
2)   Joanus Robani
3)   Raphael Robani
4)   Capet (mi pangngai)

Isua chuan Struenus kawngkhar a\angin Jerusalem khawpui a


chhuahsan ang.
Hei hi darsen (copper) phêka ziah a ni a. A phêk lehlamah
chuan, “Hetiang phêk ang chiah hi hnam tin hnenah thawn a ni’
tih a inziak. 1810-ah khan Naples rama Aquila khaw hlui an laih
chhuah \umin he darsen phêk hi sailungvar bel chhungah an
hmu chhuak a ni. A original chu Hebrai \awnga ziak a ni a. Chu
chu French \awng leh Sap\awnga lehlin a ni.13

b) Mit Ngeia Hmutuin Isua Khenbeh leh a Thawh leh


Chungchâng a Sawina Lehkhathawn
Kan thlur bing tur, mit ngeia hmutuin Isua an khenbeh dân leh a
thawh lehna chungchâng a sawina lehkhathawn hi a danglam
tak zet a ni kan tih tawh kha. A ziaktu hi Essene mi kan tih mai,
Juda mi ni tho si, mahse Juda sakhaw pangngai duh khawp lo va
inla hrang, kal pêng tih theih, hruaitute zînga mi a ni a.
Upa/Terapeut an inti mai a ni tih kan sawi nawn leh ang. He
lehkhathawnah hian ‘Essene’ tiin a inziak lo va, ‘Esseer’ tiin an
letling a, bracket chhungah ‘Esseens’ tiin an ziak bawk. A sipel
hi a dang hlek a. Mahse hei hi chu a lehlin dân azira danglam
hlek chauh a ni ang.
A ziaktu hian mit ngeia a hmuhte hi engmah a la theihnghilh
hauh lo a ni tiin huai takin a sawi a.14 A sawi dân chuan Isua
chu a sen têt a\anga Essene mite kâra seilian a ni a.15 A pa,
Joseph-a pawh hi tawn hriat ngah tak, thutak pawh phâk leh
Pathian laka mi invawng a ni. Ani chuan Isua chu hriatna leh
finna kawngah a kaihruai nasa hle a. Isua leh Johana (Baptistu)
chu râwlthar an nih laiin Essene mite zîngah an lawm lut rual a.
Chumi hnuah chuan Galilee ramah a khawsa a, chumi hnuah
Jerusalem-ah a rawn kir leh chauh a ni.16 An kalphung
pangngai zawhin Isua leh Johana-te chu kawrfual var
(thianghlimna entîrna) leh lei chawh phutna (trowel-
thawhrimna entîrna) an pe ve ve a.17 Anni pahnih chu Pathian
hriatna lama chak taka an \han avangin an
pawl member puitling (order) atan an lawm lut ta a. An pawl
inkaihhruainaah chuan an mi leh sa nghet tawhte chuan an duh
phawt chuan an pâwlte awmna bîkah chuan awmin an khawsa
thei a. A nih loh vêk pawhin pâwn lamah zirtîrna leh tihdam
rawngbawlna neiin an kal chhuak thei a ni. Isua chuan pâwn
lama rawngbawl a thlang a, Johana erawh chuan an pâwlte
zînga awma Upa/Terapeut nih a thlang ta zawk a.18 

He mi china kan hriat theih chu Isua chuan a senlaia Aigupta


rama an tlan chhiat tih lohvah chuan ram pâwn a pan hauh lo
va; Galilee ramah chêngin leh Essene mite bulah a tap chawt a.
Chumi hnuah rawng a bâwl ta a ni tih kan hmu.

Josefa, Arimathai khuaa mi leh Nicodema-te pawh kha a rûka


Essene mi \antute an ni a. Nicodema ngat phei kha chu an
pâwla nihna sang ber (highest degree of order) neitu niin a sawi
bawk.19 
Isua thiam loh an chantîra khenbeh a nih tur thute a ziak zel a.
Chhanchhuah an tum nain Isua zawk chuan a duh lo niin a sawi
bawk. Isua chu an khêngbet ta a. An khenbeh dan pawh chiang
takin a sawi a. Sanhedrin member-te chhiahhlawhten an ngen
angin Isua chu misual pahnihte inkârah, an zînga sual ber a
nihzia tilang thei turin an khêngbet a. An khenbehna kraws
pawh a danglam bîk. Misual dangte kraws chu a ban ziding
chhipah a kham phei kha chhuk kilh beh a ni a (T shape ang
tawp hi), a chunglamah filawr a awm lo va; Isua kross chu a
kham phei chunglamah a ziding kha a lawr chhuak bîk a ni. A
hma lamah chuan ke nghah chhan tur a awm a. An phuar beh
dâwna an rah chhan tur a ni. Hrui fei takin a banah rek tak,
thisen kal tlang thei lova lung lama lêt leh vek turin an \awn a.
Hei hian khenbehte thawk a tisak em em a ni.

Chutiang bawk chuan a keah chuan hrui fei takin an \awn leh a.
Thisen kal tlang thei lo khawpin an \awn rek a, a thisen chu a
lungah a lêt leh a. A kutah perek lian takin an kilh a, a keah
erawh chuan, an tih \hin dânin, an kilh lo thung.

Isua kraws bulah chuan Josefa, Arimathai khuaa mi leh


Nicodema-te chu an han kal a, Isua zirtîr Johana pawh
beidawng takin an han hmu a. Isua dinhmun an han en chuan
Nicodema chuan a la thi lo va, chhantlâk la awmin a ring tlat a.
Johana erawh chuan a thi tawh ngei niin a hre thung. Josefa leh
Nicodema-te hmalakna a zârah Isua chu an la thla ta a. Mahse
chumi hma chuan sipai pakhatin a thi tawh ngei a ni tih finfiah
nan a nâkah feiin a chhun a. A taksa chu a che miah lo va.
Chuvang chuan sipai zahotu chuan a thi tawh ngei niin a hriat
phah a, tichuan report  chu a siam ta a. Hliam nasa lutuk lo
amanga thisen leh tui a rawn luang chhuak a hmuh chuan a
ziaktupa (mit ngeia hmutu) chuan beiseina a nei thar leh ta a. A
chhan chu mitthi taksa amangin thisen leh tui a luang chhuak
thei lo va, thisen khal tak, far tlem te chauh a chhuak thei tih an
hre chiang em a ni.

Pilata hian an khenbehte ruang hi a hralh fo mhin a. Mahse


Josefa hi mi zahawm tak a nih avangin pawisa seng hauh lovin
Pilata hnen amang chuan a ruang hlawm phalna a hmu a. Isua
taksa an lak thlâk chuan Nicodema chuan phûr takin a la thih
loh thu leh a chakna a hloh ringawt thu a sawi chhuak a.
Nicodema chuan Essene mite chauhvin an thiam, mi tihdam leh
theihna tur damdawi leh hlo eng eng emaw chu Isua taksaah
chuan a chulh a. Kût miak hmaa a lo chhiat loh nana ti ni awm
takin a insawi a. Tichuan Josefa thlânah an dah ta a. A chhungah
chuan rimtui leh mi tichak thei hnim an hal a. A rim leh a khu a
chhuah loh nan thlân chu lung lian takin an lum hnan a.

Johana chuan a mhianpa chu a dam leh thei ang tih rin harsa a
ti hle mai a. Chumi hnuah chuan thlaphannain a tuam vel mek a
nu hnem turin Bethani khaw lamah an kal ta a. Sabbath nî ni
mah sela Puithiam lal Kaiapha chuan enthlatute a tîr a. Pilata
chuan chutia a thlâwna Josefa hnena Isua ruang a pe ta mai chu
mak a tiin a rinhlelh phah hle a. Tute nge Isua mhian, a rûka a
lam mang tlattute chu hriat chhuah a duh a ni. Chuvangin
Puithiam lal chuan a chhiahhlawh, ralthuam kengte chu thlân
vêng tur leh enthla turin a tîr a. Anni bâkah Temple vêngtute
pawh a tîr bawk a.
Chumi zan, zanlaiah, khawvar lam hnaih tawhah chuan nasa
takin lir a nghing a. Boruakte chu a hrehawm em em a.
Lungpuite chu an che nasain an khi chat rem rum a. Chu’ng lung
khi kar amang chuan mei alh a chhuak sen zuai zuai bawk a.
Lirnghing avang chuan ramsate pawh awm ngaihna hre lovin an
phîlî ruai a, hram tuar tuarin an tlan kual vel a. Isua zalhna thlân
chhunga khawnvar inchhi eng chu a chhinna lungpui che sawn
deuh avangin a phe kal zuau zuau reng a. Boruak hlauhawm tak
leh lei lung che dur dur avang chuan puithiam lal chhiahhlawhte
chu hlauhnain an khat ta a.

Unau pakhat, kawrfual var ha hi tlang chhîp lam amang chuan


thlân lamah a rawn chhuk ta a. Chu kawng chu Essene mi chauh
lo chuan an hre lo. Puithiam lal chhiahhlawhte chuan chutia
tlang lam amanga kawrfual var haa muang chânga rawn chhuk
an hmuh chuan an hlau ta em em mai a. Khua a la var chiang si
lova, vantirhkoh, tlang amanga lo chhuk ngei a nih ringin an
hlau a ni.

Unaupa chuan thu pêk a nih ang takin thlân chu a thleng a.
Lung chu a lum sawn a, lung chungah chuan a châwl a. Chu chu
an hmuhin sipaite chuan vantirhkoh tiin an sawi ta mai a.

Isua a thi emaw an tih amangin darkar sawm thum (30) zet a
liam tawh a. Thlân chhunga a luh chuan eng ri emaw hi a hria a.
A va en chian nâk chuan lawm sawi hleih theih loh khawpin a
khat ta a ni! Isua hmui chu a che a, a thaw bawk a! Isua chu
puih tumin a pan thuai a, a awm amang chuan thaw ri a lo
chhuak a.  A hmaite chu nunna nei tih hriat takin a lo danglam
tawh a, a mitte chu mak ti taka mengin kan unaupa
(member nghet la ni lo, enthlâk lai mêk-novice) chu a en a.
Tichuan Josefa leh Nicodema nen, an vain mi 24 zet thlânah
chuan an rawn kal a. Thlân chhungah chuan an lut a, unau, Isua
lo buaipui mêktu chu an va fin a. Isua chuan a Esseer mhiante a
hmuh chuan a mit chu hlimnain a lo eng chhuak a. A hmai chu a
dâng hle mai a. A lo \hu chhuak a, “Khawiah nge ka awm?” a
rawn ti a. Josefa chuan engkim a hrilhfiah vek a.

Ei tur (date) leh chhang, khawizua chiah an pe a. Nicodema


chuan wine a pe bawk a. Chumi hnuah chuan Isua chu a rawn
harh fel a, amahin a tho chhuak ta mai a. Nicodeman damdawi
(balsam) a hnawih avang chuan a hliamte pawh chu an lo dam
man tawh a. A tuamnate chu an phelh zawh hnuah chuan
Josefa chuan, “He hmun hi awm reina chi pawh a ni lo ve, kan
hmelmaten kan thurûk hi an rawn hmuchhuakin min phatsan
hlauh dah ang e,” a ti a. Mahse Isua chu thui kal turin a la chak
tawk lo va. Kalvari tlang bul lawkah chuan huan a awm a,
chutah chuan Essene pawl mite zînga mi pakhatin in a nei a,
chutah chuan an awm ta rih a. Chumi hnuah chuan Isua thlân
vêng tura an ruat (anmahni pawl zînga mi kha) kha va pui turin
mi pakhat an tîr ta vat a. Anni chuan damdawi leh eng ilo an
sulhnute an va tireh dawn a ni.

Chu mite pahnih chu an rawn lêt leh thuai a. Thlâna mi an rawn
kal thu an rawn sawi a. Jerusalem kawng amangin hmeichhe
pakhat hi a rawn kal a. Thlan chhinna lung chu lum sawna a
hmuh avangin a hlau ta a. Isua taksa chungah chuan eng emaw
thleng ngeia ringin hmanhmawh takin Bethlehem lam panin a
kal ta thuai a.
Chumi hnu rei lo teah chuan Jerusalem amangin hmeichhia an
rawn kal leh a, thlân chu an rawn pan a. Mak an tih em avangin
thlân chhungah chuan an lût ta a. An zînga pakhat chuan Isua
ruang a zawnna lamah kan unaupa pakhat zawk chu a hmu fuh
ta a. An hlauh avangin vantirkoh emaw an ti ta mai a. An
puipate (first degree-Isua tuamna buaipuitute kha member la ni
nghet lo, fourth degree vel an ni) thupêk ang chuan
hmeichhiate hnenah chuan, “Isua chu a tho leh ta. Hetah hian
zawng suh u. A zirtîrte chu hrilh ula, Galilee-ah an hmu thei
ang,” an ti a. Chu chu Josefa ngaihtuah chhuah a ni a. Chuti lo
chuan a zirtîrte chuan Jerusalem khuaah an zawng mai ang a,
Isua sa himna atan a mha lova a hriat vang a ni.

Hetih lai han Kalvari tlang bul huana in, Essene pawla mite taah
khan an awm a. Isua chuan a zirtîrte chu a la dam ngei a ni tih
hriattîra va hmuh a duh hle mai a. A duhna nasa tak avang leh a
chak tawha a inhriat avangin va chhuah luih hram a duh a,
thawmhnaw a dil a. Esseer hovin hna an thawha an hak mhin
hnathawh kawr chu an pe a. Chu chuan a inthuam ta a, huanpu
ang chiahin a lang a ni. Isua chu thlân lamah chuan a va kal a.
Chutihlai chuan Mari Magdalene-i chu Isua zawngin a lo awm a.
Isua a hmuh chuan huanpu emaw a ti a. Isua erawh chuan a hre
reng a, a hmangaihna avang chuan a lawm hle a, a be ta a. A
tawrhna leh a taksa dinhmunte avang chuan Mari chuan a la
hre chuang lo va. Isua chu hlim takin a \awng chhuak a, “Aw
Mari,” a ti a. Chu velleh chuan Mari pawh chuan a hre chhuak
ta nghal a. A kea fawha kuah duh a.

Mahse Isua chuan a kut leh a nâka a hliam chu a zual ang tih a
hlauh avangin a kuah ngam lo va. Amah a rawn pan mêk lai
chuan Isua chu a hnung tawlh ta a, “Min khawih suh. Tunah la
dam mah ila ka pa vana mi hnenah ka kal thuai dawn a. Ka taksa
hi a rawih telh telh a, a la ral thuai dawn a ni. Tichuan ka thihna
chu a famkim tawh ang,” a ti a. Marin a en reng lai chuan Isua
chuan thawm a hria a, a hnung tawlh a, a inthiar fihlimsan ta a.

Olive tlângah a zirtîrte a hruai khawm a. Chutah chuan fuihna


thute a sawi a. A mawngmaisak a, bân pharin mal a sawmsak
bawk a. Chutih lai chuan thîm a rawn zing chûk chûk a, ni tla tur
chuan khaw hmuh a tifiah lo zual bawk a. Chutihlai chuan
Esseer unaute chuan Isua chu a tlai tawh a, kal turin an nghak
reng tawh a ni tih an rawn hrilh a. Isua zirtîrte chu an \hing\hi a,
lei lam an bih bawk a. Chutihlai chuan Isua chu hmanhmawh
takin thîm zîngah chuan a pil bo ta a. Zirtîrte chu an rawn thawh
chhuah leh meuh chuan Esseer unau pahnihte chu an
thawmhnaw var inbelin an lo ding reng a. Isua chu a kal tawh
avangin nghak lo turin an hrilh ta a. Tichuan hmanhmawh takin
an chhuk ta a.

Isua kal bo dan chuan zirtîrte zîngah pawh beiseina leh


inrintâwkna thar a siamsak ta a. Jerusalem khawpuiah Isua chu
chhum zîngah vana lâk chhohvin a awm ta tiin an sawi darh
nasa a. Zirtîrte chuan chu thu thang chu an hnial kalh lo, a
chhan chu an thurinte a tihchak sawt avangin. Johana (Isua
zirtîr) chuan engkim a hmuin a hre vek a. Chuvangin chutiang
lam chu a ziak ve hauh lo. Chutiang bawkin Matthaia pawhin a
hria a, chuvangin ani pawhin hetiang lam hi a ziak lo tiin he
lehkhathawn ziaktu hian a sawi.
He lehkhathawn ziaktu hian Isua inlarnate leh thil awm zui zel
dan a sawi chho zel a. Isua chuan a zirtîrte chu a ngai em em a.
Amah pawh a rawih tial tial a. A hnu ni rei vak lovah chuan a thi
ta a. Tuipui Thi (Dead Sea) bul hnai lawkah an phûm ta a ni.

He lehkhathawn hi thu dik ni sela chuan Isua Krista leh a thiha a


thawh lehna leh Kristian inzirtîrna zawng zawng vaw chhe hneh
ber a ni hial awm e. Isua Pathianna leh amah hrim hrim deu
sâwnna te, sawi chhiat bawih bawihna te hian ngaih khata
ngaih a hlawh a, inbeihna a ni tih chiang takin a lang mhin.
Mahse tuna mi hi chu a danglam hle mai. Isua lam \ang tlattute
thil tih angin a lang a. Mahse Kristian zirtîrna laimu, Isua thihna
leh thawh lehna leh vana hruai chhohva a awmna chu engmah
lovah a chhuah chiang em em a ni. Chîk taka han chhui dawn
pawhin Isua thawh leh chungchâng leh a inlarna vel an sawifiah
dan hi a makin a inla lâwn \ha em em mai a. Thil ni thei ve tak
niin a lang thei ruak mai. Puithuna avanga khatia hmuh sual leh
ngaih sual theih kha a nihna lai thui tak a awm ve tlat a ni. A thu
hrimah a ziaktu hian mit ngeiin a hmu tih a sawi thei tlat bawk
a. A ziahna chhan pawh hi lehkhabu ziah a tum vang ni lovin
hemi chungchânga Alexandria khaw lam unaute zawhna
chhanna atana lehkhathawn a nih avangin ziah awm loh tak a ni
bîk lo. Chuvangin he thuziak hi kan ngaih thah mai thei lo a ni.

Kan chhui chian hmaa sawi tur pakhat lo lang nghal chu, Isua hi
khawi hmun dangah mah a kal lo va, Galilee leh Jerusalem
chheh velah a awm reng a ni tih hetah hian a lang.

The Crucifixion  leh Essene Mite Thuziak (Dead Sea Scrolls)


Inmil Lohna
Kan sawi tawh ang khan The Crucifixion tih hi lehkhathawn a ni
a, a ziaktu pawh Essene hruaitu (Esseer/Esseen), Terapeut an
tih mai a ni a. Ama insawi dan chuan mit ngeiin engkim a hmu a
nih kha. He lehkhathawn hi ngun taka kan chhiar chhuah chuan
Essene mi an ni ngeiin a hriat loh theih loh va ni. 1946/47 vela
Qumran pûka an hmuh chhuah kut ziak bu tam tak (Dead Sea
Scrolls) kha kum BCE zabi 2-na vela zirtîrna kal vung tak, Juda mi
(Pharisai-te leh Saddukai-te nun dan meuh pawh duh khawp lo)
vantlâng laka inla hrang ta, Essene mite ziah ngei nia ngaihna hi
a lian em em a. Mi thiamte ngaihdan tlânglâwn ber pawh a ni
reng a ni. Chuvangin Qumran mite thuziaka an inzirtîrna lo lang
leh The Crucifixion ziaktute pâwl kalphung, inang ngei tura
ngaih, sawi dân danglam ta tlat site kan la chhuak dawn a ni.
Qumran pûka kutziak lehkhabu zial an hmuhte zîngah
hian Community Rule  (1QS) leh Damascus Document  (CD) an
tihte hi pawl kalphung inkaihhruaina lam hawi a ni a. Heng
amang hian hmuh chhuah theih chu a awm ngei ang.

1) Kittim
Qumran thuziaka a lan dân chuan an hmêlmate hi Kittim tiin an
sawi a, Rome sawrkâr tihna a ni.20 Hei hi hmun tam takah a
lang, entîr nan Habakuka Hrilhfiahna (1QpHab 2:12) leh hmun
dang tam takah a lang. The Crucifixion ziah a nihlai hian
anmahni awptu chu Rome sawrkâr tho hi an la ni a. Mahse
Qumran thuziaka kan hmuh Kittim kha he lehkhathawnah hian
vawi khat mah a lang miah lo. Rome sawrkâr sawina hi mum li
(4) a awm a; chu’ngah chuan ‘Romans’ ti hlirin a lang tlat a
ni. Dead Sea Scrolls ziah hunlai leh Isua huna Essene mite
inkârah hian hun chu a tla zep hman nual ngei mai a. Mahse
anni ang, pawl kulmût leh duh fîr uchuak tak chuan an hruaitu
hmasate mawngkauchheh leh hrilhfiahnate chu kâr lo va an
kalsan mai hi rin a harsa deuh a ni.

2) An Hruaitu
The Crucifixion  buah chuan an pawl hruaitu chu Upa
(Elder/Terapeut) tiin an sawi a. Anni hi unau (brotherhood) an
tih maia hruaitute chu an ni.21 Mahse Qumran mite zîngah
chuan Upa aiin Puithiam an chungnung zâwk (entîr nan 1QS
6:8).22

3) Nupui Neih Loh


The Crucifixion  buah chuan Esseer-te chuan khauh takin nupui
neih loh tur tiin an inzirtîr niin a lang a.23 Mahse Qumran
hmunah hian thlanmual hmuh chhuah a ni a. Chu thlanmualah
chuan hmeichhia leh naupangte ruh hmuh chhuah a ni.24 Hei
vang hian Qumran mite hian tlang ngaih angin nupui neih loh
hmiah tur tih hi an lo vawng kher lo niin a lang.25 Josephus-a
pawh hian nupui neih loh tawp hi an kalphung a ni kher lo, tiin a
sawi.26

4) Member Thar Turte Hmanrua


Qumran mi ni tur hian an dan zawh kim a ngai a. Chumi dan
zawh mêkte chu kawrfual vâr (thianghlimna entîrna) leh
tuthlawh/lei rih phutna (trowel/hoe-thawhrimna entîrna) leh
âwmphaw (apron) an pe \hin a.27 Mahse The Crucifixion buah
hian heng zînga pahnih, kawrfual vâr leh tuthlawh/lei rih
phutna chauh hi Isua leh Johana hnenah khan an pe a,
âwmphaw (apron) sawi lan tel a ni lo.28
Ngun taka han en hian inkâwlkalh deuh hi chu a awm a ni. Mit
ngeia hmutu hian Essene mi an nihzia a sawi chiang bawk si a.
Mahse Essene mite nunphung leh thuziak nena han khaikhin
hian inmil zat lo deuh a awm tlat mai a. He lehkhathawn ziaktu
hian Essene mite nunphung leh inkaihhruaina hi hre tam hle
mah se hriat dik loh a nei tlat mhin a, hei hian a vaw lêt pawh a
ni thei zawk ang.

The Crucifixion Ziaktu Amah leh Amah Inkalh


The Crucifixion  ziaktu hian mit ngeia hmuin a inchhâl nasa
khawp mai a; a thuziakte pawh chu awihawm tak a ni tih sawi
chian a tum mhin khawp mai. Mahse sawi awihawm a tum
lutukna lamah a tum loh thang a dâi per ve leh zauh mhin nia
lan chang a nei. Chu’ng zînga mhen khat chu kan thlir ang.

1) A ziaktu hian Isua thih leh thih loh te, vana hruai chhohva a
awm nia a lanlai vel khan Isua zirtîr Johana khan thil engkim a
hmuin a hre ve vek a, chuvangin heti tak hian a ziak ve lo niin a
chhâl a. Chutiang bawkin Matthaia pawhin engkim a hre chiang
a, chuvangin Isua van lawn thute pawh a ziak lo ve bawk niin a
sawi. Mahse hei hi ngun taka kan ngaihtuah chuan a dangnâlah
a tawlh thlu tih kan hre thei ang. A ziaktu hian Isua thih amanga
kum sarihnaah (7) a ziak tih a sawi chiang a.29 Mahse hetih
hunlai hian Chanchin |ha bute hi a khawia mah ziah an la ni lo
hrim hrim a ni. Marka pawh hi ziak tawhtute zîngah a chhiar tel
a. Mahse hei pawh hi a dik thei lo. Chanchin |ha bute hi Isua
thih amanga kum 30 hnu lam veka ziah an ni tih hi mithiam
zawng zawngte pawm dan a ni a. Hei hi a dik bawk ang tih hi a
rinawm a ni.
Chanchin |ha bu lite hi a sawi lang vek a. Mahse Isua thih
amanga kum 7-naa ziak vek tawh anga an lehkhabu a sawi thei
mai hi thil dik a ni lo. Sawi rinawm a tum lutukna lamah a \awng
sual a ni. Tlai khaw hnua ziah, Chanchin |ha bu palite pawh an
ziah vek tawh hnu, The Crucifixion  ziaktu pawhin a chhiar vek
tawh hnua fing taka Chanchin |ha bu beh chhana phuah
chawp \hat leh tih a hriat theih bawk.

2) Alexandria lama unaute khan Isua chhan an tum lo kha an


rawn dem deuh tih a hriat theih a. Chutah chuan Isua chhan
tuma an beih lohna chhan a sawifiah a, an dân khirh tak chuan
ram rorêltute rorelnaah an inrawlhin tha an thawh ve tur a ni lo
tih a tih vang a nih thu a sawi a.30 Mahse puithiam lal Kaiphan
Josefa a man kha chuan a rang a rangin inhmuh khawmna an ko
nghal chûk chûk si a ni.31 Isua chungchânga inrawlh thei lo kha
Josefa chungthuah chuan an inrawlh thei tho si niin a lang.
Anmahni leh anmahni an inkalh ni berin a lang.

3) Isua hian Pathian Fapa a nih thu a zirtîr mhin a. Hei hi The
Crucifixion  ziaktu, Esseer/Essene hruaitu ni bawk pawh hian a
pawm a ni tih a sawi a.32 Hei tak mai hi awih a har em em
bawk. Essene-ho hi kan sawi tawh ang khan mi khermei lutuk,
Pharisaite leh Saddukaite pawh hmu dazâttu an ni a. An
kherkhiap em avangin mipui nâwlpui bulah pawh awm duh
lovin Qumran hmunah an inkulh hrang a ni a. Hetiang khawpa
mi kulmût leh Juda dan kherkhiap lutuka zawmtu hian tu emaw,
PATHIAN FAPA tia rawn inchhâl hi, a têt te a\anga an enkawl
pawh ni se an pawm thei lo hul hual ang tih a hriat theih a ni.
Chuvangin hei hi chu pawm zam mai theih chi a ni lo.
He lehkhathawn hi tlai khaw hnua Juda mi vêkin an ziah a ni
ngei ang. Mahse a ziah dan hi Kristiante beih nana thu ziak
dangte nen chuan an inang lo hle a. Kristiante beihna angin a
lang run lo nain hei aia beihna fing leh nghawng na thei tur hi a
tam lo hle awm e. Thu inhmu lo tam tak kan lak chhuah a\ang
mai pawh hian a ziaktu hian lem a chang tih a hriat theih ang.
Baptistu Johana pawh hi Essene mi, Isua nena lut rual, mahse
rawngbawlna hmun hrang ta mai chauh angin a ziak a.
Thuthlung Thara kan hmuh Baptistu Johana hi a zia a danglam
hle lah tak a. Chuvangin mi thiam tam takin Essene mite zîngah
a lo tal hrep tawh a ni ang, emaw, Essene mi a ni ang, emaw tiin
ngaihdan an siam phah reng a ni. Thlirna lo awm tawh tlema
zâwng en a pawimawh thei ang.
Baptistu Johana Qumran mi a nih rinna chhante
1) Qumran mite leh puithiamte hian inzawmna tak an nei a.
Messia an nghah pawh hi puithiam Messia a ni tlat bawk (1QS
5:2). Johana hi puithiam chhungkua a\anga lo chhuak a ni ve
bawk reng a. A nu leh pate an boral hian Johana hi a la naupang
hle awm e. Qumran mite hian fahrah an la fo va.33 Chuvangin
Johana pawh hi an la a ni ngei ang.
2) Johana khan thlalêrah rawng a bâwl a. Essene mite pawh
hmun fianriala awm chi an ni bawk a. Chuvangin an kalphung hi
a inang tlat a ni.
3)Johanan Bible châng a rawn hman, Isaia 40:3, 4 (Thlalêrah
LALPA kawng buatsaih ula, ram rovah kan Pathian tan lamlian
tirual rawh u. Kawr tin, tihsan a ni vek ang a, tlâng tin, mual tin,
tihhniam a ni bawk ang: kawng kawite tihngil a ni ang a, a bum
boh laite tihrual a ni bawk ang, cf. Lk. 3:4, 5) kha Qumran mite
Bible châng chuam a ni (Cf. 1QS 8:14). Amaha bel tawh tak chu
a rawn hmang chhuak ve leh mai a ni.
4)  Thlalêra rawng a bawllai khan a chaw atan khaukhuap leh
ram khawizû a hmang \hin a (Mt. 3:4). Qumran mite pawhin
khaukhuap leh khawizû ei dan an lo inzirtîr tlat bawk a ni (CD
12:13-14).
5) Johana khan tuiin baptisma a rawn chantîr hlawm a. Hei hi
Qumran miten serh leh sang an neiha tuia insilfaina an tih mhin
ang kha a ni bawk.
6) Johana thuhril pawimawh tak chu Pathian rorelna thlen
hnaih tawh thu a ni a. “Tun apangin thing bul tinah hreipui an
dah ta, chutichuan thing tin rah \haa rah lo apiang an kit a,
meiah an paih \hin,” (Lk. 3:9) tiin rorelna chu a hmawr tawng
hle a ni a ti a. Chutiang bawkin Qumran mite hian hun
hnuhnunga awm mêk niin an inngai a, Bible an hrilhfiah dan
pawh a ni bawk. Hetiang hi Habakuka lehkhabu an
hrilhfiahnaah an hmang a. Zawlnei Habakukan hun hnuhnung a
hrilhlâwkna chu anmahni chung thuah an la a, hun hnuhnung
pawh anmahni hun hi niin an ngai.34 Johana hian hemi rilru pu
ran chung hian tâwpna nî thleng hnai ruai angin a hril a ni an ti
a ni.

Hengte avang hian Baptistu Johana hi Qumran mi a nih ngei an


ring \hin a. Mahse Qumran mi a an bîk lohnate pawh a awm ve
nual tho,

Baptistu Johana Qumran Mi a Nih Rin Lohna Chhante


1)     The Crucifixion lehkhathawna kan hmuhah chuan Johana
chuan anmahni zînga rawngbawl a thlang a, Isua erawh chuan
vantlâng zînga rawngbawl a thlang ta zawk a. Baptistu Johana hi
Bible-a a rawn lan phat hian Qumran mite bulah a awm hauh lo
mai. Amahin rawngbawlin a tla hrang tlat a ni. Kan sawi fo tawh
angin Qumran mite chuan mi dang zawng chu suala ngaiin an
lak a\angin an inthiar fihlim a, an awm hrang ta a nih kha.
Mahse Baptistu Johana hi chuan chutiang lozawngin sim turin
mi zawng zawng a au a nih kha. Qumran mite chuan mite sual
kai hlauvin an inthiar fihlim a, Johana erawh chuan a ko zawk a
ni. An rawngbawl dan hi a inpersan em em zawk.
2)    Qumran miten an serh leh sang tih nan tuia insil an
hmang kan tih mek lai hian Johanan tuia a baptis nen hian
inanna an nei hauh lo kan ti leh si ang. Qumran mite kha chuan
Judaho kalphung pangngai ang deuh thaw khan thianghlimna
entîr nan an hmang \hin a. Mahse Johana erawh chuan simna
entîr nan a hmang a ni. An inang lo hle.
3)    Johana hnenah chuan mi thianghlim leh thianghlim lo
thliar lovin an lo kal khawm a. Lk. 3:14 kan en phei chuan
‘sipaite’ pawh an lang a ni. Chuvangin Gentelte pawh an tel a ni
ngei ang. Johana hian mithianghlim pawlho (Qumran mite anga
thianghlim taka inpawl khawm) lam hi a ngaihtuah vak lo a ni
ang. Chu ai chuan sim hming pu tlâka rah turin a ti mai zawk a
ni (Mt. 3:8).
4)    Herod Antipas-a khan politics zâwng tak pawhin Johana
kha a hlauhawm theiin a hria a, mahse Qumran mite kha chu a
ngaimawh ngai hauh lo thung. An danglam a ni tih a hriat theih.
5)    Johana ei leh in (khaukhuap leh ram khawizû) kha chu tu
pawh, thlalêra talte chuan an ei tur a ni reng a ni. Khaukhuap hi
sa thiang zîngah a tel tlat bawk (Lev.11:22).
Baptistu Johana Qumran mi leh sa anga ngaihna chu Bible
a\anga thlir chuan a dik thei lo a ni. The Crucifixion ziaktuin min
hrilh ang hian Baptistu Johana hi Qumran mi nghet ni sela
chuan a thu hril leh a awm dan hi an inzirna nen a inkalh nasa
hle ang chu. Mahse The Crucifixion  buah ngei pawh khan
chutiangin an pawl kalhin a che hauh lo tih a lang bawk si a.
Ziaka awm \heuh \heuh, Chanchin |ha bute leh The
Crucifixion  kan khaikhin chuan paih thlâk tur zawk chu a awm a
ni phawt mai. Chuvangin Johana pawh hi an phuah chawp a ni
tih a lang reng. Isua khawsak dan leh Baptistu Johana kan
khaikhin chuan Johana hian Qumran mi chu a ang zawk daih
mai a. Mahse ani zawk pawh Qumran mite nen inkungkaihna an
nei lo kan tih si chuan Isua phei hi chuan a nei lo leh zual a ni.
Chuvangin he lehkhathawn hi phuah chawp, tlai khaw hnua
Juda miin Kristianna a beihna a ni tih a chiang a. A insawi
rinawm tum lutukna lamah amah leh amah a inawk zauh zauh
bawk a ni. Bung tak taka beih kha a sawt vak lo tih a hre reng a.
Isua hian Belzebula avangin ramhuai a hnawt chhuak a ni, tih
te, synagogue a\anga inhnawh chhuah te, tihduhdahna te khan
tih rem a hnêkin a tidarh zau mai mai a ni tih hre reng chungin
thiam takin, Judaho pawh dem ang taka langin Isua thihna, a
thawh lehna leh vana hruai chhohva a awm te, a zirtîrte hnena
a inlarna zawng zawngte chu puithuna âtthlâk leh hmuh sual
(hallucination) ang lekin a chhuah ta mai a ni. A rem emaw, rem
lo emaw, mit ngeia hmutu an awm zel theih nan an pawl mi tu
emaw tal tho leh Isua nia an ngaih bulah chuan an lo awm ta
chat chat zel reng a.
Heng zawng zawng hian Chanchin |ha bu palite ziah an nih
tawh hnua chumi mila phuah chawp a ni tih a tichiang em em a
ni.

BUNG 3
Hmun Dangah a Kal Tih Sawitute
Bung hmasa lama kan sawi tâkte khan Isua chu khawi dangah
mah a kal lo va, Palestina ram chhungah a awm a ni tih an sawi
hlawm a. Amaherawhchu hei chauh hi sawi dân awm chhun a ni
chuang lo. A hnuaia kan sawi turte khuan Isua chu Aigupta
ramah te leh hmun dang dangah a kal niin an sawi a. Chiang
zawka en lo tum ila.
Celsus: Dawithiam Isua
CE 175-na vel, Lucian-an Peregrinus a ziah hnu lawkah
chuan Neo-Platonist thinker Celsus-a chuan Kristiante beihna
lehkhabu, True Doctrine tih a ziak a. Hei hi Kristiante beihna
lehkhabu pangngai zîngah chuan a hmasa ber a ni hial awm e.
Celsus-a hian Isua chu sakhaw dintu a nihna angin a bei nasa hle
mai a. Isua thlahtute, Marin a pai dân te, a pian dân te, a
naupanlai te, a rawngbawlna te, a thihna te, a thawh lehna leh
a hnu lama thil thleng te a bei nasain a sâwt nasa hle. Celsus-a
lehkhabu hi hmuh tur a awm tawh lo va; mahse a thu hnialtu,
kohhran pate zînga mi Origen-an Against Celsus tih lehkhabu a
ziaha Celsus-a thusawi a lak chhawn (quote) tam tak chu kan
thu lâkna hnâr pawimawh ber a ni ta a ni.

Celsus-a sawi dan chuan Isua thlahtute chu Judai ram thingtlâng
a\anga lo chawr chhuak an ni a. Isua nu Mari chu thingtlâng nu
rethei tak, la kaia ei zawng a ni a. A pa chu mistiri a ni. Mari chu
a uire a, chuvangin a pasal chuan a hnawt chhuak a. A
vahvaihna lamah a sawn pai chu zahpuiawm takin a hring a. A
hmingah Isua a sa a. Isua chu a lo \han len hnu chuan rethei
bakberhin an awm a, Aigupta ramah inhlawhfa turin a kal a.
Chutah chuan Aigupta miten an chuan em em dawi lam
thiltihtheihna maksak tak chu a zir thiam a. Chu a thiltihtheihna
thar nen chuan chapo takin a lo kîr a, Pathianah a rawn inchhâl
ta hial a ni.1

Celsus-a sawi dan chuan Mari hi sipai pakhat, Panthera lakah a


uire a. Chuvang chuan a pasal hual Josefa chuan a hawisan ta a
ni.2 Celsus-a hi a duhthawh khawp a. A pasalin a huata a
hnuchhawn hnu pawhin Pathian thiltihtheihna chuan a humhim
chuang lo va, a thusawi pawh tuman an awihsak na hek lo.3 A
thu hrimah Isua hi pa te reuh te, hmel chhe tak leh
hmuhsitawm tak a ni.4 A thilmak tih theihna pawh kha a
dawithiam vang mai mai a ni a ti bawk.5

Celsus-a sawi dan chuan Isua chu Aigupta rama kalin dawi a zir
a nih chu.

Celsus-a Chhan Lêtna


Isua chungchâng a sawi dan chhan lêt hmain a thusawi dang
a\ang daih hian chhui hmasa ila a fiah leh zual ang. Celsus-a
hian Judaho hrim hrim hi a hmusit hle a. Vantirhkoh betu niin a
puh a, dawi lam âtchilhah a puh bawk. Chu mai ni lovin Mosia hi
dawi lam zirtîrtu niin a sawi zui (Against Celsus 1:26). Hei hi
Origen-a hian paih thlain thu awmze nei lo tawp a sawi a ni a ti
a. A dik reng bawk a. Judaho a huat aleiah a duh duh a sawi tih
a chiang reng mai. Hei hi Judaho inzirtîrna leh Bible zirtîrna kalh
a ni zawk a. Hei hian Celsus-a hi Juda mi leh Juda sakhua hrim
hrim pawh a hre chiang tak tak lo tih a finfiah nghal bawk a ni.
Chuti a nih chuan Kristianna phei chu a hre chiang lo leh zual
ang tih a rin theih nghal a. A rinthu a au chhuahpui tih a chiang
em em a ni.

Aigupta rama Isua kal leh kal loh hi chiang fawkin sawi lo mah
se tehkhin thu hmangin Isua hian a seilenna hmun tlâwm tê
a\ang hian thil ropui tak a ti thei a ni, tiin a tlip a.6 Hei hi
Origen-an Isua Aigupta rama a kal lohzia a sawina a ni.

The Aquarian Gospel, Levi H. Dowling


Hei hi lehkhabu, Bible kal phung ang deuhva ziah a ni a.
Lehkhabu upa tak a ni lo. A ziaktu hi Levi H. Dowling (1844-
1911), America khua leh tui a ni. A ziah hun tak hi hriat a ni lo
va, mahse a hun tawp lama ziah a nih a rinawm. Lehkhabu
dangdai tak a ni a. Inlarna kan tih ang deuhva innghat a ni.
Mahse pawmtu a nei nual a. Gospel tih a nih ang tak hian Bible
atana hmang hialtu pawh a nei a, hemi lehkhabu (Aquarian
Gospel) behchhan hian kohhran pawh a ding a, The Aquarian
Christine Church Universal (ACCU) an inti a ni.

Levi H. Dowling-a hi a tet te a\anga sakhaw chanchin tuimi leh


zirmi a ni a. Kum 40 zet zir leh ngawi renga Pathian pawl
chuanga hun a hman hnuah thlarau hriattîrna a chang ta a.
Amah ngeiin a ziah, The Cusp of the Ages, tih buah chuan finna
pathiannu, Visel chuan a hnena thu a puan chu ziak turin a tîr
(commissioned) a. A ziah dan chuan Akasha7 hmunah
thlarauvin a lo hruai a, chutah chuan ni velah amah chauhvin a
lo ding reng a.8 A thil hmuhte hi Akashic Record  (engkim mai
kan nuna kal tawhte lo indah \ha vek mai, chhe boral mai thei
lova lo awm) a mi a hmuh a ni a. Thlarau Thianghlimin a puihte
chauhvin an chhiar thei a ni.

Aquarian Gospel  sawi dan chuan ISUA leh KRISTA hi mihring leh
nihna (title/office) inkawp a ni a. Leilung siam hma khan Krista
chu Pa Pathian leh Nu Pathian nen an leng za tawh a ni. Krista
chu Engkimtithei Pathian Fapa a ni a, Hmangaihna Pathian a ni.
Isua chu Juda mi fel chungchuang (ideal), Judai rama Bethlehem
khuaa lo piang a ni. A nu chu Juda hmeichhe hmel\ha tak, Mari
a ni a. Mari chu kum thum mi a nihin a nu leh paten Jerusalem
temple-ah an hruai a. Chutah chuan puithiamin Mari chu
zawlnei ropui tak nu a la nih tur thu a lo hrilhlâwk a. Mari chu
kum a tlin hma loh chuan temple-ah a khawsa ta a (AQ 1:7-10).

Kum a lo tlin chuan Jakoba fapa, Josefa, mistiri nen an inhual a.


Josefa hi Essene mi, Pathian \ih mi, mi \ha tak a ni (AQ 1:11f.).
Mari hnenah Vantirhkoh Gabriela a inlâr a, vawi thum zet chibai
a bûk a. Nau a pai tur thu a hrilh a. Josefa chu a tlai hnathawk a
lo haw a, Mari chuan a engkim a lo hrilh a (AQ 2:14-17).

Isua pianlai thil thleng pawh Chanchin |ha bu nen a inang viau
va. Kawrfual var ha mi pathumin chibai an rawn buk a;
berampu, thlarau mi tak tak, chhanchhuaktu nghak fan fantute
hnenah vantirhkoh a inlar a, Isua pian thu a hrilh a (AQ 3:1-10).
Amaherawhchu chhiarpui avanga Bethlehem lama kal an ni ve
lo thung. Mari, nau nei \ep tawh khan Elizabeth-i kha a hmu
châk tlat mai si a, an khaw lam an pan lai takin khualbûk an
chang ta lo va, ran inah nau a hring ta a ni (AQ 3:1-3).
A naupanlai chuan naupang dang aia a danglamna chu a nun
hmasaah (past live) khawvelin mi a hipna lakah hnehna a lo
chang tawh a, chuvangin thlêm theih, mahse tlu ve lo a ni. ‘Isua’
tih chu ama mihring hming ve mai a ni a. ‘Isua Krista’ han tih
hian hming leh nihna inkawp a ni a. ‘Edward the King’, tih leh
‘Abraham Lincoln the President’ tih nen hian tehkhin theih a ni.
Edward-a kha lal a ni reng lo va; chutiangin Abraham Lincoln-a
pawh President a ni reng lo. Isua pawh hi Krista a ni reng hek lo.
Isua hian thlemna chi hrang hrang a pal tlang hnuah KRISTA
nihna a chang thei chauh a ni.

Aquarian Gospel hi kan sawi tawh angin Bible ang deuhva bung
leh châng neia ziah a ni a. Kan thu chhui lai mêk kaihhnawih lai
kan la chhuak ang.

Aquarian Gospel
Bung 21
1India Chhim lam Orissa-a Lal ropui tak pakhat Ravanna-a chu
Judate kûtah a tel ve a.
2Ravanna-a chu hausa tawntâw leh mi dik tak mai a ni a.
Puithiam chi \ha mi rual hruaiin khawthlang lamah finna
zawngin a kal a.
3 Isuan Juda puithiamte zînga ding chunga a chhiar leh thu a
sawi lai chu a lo hmu a, mak tihnain a khat a.
4Isua chu tunge a nih a, khawi lam mi nge tih leh eng ang mi
nge a nih reng tih a zawh chuan puithiam hotu Hillel-a chuan,
5He naupang hi hmun sânga Chhun Arsi kan ti mai a, a chhan
chu mihringte tana eng rawn thlen tur te, nuna eng rawn thlen
tur te, mihringte kawng tieng tur leh a mi, Israel-te tlan tura a
rawn kal a vangin.
6Hillel-a chuan Ravanna-a chu chu naupang chanchin zawng
zawng chu a hrilh ta a; a chungthua hrilhlâwkna lo awm tawh
te, a pian zana thilmak lo thleng te, puithiam mitdawivaih
thiamten an rawn tlawh thu te;
7Misual lak a\anga humhima a awm dan te, Aigupta rama an
tlan chhiat thu te, a pa mistiri bula Nazareth khuaa a khawsak
dânte chu a hrilh vek a.
8Ravanna-a chu mak tihnain a khat a, chutiang Pathian fapa
chu zah taka chibai bûk tura a kal theih nan Nazareth khaw
kawng chu a zâwt a.
9A hnung zuitute zawng zawng nen chuan Galilee rama
Nazareth khua chu a pan ta a.
10A mi zawn taka chu mi in saa hna lo thawk mêkin a hmu a.
11Isua a hmuh hmasak ber chuan leihlawn rahbi sawm leh
pahnihah (12) a lo chuang a, thil rinbialna leh rinngilna leh hrei
(compass, square leh axe) a lo keng a.
12Ravanna chuan, “Chibai, van fapa vohbîk,” tiin chibai a bûk
a.
13Ravanna-a chuan khualbûkah a khaw mipui zawng zawng
tan ruai \heh a; Isua leh a nu leh pate chu khual zahawm an ni
a.
14Ni eng emaw zat chhung chu Josefa-te in Marmion
Kawngah chuan Ravanna-a chu a châm a; chu fapa finna thurûk
chu a zir ta ngat ngat a; mahse a tan chuan a finna chu a thûk
lutuk a ni.
15Khaw chhak lama hruai a, Brahma Finna thute a zir theih
nan Isua chu enkawl a dil ta chawt mai a.
16Isua pawh chuan chuta kala zirlai zir chu a chakzâwng tak a
lo ni a. Ni tam tak hnuah chuan a nu leh pate pawh chuan an
phalsak ta nge nge a.
17Thinlung taka inchhuang larh chung chuan Ravanna-a chu a
hnung zuitute nen ni chhuahna lamah an zin chhuak leh ta a. Ni
tam tak hnuah Sind ram an pel a, Orissa ram, lal in awmna chu
an thleng ta a.
18Puithiamhote chuan an lal chu an lo lawm hle mai a, Juda
naupang pawh chu hlim takin an lo lawm a.
19Isua chu Jagannath Temple-ah chuan zîrlai angin an lawm
lût a, chutah chuan Vedas leh Manic Dânte chu a zir ta a.
20Brahma puithiamte chuan chu naupang thiamna leh a
hriatzia an hmuh chuan mak an ti a, dân awmzia a sawifiah
chângte chuan mak an ti tak meuh \hin.
Bung 23
1Tichuan Isua leh a \hianpa Lamaas-a chu Orissa ram
chhungah chuan an vak vel a, Ganges luipui phai ruam chu
zawhin Sudras leh Visyas hnam (chi hnuaihnung an ni a) leh
zirtîrtute zîngah finna an zawng a.
2Ganges lui kama Benares khua chu hnam nunphung (culture)
leh zirna lamah pawh a hausa ngiang mai a; hetah hian
zirtîrtute pahnih chu ni tam tak an châm khaw muang a.
3Isua chuan Hindu miten mi an tihdam theihna chu a zir ve ta
a, tichuan Hindu mi, mi tidam thei zîngah pawh a ropui ber
Udraka ke bulah a zir ta a.
4Udraka chuan tui te, hnim leh lei (earth) te, sâ (heat) leh
vawt te, ni eng leh daihlim te, eng leh thim hman dante a zirtîr
ta a.
5A sawi dan chuan, lei lung dan (nature) hi hriselna dan chu a
ni a, chu dan hmanga nung thei chu an na ngai lo.
6Heng dan bawhchhiatna hi sual a ni a, misual chu a na
mai \hin.
(Chhunzawm lovin kan rek bung ang)

Bung 24
1Jagannath Temple-ah chuan Juda naupang chu kum li (4) a
cheng a.
2Ni khat chu puithiamte bulah a \hu a, “Ka ngen a che u, chi
inthliarna (caste) hi engtin nge in ngaih reng reng min han hrilh
teh u. Eng vangin nge Pathian mit hmuhah hian mi zawng
zawng hi an intluk vek lo in tih tlat chu le? a ti a.
3Dan zirtîrtupa chu a lo ding chhuak a, “Mi Thianghlim, Brahm
kan tih mai chuan mihringte ama milpui turin a siam a,
chuvangin mihringte hian kan sawisel tur a ni lo.
4Mihring hunbi tirah chuan Brahm chuan thu a sawi a, mi pali
hi a hmaah chuan an ding a.
5Parabrahm kâ (mouth) a\ang chuan mihring hmasa ber chu a
lo chhuak a; Brahm (pathian) ang main a var a; ‘brahman’ tiin a
vuah a.
6Ani chu sang taka chawi kanin a awm a; engkim chungah
chuan a ding a, hna rim thawh pawh a ngai ve lo.
7Ani chu Brahm puithiam tia koh a ni a, lei chunga engkim
mai chunga Brahm aiawha thawk tur a ni.
8A pahnihna chu a sen (red) a, Parabrahm kut a\anga lo
chhuak a ni a, ‘shatriya’ tia koh a ni.
9Ani chu lal leh pasal\ha ni tura siam a ni a, a hna chanvo
sang ber chu puithiam venhim a ni.
10Parabrahm pum chhung a\ang chuan mi pathumna chu a
rawn chhuak ve leh a, ani chu ‘visya’ tih a ni.
11Ani chu mi eng (yellow) a ni a, lei let tur te, beram leh ran
rual enkawl tura siam a ni.
12Parabhrahm kephah a\ang chuan mi palina chu a lo chhuak
a. Chumi chu a dum thung a, ‘sudras’ tih a ni a, chi hnuai hnung
a ni.
13Sudras chu mi dangte chhiahhlawh a ni a; mi dangten zah
an phu ang chu a neih ve a thiang lo a. Vedas chhiar ri pawh an
hre ve thiang lo va. Puithiam emaw lalte emaw hmel hmuh chu
atan chuan thihna a ni. A dinhmun chhe tak lak ata chu thihna
chauh lo chuan a chhuah zalen thei lo,’ a ti a.
14Isua chuan, “Chuti a nih chuan Parabrahm chu dikna leh
felna Pathian a ni lo tihna a nih chu, ama kut chak ngeiin mi
\hen khat a chawi sâng a, \hen khat lem a hnûk thla thung si a,
a ti a.
15Isua chuan an hnenah engmah a sawi chhunzawm lo va;
vanlam a hawi a,
16Ka Pa Pathian, awm tawh a, awm mêk a, la awm zel tur, a
kuta dikna leh felna bûkna awm,
17Hmangaihna tawpin tai nei lova intluk tlang \heuhva
mihringte siamtu i ni. Mi var, mi dum, mi eng leh mi sente
chuan i hmel en chungin, ‘Kan Pa Pathian,’ tiin an sawi thei.
18Nang, mi chi (race) tinte Pa, i hming ka chawimawi e, a ti a.
19Puithiam zawng zawng chu Isua thusawi avang chuan an
thin a ur ta hle mai a. A lamah chuan an rawn tlan a, an man a,
kut an thlak dawn ta mai a.
20Chu velleh Lammas-a chuan a bân a phar a, “Nangni Brahm
puithiamte u, fimkhur rawh u. In thil tih hi in hre lo a ni. He
naupangin a chawimawi Pathian hi in hriat hma loh zawng
nghak hram rawh u.
21He naupang hi a \awng\ai lai kha ka lo en reng a, ni eng
chung lama êngin a hual vel kha ka hmu reng a sin. Fimkhur
rawh u. A Pathian hian Brahm aiin thil a tithei zawk a ni mai thei
a sin.
22Isua hian thudik a sawi a nih a, amah hi a dik a nih chuan in
nguihbân ngawt thei lo vang. A lo dik loh va, in dik a nih thung
chuan a thu chu engmah lo a lo ni ang; dikna hi chakna a ni si a.
A tâwpah thu dik chu a ding chang tho tho dawn a lawm, a ti a.
23Puithiamte pawh chuan Isua chu kut an thl^k ta lo va.
Mahse pakhat chu a rawn \awng chhuak a,
24He hmun thianghlim a\ang hian he naupang tl^ktlailo hian
Parabrahm a bawhchhia a ni lo vem ni? Dan chu a khirh
hleinem: Brahm sawi chhetu chu a thi tur a ni, a ti mai a lawm,
a ti a.
25Lamaas-a chuan Isua nunna chu zuah turin a dilsak a.
Puithiamte chuan hruihrual an la a, chu hmun a\ang chuan an
um chhuak ta a.
26Isua chu a kal ta zel a, mi dum leh mi eng te, chhiahhlawh
te leh lei lettu te bulah chuan a khawsa ta a.
27An zîngah chuan intluk tlanna chanchin \ha chu a hriattîr a.
Mihringte inunau tawnna leh Pathian chu Pa a nihzia a zirtîr a.
28Mi naranho chuan hlim takin a thu chu an ngaithla a,
\awng\ai dan an zir a, “Kan Pa Pathian, vana mi,” tiin.

Bung 31
19Puithiamte chu an thin a ur hle mai a, a rûka tihhlum zai an
rêl ta a.
20Tualthattu pakhat an zawng chhuak a, a zana zanin an mi
huata chu tihlum turin an tîr chhuak ta a.
21Chu thu chu a \hianpa puithiam Lamaas-an a hriat velleh
a \hianpa hnenah chuan mi a tîr thuai a, Isua pawh chu kal
chhuak mai turin a inring ta a.
22Zanah Benares khawpui chu chhuahsanin hmanhmawh
takin hmâr lam a pan a. Khawi hmunah pawh lo neitu te,
sumdâwng te leh Sudras hnamho te chuan an lo pui zel a.
23Ni tam tak hnuah chuan Himalayas tlâng ropui tak chu a
thleng ta a, Kapivastu khawpuiah a khawsa ta a.
24Buddha Puithiamte chuan a tan an temple kawngkhar chu
zau takin an lo hawng thung a.

Bung 32
1Buddha puithiamte zîngah chuan mi pakhat, Isua finna sang
tak hmu thiam a awm a, a hming chu Barata Arabo a ni.
2Isua leh Barata Arabo-a chuan Juda lehkhabu Sam leh
Zawlnei te, Vedas leh Avesta leh Guatama finna bu te an an
chhiar dun \hin a.

Bung 36
1Tibet ram khawpui Lassa-ah chuan an temple ropui ber a
awm a, chutah chuan hmanlai chanchin kutziak bu tam tak a
awm a.
2India puithiam Vidyapati-a chuan chung kutziak lehkhabute
chu a chhiar tawh a, chuta \anga a chhar chhuah finna thurûk
tam tak Isua hnenah a hrilh chhawng a. Mahse Isua chuan amah
ngeia chhiar ve a duh ta a.
3Chutihlai chuan khawchhak lama puithiam (sage) ropui ber
Meng-ste-a chu he Tibet temple-ah hian a awm mêk a.
4Emodus tlâng sang kal kawng chu khirh teh mah se Isuan
\hulh a tum chuang lo. Vidyapati-a chuan Isua kaihruaitu tur mi
a tîr bawk a.
5 Vidyapati-a chuan puithiam Meng-ste-a hnenah chuan
Hebrai mi fing (sage) a lo kal tur thu leh an temple-a lo lawm
turin thu a thawn lawk diam a.
6Ni tam tak harsatna namên lo tak tak an pal tlang hnuah
Tibet rama Lassa temple chu an thleng ta a.
7Meng-ste-a chuan temple kawngkharte chu a tan zau takin a
lo hawnsak a, puithiamte leh zirtîrtute chuan chu Hebrai mi fing
chu an lo lawm a.
8Isua chuan kutziak bu thianghlimte chu a en vek a, Meng-
ste-a puihnain a chhiar vek bawk a.
9Meng-ste-a chuan Isua chu hun lo la awm tur chanchin te,
tun huna mipui tana rawngbawlna thianghlim neih dan \ha ber
chungchângte a sawipui \hin a.
10Lassa-ah chuan engmah a zirtîr lo. Temple-a zir turte a zir
zawh hnuah khawthlang lam a pan leh ta a. Thingtlâng
khuaahte châmin a zirtîr pah zel a.
11A tâwpah chuan Ladak khawpui Leh a thleng a. Chutah
chuan puithiam te, sumdâwng te leh mi hnuai hnung te chuan
an lo lawm hle a.
12Monastery-ah (an sakhaw inzirtirna hmun) khawsain a zirtîr
bawk a. Sumdawnna hmuna kalin vantlâng mite chu a zirtîr a.
13Chuta \anga hnai teah chuan nu pakhat a cheng a. A fapa
nausen pawmlai chu thi lek lekin a na a. Daktawrte chu an
beidawng tawh a, a thi ngei turah an ngai \heuh tawh a.
14Chu nu chuan Isua chu Pathian tirh zirtîrtu a ni tih a lo hria
a, a fapa tidam turin thiltihtheihna a neih a ring tlat a.
15A fapa thi lek lek tawh chu a pawm lawk a, hmanhmawh
takin a tlan a, Pathian mi chu hmuh a dîl ta a.
16Isuan chu nu rinna chu a hmuhin vanlam a hawi a,
17Ka Pa Pathian, i thiltihtheihna khan min hliahkhuh la, i
Thaw Thianghlim khan he nau hi rawn tikhat rawh, a lo dam leh
theih nan, a ti a.
18Mipui awmlai chuan naupang chungah chuan a kut a nghat
a,
19"Nu \ha, malsawmna i dawng e. I rinna hian i fapa a
chhandam a ni e,” a ti a. Chuta chinah chuan a fapa chu a lo
dam leh ta mai a!
20Mipui chuan mak an ti em em a, “Hei hi Mi Thianghlim,
tisaa lo chang a ni ngei mai, mihring naran chuan khawsikte
hauvin thihna ata naupang a chhanhim thei si lo,” an ti a.
21Tichuan mi tam takin an damlote an rawn hruai a, Isuan
thu a sawi a, an dam ta hlawm a.
22Ladak mite hnenah chuan Isua chu ni eng emaw zat a châm
a. Mi tihdam dân te, sual then fai dân te leh leia van hlimna
neih dânte a zirtîr a.

Heng bakah hian chipchiar takin Isua chanchin a sawi zui zel a.
Kum 24 mi a nihin Persia ram a thleng a (38:1). Persia ram
chhuahsanin Kaldai ram a pan leh a. Abrahama pianna ram Ur-
ah hun eng emaw ti a châm leh a (42:3, 4). Babulon pawh a
tlawh bawk. Chuta \ang chuan Jordan lui kanin a khua,
Nazareth a thleng a (43:17). Chumi hnuah an in chhuahsanin
Greece ram a pan leh a (44:2), Aigupta ram pawh a thleng thla a
(47:1-17). Aigupta ramah hian thlemna pasarih a tawk a, a hlen
chhuak vek a. Thlemna pasarih a hlen chhuah hnuah KRISTA
nihna a nei ta chauh a ni. Aigupta ram a\ang hian Jerusalem-ah
a rawn lêt leh a ni (60:21).

Levi-a sawi dan chuan Isua chu India, Tibet, Persia, Babylon,
Aigupta leh hmun hrang hrangah a kal a nih chu.

A chunga Aquarian Gospel bung leh châng \henkhat kan lehlin


a\ang mai pawh khian Chanchin |ha bu nen an inanna tam tak a
awm tih leh an danglamna pawh tam tak a awm tih a hriat theih
nghal a.

Ama pa ang  maia Pathian a kohna te (36:17), nu pakhat rinna


thûk tak avanga a fapa lo dam leh te (36:19), tehkhin thu
hmanga thusawi te (36:25), a mite tana hmun siam tura a kal
tur thu leh Pa hnena (Fatherland) hmun a tam thu te (36:35), a
zin nana a chuanna tur sa (sanghawngsei an pe thung) an pêk te
(37:2-4), fiahna vawi sarih a pal tlang (bung 48-55) te leh
Chanchin |ha bu lama Isua chanchinte hi an inzûl hle a ni.

Thil pakhat erawh kan thlir kân thei lo: he lehkhabu hi mak
khawpin ngaihnawm eltiang mah sela innghahna bulbâl \ha tak
a nei lo reng reng. A ziaktu Levi-a hi 1844-ah a piang a, 1911-ah
a thi a. Aquarian Gospel pawh hi eng kuma ziah nge tih pawh
hriat a ni lo.9 A chanchin ziaktu, a nupui pahnihna, Eva S.
Dowling-i ziah dân chuan Levi-a chu thlarauvin akasha  hmunah
a hruai a. Chutah chuan finna pathiannu-in he chanchin \ha hi a
puan chhuahsak a, ziak turin a ti a ni.10 A thute hian eng mah
finfiahna a nei thei lo va, thu lâkna hnâr thuziak dang vêk emaw
pawh a nei miah lo. Pastor fapa a ni a, amah hi pastor a ni
bawk.11 Mahse chuvang mai chuan a thusawi leh ziak hi thu dik
zîktlûak leh rintlâk a ni tihna a ni chuang lo. Inlarnaa inghat
pumhlum a ni a, ngaihnawm hle mah se chhui chet a dawl lo a
ni.

BUNG 4

India Ramah Isua:


Himis Monastery-a Kutziak Lehkhabuah Issa/Isua, Mit Ngei
Hmutu Pathumte

India ramah Isua a rawn kal tih hi sawi a tam \hin a. A bîk takin
‘Isua kha kraws-ah a thi lo va, a dam khaw chhuak a, Kashmir-ah
a rawn kal a, chutah chuan upa tak niin a thi a ni,’ tia sawi a tam
hle. Mahse a rawngbawl hma, Bible a ngawi kan tih mai,
râwlthar a nih laia India leh Tibet rama a rawn kal thu hi chuan
sawi a hlawh teh chiam lo. Khawvel puma he thu a lo darh
chhuahna bul chu Russian mi Nicolas Notovitch-an (Nicolai
Notovitch tia ziak pawh an awm) Ladakh rama Leh khaw bula
Himis Monastery-a (Hemis tia ziah an awm bawk) a va hriat
chhuah, lehkhabua a chhuah hnuah chauh a ni ti ila a sual tam
lo vang. Awihtu leh awih lotu a ngah hle a. Hemi hnu hian ani
mai bâkah hian mi pahnih dangin hmuin an inchhâl leh a.
Chungte avang chuan ngaihven a hlawhin Buddhist mi leh
Hindu mite pawhin Isua chu India rama rawn kalin an sakhaw
zirtîrna hmanga rawn intûai hriamin Palestina ramah
rawngbawlin a kîr leh ta a ni tih hi an sawi nuam tihzâwng takah
a chang ta a ni ber mai. Mit ngeia hmutu pathumte thuziak kan
thlîr bing ang a, an lehkhabute chîk taka zir kan tum bawk ang.

1) Nicolas Notovitch
Kum 1887 khan Russian pakhat, Nicolas Notovitch-a chuan India
mi leh an culture te leh a ram chhunga thil ropui tak tak te
chanchin zir duhin India ram a rawn pan a. Notovitch-an a
lehkhabua a ziah dân chuan India rama a awm lai hian Buddhist
sakhaw betute nen an inkâwm fo va. Tibet ram chanchin an
sawi \hin chuan a rilru a la hle mai a. Chumi finfiah tur chuan a
chhiahhlawh nen chuan October 14, 1887 khan Ladakh pan tur
chuan an chhuak ta a ni awm e.1 Zin kawng harsa leh khirh tak
an zawh hnu chuan Ladakh chu an thleng ta a.

An kal kawngah chuan Moulbek Monastery bul lawkah an chawl


a. Chu monastery chu lungpui tohlâwt ngheng chuala sak ni
awmin a lang. A hnuai lawkah chuan Wakkha, khaw te reuh te
hi a awm a. Notovitch-a chuan a sakawr chu Wakkha-ah chuan
hnutchhiahin a chhiahhlawh nen chuan monastery lam panin an
kal a. Puithiam thau tak pakhat hian a lo chhâwn a. In chung
zâwlah an châwl a, an titi a. Chu puithiam chuan Muslim-ho ai
chuan Europe ram mingote chu tlawhtu atan an duh zawk thu a
sawi a. Hemi \uma an titinaah hian thil pawimawh tak
Notovitch-a chuan a hre ta a ni! A sawi zelnaah chuan Kristiante
tihsual lian tak chu Buddha zirtîrna an dawn hnu khan Dalai-
Lama hran an insiamsak a, an tal hrang ta daih mai kha a ni a ti
a (Dalai-Lama chu Buddhist puithiam hotu lu ber tihna). Kan
Dalai-Lama chauh hi hmuh theihna thilpêk dawngtu, Buddha
ropuina hmai chhana hmutu, lei leh van inkâr palai dik tak chu a
ni, a ti a.2

Notovitch-a chuan chu Kristian Dalai-Lama chu tunge? Pathian


fapa, Pathian Chungnung Bera hnena min dilsaktu, a hnena
kan \awng\ai \hina chu kan nei a lawm, tiin a zawt chiang a.
Chu puithiam chuan, “A dik a lawm, chutah chuan buaina kan
nei lova, kan zah em em a, Pathian Pakhat leh |hen-hran-theih-
lohva (the One and Indivisible) fapa niin kan ring a. Mahse a
fapa mal neih chhun niin kan ngai lo. Mahse mi bîk, mi zawng
zawng zînga thlan bîk a ni. Buddha chu a pathianna nen Issa-ah
chuan a rawn piang a, mei emaw thir emaw tel hauh lova
sakhaw dik leh ropui khawvel puma puang chhuak turin a rawn
kal a ni. Chu chu in lei Dalai-Lama chu a ni a. In tihsual tak chu
‘Kohhranho Pa’ nihna in pe hi a ni. Chu chu sual nasa tak a ni si
a,” a ti a. Pope sawina ni ngeiin Notovitch-a chuan a hria a, chu
mi chu tunge tiin a zawt zui zel a.3

Puithiam chu a meng zau kâwk kâwk a, mak tih hmel takin a en
a, a hriat thiam loh eng emaw hi a sawi mial mial a. ‘Issa chu
zawlnei ropui tak a ni a, Buddha sawmhnihte hnua a hmasa ber
a ni,’ a ti a. ‘Dalai-Lama zawng zawng aiin a ropui zawk a, kan
Lalpa thlarau pêng pakhat a ni. Ani chu nangmahni zirtîrtu che u
hi a ni a, misualte Pathian âng chhunga hruai kîr lehtu chu a ni.
A hming leh a thiltihte chu kan sakhaw thuziak thianghlimah a
chuang a. Misual kuta nghaisakna nasa tak tuara a thih tâk
dânte kan hriata kan chhiar hian tualthattute sualna nasa tak
avang chuan kan \ap \hin a ni,’ a ti a.4

Chutia Buddhist-hote pawhin Isua Krista an lo hriat dan leh an


lo ziah dan a hriat chuan Notovitch-a chu a dilchhût tulh tulh ta
mai a. Chutiang thuziak chu khawiah nge hmuh theiha a awm
tih leh tute ziah nge tih a zawt ta a. An lehkha zialte chu hun
hrang hranga India leh Nepal rama ziah an ni a, chungte chu
Lhasa hmunah hmuh theihin an awm tih a sawi a. Chutiang
kutziak bu chu sang tam tak a awm thu a sawi bawk. Tuna an
awm mêkna monastery-ah chuan an neih ve leh ve loh a zâwt a.
Mahse chu monastery chu a têt tham deuh avangin an lo nei
lova. Lhasa-ah chuan kal pawh nise zawlnei Issa chungchâng
inziahna ang chi chu mingo tan hmuh an phal lo bur tih a hrilh
bawk a.5

Juda thlah, Aigupta leh Palestina ramah chauh a lêng vel emaw
a tih kha a ni a. Buddhist sakhaw zirtîrna dawng a nih thu lah
chu Chanchin |ha bu lamah ziah a ni hauh si lova, mak a ti tak
zet a ni. Chuvangin Notovitch-a chuan Tibet
rama monastery zawng zawng chu tlawh chhuah vek a tum ta
a.6

A zawnna lamah chuan Himis khua an thleng ta a. Himis


Monastery-ah chuan an puithiamte an lo felin inkawmna hun
\ha tak an nei a. Chuta an inkawm \um chuan Moulbek
Monastery-a tlawh \umin puithiamin zawlnei ropui tak Issa
chungchâng a sawi a hriat thute sawiin puithiam hnenah chuan
a zawt chiang ta a. Puithiam chuan, ‘Buddhist mite hian Issa
hming hi kan zah em em a, mahse puithiam (lama) hotute
chauh hi a chanchin inziahna lehkhabu zial chhiara hretute an
ni. Issa ang bawk Buddha hi chhiar sen loh an awm a, lehkhabu
zial hi 8400 vel zet a awm bawk si a. Chung lehkhabu zialah
chuan Buddha-te chanchin chu a inziak hlawm a. Mi tlem te
chauh hian chutiang thu tam tak zînga mi chu an chhiar lawi si a
ni. Lhasa Monastery kan tlawh châng hian chutiang kutziak chu
kan la kâi chhawng a, mahni awmna monastery-ah kan hawn
leh \hin. Kan monastery (gonpa) pawh hian kutziak bu tam tak
kan nei a. Ka hun awlah hian ka chhiar fo \hin. Chung zîngah
chuan Buddha Issa chanchin leh a thil tihte pawh a chuang ngei
a ni. Issa chuan India ramah leh Israel ramah a thu chah ngai
reng a hril a. Ring lo miten an tihlum ta a ni. Chung ring lo mite
thlahte bawk chuan a zirtîrna chu tlai khaw hnuah an pawm leh
tho si a. Chu chu an theh darh ta a, chu bawk chu tuna in rin
mêk hi a ni, a ti a.7

Puithiam chuan Issa chanchin inziahna lehkhabu zial chu India


ram a\anga Nepal rama an lâk, chuta \anga Tibet-a lak luh leh
tak zel a nih thu a hrilh a. A tir taka mi chu Pali \awng a ni a,
mahse an monastery-a an neih chu Tibet \awng (Tibetan)-a
lehlin tawh hnu a ni tih a sawi bawk.8 Issa chu Tibet-ah chuan
engtiang takin nge an ngaiha, mithianghlim angin an ngai reng
em, tia a zawhna chu puithiam chuan, ‘Mipuite chuan a awm ve
tih pawh an hre lo. Kan puithiam lian zual, lehkhabu zial chhiara
zirhote chauhvin an hre chiang a. A thu zirtîrte chu Buddhist
zirtîrna nen a inan loh avangin leh a hnung zuitute chuan Dalai-
Lama thu neihna hi an hriat thiam loh avangin Issa chuan Tibet-
ah hian hriat a hlawh ta lo va ni. Chuvang chuan amah mai
bâkah amah ang bawk mi tam tak hi Tibet ramah hian
mithianghlim angin hriat an hlawh lo a ni,’ tiin a chhâng a.9

Notovitch-a chuan chu lehkhabu zial chu a en châk hle mai a.


Mahse an pawi sawi a hlauh avangin a nawr tut tut duh lo va.
Puithiam zai ngai tak chungin, “Mikhual hriatah chu thu ziak chu
chhiar chhuak ta la thil sual a ni ang em?” tiin a zawt ta phawng
mai a. Mahse puithiam chuan a rin loh tak main, “Pathian ta
chu mihringte ta a ni ve bawk a lawm. Kan tih tur chu hlim taka
a thute puang darh tura inpêk hi a ni. A pawi ber zawk chu
tunah hian kha kutziak bu kha khawiah nge a awm ka hre lo tlat
a ni. Kan monastery i rawn tlawh leh hunah lo hmuhtîr ngei che
ka tum ang,” a ti a.10

A tuk tlaiah chuan Leh khuaah a kîr leh ta a. Mahse Himis


Monastery-a kîr leh chu a tum nghet tlat a. Ni hnih hnuah
chuan puithiam (lama) hotupa hnenah chuan mi a tîr
a, sana, alarm clock leh lum leh vawt tehna
(thermometer) pein a thawn ta a. A thil thawn rual chuan Issa
chungchâng ziahna kutziak chu a hmu thei mial dah law maw
tiin Ladakh a chhuahsan hmain an convent-ah (monastery)
chuan rawn kal leh hram a duh thute pawh a thawn tel a.11

Kashmir lam pana chhuah zai a rêl ta a. Mahse a vanduaia


siamin a sakawr a\ang chuan a che sual ta hlauh mai a! A ke
dinglam, khup hnuai deuhvah hian a tliak a. Leh-a kir leh chu a
tum lo va; a awmna a\ang chuan Pitak Monastery a hlak vak lo
nain Himis Monastery-a kir leh theih a duh ber a. Heta \ang
hian Himis Monastery hi ni chanve kal vel a ni a. A chhiahhlawh
chu chuta hruai tur chuan a ti a, an lêt leh ta a. Tlaiah an thleng
thei hram a. Puithiamho chu an lo \ha hle mai a. Duat takin an
enkawl a, pindan an neih zînga \ha berah an dah ta a.12

Ni hnih hnuah chuan a ziaawm hman viau va, \ul hle sela chuan
zawi awia India rama tlâk thlâk pawh a zuam hman hial a. A
mutna bulah chuan puithiam hotupa chu rawn kalin thu
ngaihnawm tak tak a hrilh \hin a. A thilpêk alarm clock leh
sanate chu a la chhuak zing hman hle bawk a, a hman dante
pawh an inzirtîr a.
Nakin deuhvah chuan lehkhabu lian tak, a phêk pawh hlai \ha
tak, a hlui tawh avanga eng vek tawh chu a rawn la a. Chu chu
Issa chanchin inziahna chu a ni! A chhiarsak ta a! |awng
lettupain a lehlinsak ang zel chuan a thil chhinchhiahna
lehkhabuah chuan fimkhur elkhênin a ziak chhawng ta zel a.
Heng thute hi châng tla hlang tak tak an ni a, hmun \hen khatah
phei chuan a hmaa mi leh a hnunga mite nen inzawmna pawh
an nei hlawm lo.13

A ni thum niah chuan a dinhmun chu a lo \hat chhoh tak em


avangin Kashmir kal tlangin India ram lam panin a chhuak thla
ta a. A na tawrh chu a namên loh em avangin an kal chak thei lo
va. Ni sawmhnih (20) chhungin India ram an thleng thla thei
\awk a.14

Heta a thu ziah chhuah hi tuna kan chhui ber tur, Issa chanchin
chu a ni a. Bible ang maiin bung leh châng neiin a ziak a. Bung
14 awmin bung tinah hian châng eng emaw zat a awm \heuh
va. A hnuaiah khuan a lehlinna kan dah dawn a ni. He Issa
chanchin bîk hi Mithianghlim Issa Mihring Fapate Zînga |ha Ber
Chanchin (The Life of Saint Issa: Best of the Sons of Men) tiin a
vuah a.

2) Swami Abhedananda
Mit ngeia hmutu nia inchhâl pahnihna chu Swami Abhedananda
a ni. Swami Abhedananda hi Ramakrishna Paramahansadev-a
zirtîr a ni a. Kum 1921-1924 khan Ramakrishna Math, Belur,
Kolkata bul hnai teah vice-President nihna a chelh a ni.
Abhedananda hian Notovitch-a thil hmuh chhuah chu a tirah
chuan a awih hreh khawp mai a. Himis Monastery-a kala,
Notovitch-a thusawi chu a dik ngei em tih finfiah ngei duhin
October ni 4, 1922 chuan a thawk chhuak ta a. A zin kawng hi a
ngaihnawm tham khawp mai. Mahse hei hi kan thlur tum a nih
loh avangin kan kal kan zawr zawr ang.

Swami Abhedananda chuan Himis Monastery chu a thleng ve ta


ngei a, kutziak bu pawh chu a hmu ngei niin a insawi. A sawi
dan chuan Issa chanchin ziahna kutziak bu chuan bung 14 a nei
a, châng 224 a nei bawk. Amah lo chhâwntu puithiam (lama)
chuan chu kutziak bu chu a lehlinsak a ni awm e.15 A zin kawng
chanchin chu Paribrajak Swami Abhedananda tiin chhuah a ni
zet a, mahse a bu hming chu Kashmir-O-
Tibbate  tiin Bengali \awngin an thlâk leh a. Hei hi Sap\awnga
lehlin a ni lawk lo va. 1987 khan Swami Abhedananda’s Journey
into Kashmir and Tibet tiin an chhuah ta chauh a ni. Swami
Abhedananda lehkhabua Issa chanchin leh Notovitch-a
lehkhabua mi hi an inang deuh vek a, mahse Abhedananda
lehkhabuah hian a tlem bîk hle thung. A khaikhinna chu a
hnuaiah chîk zawkin kan en ang.

3) Nicholas Roerich
Mit ngeia hmutu pathumna chu Russian mi tho, New York-a
pêm lut, Nicholas Roerich-a a ni. Roerich-a hi lem ziak thiam a
ni bawk. Kum 1925 khan an chhungkuain India leh Tibet rama
kal turin an rawn chhuak a. Nicholas Notovitch-a lehkhabu kha
a dik ngei em tih finfiah an tum a ni. A lehkhabu pathum, Altai-
Himalaya, Heart of Asia leh Himalaya: A Monograph  tihte hi a
chhuan tawlawl an ni a, heng lehkhabuah hian Issa chanchin leh
a ram miten an sawi dan a ziak nual bawk.

Ladakh khawpui Leh-a a awmlai hian sumdâwng rualho zînga


Kristan India ram a rawn pan dân te, Himalaya tlânga finna a zir
dan te mi sawi a hre tam hle a. Sawi dan chi hrang hrang a awm
a, mahse thil pakhatah erawh an lên tlâk a rual, ‘A chanchin kan
hriat loh vang vang chhung khan Krista chu India leh Asia ramah
a rawn kal ngei a ni’ tih hi.16 Roerich-a hriat dan chuan Ladak-
ah hian tun thlengin Issa chanchin hi an la sawi reng a ni awm
e.17 

Notovitch-an a lehkhabua Ladak leh Tibet rama Issa chanchin a


sawi dan leh Roerich-a sawi dan hi kan la khaikhin dawn
avangin helai tak hi chhinchhiah a \ha ang. Roerich-a sawi dân
chuan Issa chanchin hi vantlâng titiah pawh a la lâr hle a,
Notovitch-a sawi dân chuan an hre lo niin a lang. Hei hi kan la
chai zui zel dawn a ni.

Roerich-a lehkhabu Altai-Himalaya-ah hian Notovitch-a


lehkhabu leh Abhedananda lehkhabua kan hmuh, Issa chanchin
hi a chipchiarin a awm ve tho va. Danglam hret hret a awm tih
lohvah chuan heng lehkhabu pathuma mite hi an inang hlawm
em em a, mi pakhat sulhnu ni mai awma mawi a ni. Mahse
Notovitch-a lehkhabua mi hi a famkim ber tho tho.

Heng lehkhabu pathumte sawi dân leh tuna kan sawi dân hi en
kawp thiam a \ul fo vang. Thil/hmun hming inang reng, an
hunlaia an sawi dan leh tunlaia kan sawi dan inang lo te,
anmahni \heuh pawhin an sawi dan inang lo, a bîk takin sipel
lamah a awm nual \hin. Entîr nan LADAK tih leh LADAKH tih te,
HIMIS tih leh HEMIS tih te, NICOLAS NOTOVITCH tih leh
NICOLAI NOTOVITCH tih te leh thil dang dang a awm fo.
Lehkhabu hrangah sipel inang chiah lo a lo awm leh \hin a.
Hengte hian danglamna an nei lo, inang reng, a hmangtu a zira
sipel inang lo mai chauh a ni tih hriat a \ha ang.

Hemi chena kan sawi theih tak chu India leh Tibet ramah Isua a
lo kal tih ziak ngeia finfiahna, Leh khuaa
Buddhist monastery (sakhaw hmun), Himis Monastery an tih
mai hmuna Buddhist puithiamte hnena awm chu mit ngeia
hmutu mi pathum an awm a ni. Heng Buddhist monastery-a
lehkhabuin a sawi dân chuan Issa/Isua chuan kum 13 mi a nihin
India ram a rawn thleng a ni. Thuthlung Thar bua kan hmuh loh
Isua tleirawllai (kum 12 mi a nih leh vantlâng zînga a rawngbawl
hma inkâr zawng) chanchin hi ngaihnawm leh chipchiar em em
in a chuang.

BUNG 5

Mithianghlim Issa Mihring Fapate Zînga |ha Ber Chanchin (The


Life of Saint Issa: Best of the Sons of Men)

A hnuaiah hian Issa chanchin inziahna kutziak bu, Nicolas


Notovitch-a lehkhabu ami chu a ngial a ngana letlingin, a kim
biaiin dah a ni.

Bung 1
1Israel rama sualna rapthlâk tak avang chuan lei hi a khurin
vante pawh an \ap a.
2Thil siam zawng zawng inpuan chhuahna mi ropui leh dik
Issa chu an nghaisaka an tihhlum tak avangin.
3Ani chu mihringte tana ham\hatna tur leh an hnena thlarau
sual awmte tichhe turin leh
4Muanna, hmangaihna leh hlimna, sual avanga hnuh hniam
tawh mihringin a neih let leh theih nan leh khawngaihna tâwp
nei lo Siamtu |hen-hran-theih-lohva hnena hruai kîr leh turin
mihring pangngaiah a lo piang a.
5Israel ram a\anga sumdâwng lo kalten heng thil thleng
chanchin hi an rawn thlen a:

BUNG 5 NA HI HETAH HIAN TAR LAN LOH LUIH A NI

BUNG 6
Issa Chanchin Ziahna Lehkhabu Zial Hmuh Tuma Himis
Monastery-a Kala Hlawhchhamte
Notovitch-a thuziak chuan a fan zau ngang mai a. A enga mah
hmaa awih nghal duak duak an awm laiin mi \hen khat chuan
finfiah ngei an duh thung a. Bung hmasaah khan mit ngeia
hmutu pathum an awm kan tih tawh kha. He mi bungah hi
chuan mit ngeia hmuh ve tuma Himis Monastery thleng rawka
kal, hlawhtling zo ta lote kan chhui thung ang.
1) Holger Kersten
Kersten-a hi German mi Pathian thu thiam (theologian) a ni a. A
lehkhabu Jesus Lived in India: His Unknown Life Before and
After the Crucifixion  tih phei hi chu khawvelah a darh zauvin a
hralh chhuak hnem khawp mai. Notovitch-a lehkhabu hi a dik
ngei em tih zir chian duhin 1979 khan a thawk chhuak a.
Hlawhtlin ngei tumin tuna Tibet Buddhist sakhaw hotupa ni
mêk, Dalai Lama 14-na hnenah hian lehkha a la lawk thlap a. A
mamawhte chu monastery-a hmuh tur a lo awm a nih chuan
lo \anpui tura a hriattîrna lehkha a ni. Chu lehkha nen chuan
Hemis (Himis tih leh Hemis tih hi a hmangtu hrang hrangin an
sipel dan a inang chiah lo a ni) Monastery chu a pan ta a. Chutih
hunlaia an puithiam hotu nen chuan inhmuhna hun reng chang
tak an nei thei nghe nghe a. Mahse vanduaithlâk takin Hemis
Monastery-ah chuan chu kutziak bu chu hmuh tumin an lo
zawng tawh \hin a, hmuh tur reng reng a awm hauh lo a ni tih
thu a hre ta mai a! A beidawn hle lai chuan Leh khuaah chuan
Moravian Church Mission hmunah diary book  kum zabi 19-na
hunlaia mi a awm tih a hre chhuak hlauh mai a. Chu diary book-
ah chuan Dr. Karl Marx-an Notovitch-a hming a ziak lang a,
Hemis Monastery a tlawh ngei a ni tih a sawi, tih thawm a hre
ta a! A pan thuai a. Mahse a vanduaina a thuah hnih leh ta, kum
thum kum li kal taah khan chu diary book pawh chu a chin hriat
lohvin a lo pil bo daih mai a ni awm e.1 Holger Kersten-a chuan
kutziak bu chu awm ngeiin a ring a, mahse a kal hunlai chuan
hmuh tur a awm tawh lo.
2) Swami Prajnananda
Swami Prajnananda hi a chunga mit ngeia hmutu kan sawi,
Swami Abhedananda zirtîr a ni a. Ani pawh hian he kutziak bu hi
mit ngeia hmuh ve a tum tawh a, mahse a hlawhchham ve tho.
An lo hrilh dân chuan chu kutziak bu chu an la bo tawh a, tunge
la bo va, khawiah nge an lâk tih tuman an hre lo. A bu hmasa
ber (original), Pali \awnga inziak, an monastery  pui ber, Lhasa
khuaa Marbour Monastery-a awm \hin pawh kha a awm tawh
lo bawk a ni awm e.2 Kan thu hnâr zawng zawng chu hmuh
theihin a awm tawh lo tihna a nih chu.
3) Professor Hassnain
Professor Hassnain-a hi Kashmir Research Centre for Buddhist
Studies-ah Director a ni a. He lamah hian sulhnu pawh a lo nei
nual tawh a ni. Holger Kersten-an research a beihna lama a
hriat chhuah a ni a, amah kawmna hun pawh a nei nghe nghe a
ni. Chuta an inbiakna a\anga Kersten-a hmuh chhuah, a
lehkhabua a ziah dân chuan Professor Hassnain-a chuan kum
sawmhnih leh panga chhung teh meuh Isua India rama a lo kal
thu hre chiang tur hian a lo bei tawh a. Finfiahna a neihte reng
reng chu rin dân (hypothesis), rinhlelhawm deuh tlat bawk si aia
thûk a awm thei lo va. Scientific  taka chiang tak thil a duh bawk
si avangin a tum angin a hlawhtling thei ta lo a ni tih a
ziak.3 Professor Hassnain-a hian thawnthu leh mi sawi chhawn
eng eng emaw chu tam tak a hria a. Mahse finfiahna \ha tawk
eng mah a neih theih si loh avangin kum sawmhnih leh panga
chhunga a zir chianna (research) chu ama ngaihin a hlawhtling
thei ta lo a ni.
4) Paul Davids
Paul Davids-a hi film  siamtu leh lehkha ziaktu a ni a.
A film pakhat Jesus in India tih hian khawvel a deng chhuak
chiang hle a ni. He film  siam tur hian khawvel a fang chhuak a ni
deuh thaw mai. Mithiam chungchuang leh a hmun leh huna zira
mi pawimawh tak takte kâwmin video-in an thu sawilai thla a la
kual zel a. Kan thu chhui mêk atan hian thu lâkna hnâr
pawimawh tak pakhat a ni.
Princeton University Professor langsar tak, Prof. Elaine Pagels
te, Vatican journalist Michael Hasemann te, Meenakshi Temple-
a an puithiam lu ber (Madurai, India) te, Puri (Orissa) khuaa
Jagannath Temple (Issa/Isua pawh he temple-ah hian a kalin a
inzir niin an sawi) puithiam hotupa, Sankaracharya 145-na te,
Monsignor Corrado Balducci (Vatican puithiam) te leh mi tam
tak, mi langsar tham tak tak te a kâwm a. Himis Monastery ngei
pawh a tlawh bawk. Himis Monastery a tlawh \um hian
lehkhabu hlui an dahnaah (archive) chuan kutziak bu tam tak an
dah a hmu a. Mahse a vanduaia siamin an puithiam (lama) hotu
ber chuan a naupanlaiin Tibet-ah a kalsan a. Kum 40/50 vel zet
chu a rawn kîr tawh lo va. A remtihna tel lo chuan chung kutziak
bute chu an hawng thei si lo va. Chuvangin hma a sawn thei ta
lo a ni.
Puithiam pakhatin a sawi dân chuan America mi
pakhat, research  tia lo kal pakhat a awm a. Chu chuan Dalai
Lama ngei chu chutiang lam kutziak bu a hmuh tawh leh hmuh
tawh loh a zâwt a. Dalai Lama chuan a naupanlaiin Tibet library-
ah chutiang lam hawi chu a hmu tawh ngei chuan a insawi.
Mahse chu pawh chu America mi chuan a thuziak leh a
lehkhathawna a sawi an hriat chhawn leh mai chauh a ni ve
bawk a. Chu bak chu hriat belh tur a hmu mai thei lo. A tawpah
chuan Dalai Lama office  a\angin thil a hriat belh ta a. Amah,
Dalai Lama ngei pawh chuan Issa India ram kal chanchin ziahna
(Notovitch-an hmu nia a inchhâl kha) chu a awm ngei em tih
pawh a hre lo va. Mi dangin an zawhna a\anga hre kual ve vel
mai mai a lo ni bawk.  Notovitch-a hian a hmu ngei em tih leh
an lehlinsak ngei ang em tih pawh a sawi chiang theih hauh lo
va. Chuti chung chuan Paul Davids-a chuan chu kutziak bu chu a
awm ngei a la ring ta fan a ni. Mit ngeia hmutu an awm nual tlat
si a, chuvangin dâwt ringawt a nih chu a ring thei lo va ni.4
5) J. Archibald Douglas
Archibald Douglas-a hi Government College, Agra-ah Professor
a ni a. Notovitch-an a lehkhabu a rawn tlângzarh hnu lawkah
amah ngeia finfiah turin Himis Monastery hi a pan a. Chutah
chuan a han hlawhchham tlat a ni. Chuvangin na takin
Notovitch-a hi a khêng zui a. Chuta a thuziak leh a hnawlna
chhan hrang hrangte hi an ngaihnawm tham a. A hranpa ngatin
bung hranah kan chhui zui ang.
BUNG 7
Issa Chanchin Ziahna Kutziak Bu a Awm Ngeia Ngaitute
leh an |anfungte
1) Madam Caspari
Madam Caspari-i hi Swiss mi, music lam thiam leh music zirtîrna
(music pedagogy) lama Professor a ni a. Kum 1939 ...............
BUNG 7 NA HI HETAH HIAN TAR LAN LOH LUIH A NI

BUNG 8
Buddhist Kutziak Bu leh Isua India Rama a Rawn
Kal Thu Ziahna Awih Lotute
Kum 1894-ah Notovitch-an a lehkhabu a chhuah a, a darh zau
nghal hle a ni tih kan sawi tawh kha. Kâr pawh a tlâk hmain
hnial kalhtu an rawn inlâr nghal \uam \uam a ni ber awm e.
Hnial kalhtute zînga a langsar zual chu Professor Max Müller-a
leh Professor Archibald Douglas-te hi an ni. Anni hi chuan an bei
mai a ni lo va, an sawp a ni hial zawk awm e. An inbeihna vel hi
a ngaihnawm ngiang mai. Anni pahnihin an beihna hi an thu
ziak nen chipchiar deuh zawkin kan en ang.
1) F. Max Müller
Professor Max Müller-a hi Oxford University professor, mi
thiam chung chuang, vawiin thlenga a hming chuai mai mai
tawh lo tur a ni a. Notovitch-a thil hmuh chhuah awih lova bei
lêttu hmasa leh langsar berte zînga mi a ni. A theih ang anga
zawng chhuak nghalin a hunlaia chanchinbu langsar tak, The
Nineteenth Century-ah “The Alleged Sojourn of Christ in India,”
tih thu hi a ziak a. He article-ah hian na taka beiin ‘Notovitch-a
hian a lehkhabu Vie inconnue de Jésus-Christ  (a hmaa kan sawi
tawh ang khan hei hi Sap\awnga a chhuah hmaa French \awnga
a chhuah kha a ni) chauh hi a hmuh chhuah chawp a ni lo va,
Ladakh-a a zin thu hrim hrim pawh hi thil tak tak ni lo, a phuah
chawp mai mai a ni,’ a ti.1 Müller-a ngaihdan chuan Notovitch-a
hi Ladakh-ah a kal lo hrim hrim a, Himis Monastery-a Buddhist
puithiamin Issa chanchin ziahna lehkhabu a lo chhiarsak phei hi
chu thu dik lo leh zual a ni a. Chuvangin ‘a hmu chhuak a ni’ ti
hialin \awngkam dengkhâwng tak pawh a hmang reng a ni.
Müller-a hi mi langsâr tak a nih avangin mi tirh mai tur pawh a
ngah hle a. A mi tirhte hnen a\anga a thudawnna a\angin thu hi
a ziak a ni. A thu dawnna sawi dân chuan khatih hunlai khan
Russian mi, Notovitch-a tih hming pu, ke tliak, Himis
Monastery-a an enkawl reng reng an awm lo va, chutiang mi
Leh khuaa rawn kal an awm thu pawh hriat a ni lo.2 Chutiang
thu a hriat avang chuan a thuziak chauh ni lovin Ladakh
khawpui Leh a tlawh thu hrim hrim pawh chu thu dik lo a ni tiin
Müller-a hian a ziak hmiah hmiah mai a ni.
Müller-a hian Notovitch-a hi mi zahawm (gentleman) a ni a,
chuvangin dâwt a sawi lo turah a ngai lui a. Chuti a nih si chuan
Buddhist puithiam zawkte hian Notovitch-a hi fiamthu an lo
thawhkhum a ni ang, a ti ta mai a ni. Notovitch-a hi Buddhist-ho
zinga Isua chanchin hmu chhuak turin a rilru a inpeih sa at reng
a. Rilru lai a pu bîk lo a ni a ti bawk. Kutziak bu a hmu a, a \awng
letlingtu kutah a innghat hmiah mai a. Engkim mai kha a inchaw
bê vek a ni. A rilru khan a âwn sa hrim hrim a ni a ti.3 
Müller-a hi kan sawi tawh angin sakhaw chanchin lam zirna
(religions studies) lama mi thiam filawr a ni a. Tibet leh China
rama Buddhist thuziak chi hrang hrang hming ziahna bu
(catalogue) \ha elkhen, Kandjur leh Tandjur an tih hi an nei
a. Kandjur hian bu 108 zet a huam a, Tandjur hian bu 225 a
huam bawk. Heng catalogue-ah hian Issa chanchin inziak a awm
hauh lo a ni. Issa chanchin inziahna kutziak hi awm tak tak sela
chuan a khawi emaw zawk zawkah hian a awm ngei ngei tur a
ni. Heng bute hi kum CE zabi khatna hunlaia an lo siam tawh a
ni a. Chuvangin thuziak hlui chu a awm a nih tak meuh chuan
heng lehkhabuahte hian an chuang ngei ngei tur a ni. A awm si
loh avangin hei hi phuah chawp mai a ni a, inbumna mai mai a
ni tiin a sawi.4 
Müller-a hian India rama puithiamten kawng danga mi dang an
lo bum tawh dânte pawh a lo hre nual tawh a. Chutiang bawk
chuan Notovitch-a hi Buddhist puithiamte hian an bum a ni, tiin
a sawi bawk.5
Müller-a hian Ladakh-a Sap hmeichhe pakhat, a hmelhriat ni
bawk (mahse a hming tarlan a ni lo) chu lo ngaihven turin a han
ngên a. Chu nu chuan lehkha rawn thawnin a lo chhui dânte a
rawn hrilh bawk a. He lehkhathawn hi Nineteenth
Century chanchinbua a thuziakah hian a tarlang tel nghe nghe.
Chuta Sap nuin a sawi dân chuan Himis Monastery pawh a va
tlawh ngei a. Russian mi, ke tliak an la lut reng em tih a zawt a.
Anni chuan an monastery-ah chuan kum 50 chhungin tumah ke
tliak reng reng an enkawl loh thu an lo hrilh a. Krista chanchin
inziahna a awm hauh lo bawk tih chu a thu dawn a ni.6
Müller-a hian Notovitch-a hi mi puitling leh zahawm tak nia
ngaiin dâwt sawi ngawt turah a dah phal lo va. Chuvangin
Buddhist puithiamte hian dawt an hrilh zawk mai a ni ang tih hi
a thutlûkna a ni ta a ni. Chuti a nih si chuan Buddhist puithiamte
hi daw thei tak an nih a ngai ve ta thung a. Müller-a hian a
thawhpuipa, Archibald Douglas-a zir chianna leh a thu ziak
hnuah hian a rilru a thlâk leh a. A thu hmasa lamah Notovitch-a
zahawmna humhimin Buddhist puithiamte a sâwt a.
Amaherawhchu a thu hnuhnungah chuan Buddhist puithiamte
lakah ngaihdam a dil leh ta thung a. “Notovitch-a hi tihder a ni
lo va, amah hian mi tihder a tum zawk a ni,” tiin a sawi \ha leh
ta zawk a.7
2) J. Archibald Douglas
Kan sawi tawh angin J. Archibald Douglas-a hi Government
College, Agra-a professor a ni a. Mi rintlâk tak a ni. Notovitch-a
thuziak awih lotu leh bei lêttu zînga a che na ber pawl a ni nghe
nghe a. Amah ngei hi Himis Monastery-a han kalin a han finfiah
a ni. Chumi hnu, kum 1896-ah Nineteenth
Century chanchinbuah bawk chuan thu a ziak ve leh a, “The
Chief Lama of Himis on the Alleged ‘Unknown Life of Christ’”
tiin epna thu a ziak a ni. A ziah dân chuan Notovitch-an a zawh
kawng ngeia kalin Ladakh a han thleng ve a. Notovitch-a ang lo
takin awlsam takin Himis Monastery chhungah chuan a lut mai
a, ni eng emaw chen chu puithiam hotupa ber \hatna zâr
zovin monastery chhungah a khawsa a. He puithiam hotupa ber
hi Notovitch-an amah enkawltu a tih tak kha a ni nghe nghe a.
Douglas-a hian a thil chhui chungchângah hian rilru awn lam nei
miah lo, a hmuh chhuah ang ang pawm vek thei tur khawpa
rilru lâi pu niin a insawi bawk. Ngun taka a zawh chhuah hnua a
hriat dân chuan kum 1887 leh 1888 chhung hian Europe lam
Sâp pachal tam takin Himis Monastery chu an lo tlawh tlat mai
a ni. Kan sawi tawh ang khan Max Müller-a hian Notovitch-a hi
kawng tinrengah a ringhlel a; Leh khua pawh hi a tlawh tak
meuh pawhin a ring lo a nih kha. Kha thu kha Douglas-a hian a
hre vek a. A rinhlelh dân leh Max Müller-a chungchâng pawh a
ziak lang nghe nghe a ni. Douglas-a hmuh chhuah dân chuan
Leh khaw medical officer, Dr. Karl Marks-a (Marx tia ziak pawh
a awm) hian Notovitch-a hi a ke tliak ni lovin a ha nâ a enkawl a
ni.8 Bung hmasa lama kan sawi tawh angin Notovitch-a hian a
ke tliah thu a sawi a. Mahse he daktawr sawi dânah hi chuan a
hâ zawk a ni ta miau mai. Thu inkalh deuh chu a awm chiang a
ni.
Douglas-a hi Ladakh khaw dâk in hotu chawl tawh, Shahmwell
Joldan-an a lo pui a, \awng a lehlinsak vek a. Ani hi Tibet mi,
Tibetan \awng hmang a ni bawk. Notovitch-a lehkhabu chu
puithiam beng hriatah Tibetan \awngin an letling ta a! Puithiam
chuan a kip a kawiin a hre thiam ngei a ni tih a sawi chiang
bawk. An inbiakna hi chipchiar takin a ziak chhuak vek a, a
tawpah Douglas-a, Shahmwell Joldan-a leh puithiam chuan
hming an ziak nghe nghe a ni. Hemi \uma an inbiakna hi
Douglas-a hian a ziak chhuak vek a. A ziah dân ang angin a
hnuaiah hian lehlin a ni bawk:9
Zawhna 1-na: Himis Monastery puithiam hotupa ber (chief
lama) hi i ni em?
Chhanna: Aw ni e.
Zawhna 2-na: He dinhmun hi engtia rei nge i lo chelh tawh?
Chhanna: Kum sawm leh panga (15).
Zawhna 3-na: Nang emaw, he monastery Buddhist puithiam tu
ber emaw hian khawthlang mi (European) ke tliak (hliam) in
hmu tawh ngai em?
Chhanna: Aih, tun kum sawm leh panga (15) chhung hian kan
hmu miah lo. Chutiang Sap (sahib) hliam tuar chu tu pawh hmu
ila Leh khaw hotu (wazir) hnena thlen ngei hi ka hna a ni.
Chutiang chu ka tawng hauh lo.
Zawhna 4-na: Nang emaw, in puithiamte zînga mi tu ber emaw
hian Sap hrim hrim hnenah Issa Chanchin ziahna in hmuhtîrin
lehlina ziah chhâwn phalsak in nei tawh em?
Chhanna: Kan monastery-ah hian chutiang lehkhabu chu a awm
lo hrim hrim a, he hna ka chelh a chinah hian tu Sap mah kan
kutziak bute hi ziah chhawn emaw lehlin emaw phalsak an la
awm lo.
Zawhna 5-na: Tibet ram chhunga monastery  khawi berah emaw
tal Issa chanchin inziahna lehkhabu a awm leh awm loh i hre
tawh ngai reng reng em?
Chhanna: Kum sawmli leh pahnih (42) chhung Puithiam (Lama)
hna ka chelh tawh a, Buddhist lehkhabu leh kutziak bu lar zualte
phei hi chu ka chul nel em em a. Issa tih hming reng reng ka la
hre ngai hauh lo mai. Chutiang chu a awm lo a ni tih chiang
takin ka sawi thei ang chu. Tibet rama kan monastery  danga
puithiam hotute pawh ka lo be râwn tawh hlawm a, Issa hming
inziahna lehkhabu emaw kutziak bu emaw pawh an hmelhriat
hauh lo.
Zawhna 6-na: Nicolas Notovitch-a, Russian mi, kum sarih-riat
vel kal taa in monastery rawn tlawhtu khan Aigupta, Assuria leh
Israel mite sakhaw chungchâng pawh a titipui nual che niin a
sawi a.
Chhanna: Aigupta, Assuria leh Israel mite chanchin ka hre hauh
lo mai a, an sakhaw chanchin phei chu ka hriat loh lam tak a ni.
Chutiang lam hawi chu tu Sap hnenah mah ka sawi lo.
[Notovitch-a lehkhabu chu ka chhiar khum ta a. Chu velleh,
‘Sun, sun, sun, manna mi dug!’ tiin a rawn au chhuak a. Chu chu
Tibetan \awnga, “Dâwt, dâwt, dâwt, dâwt vek a ni!” tihna a ni
a. He a \awngkam hi a hming a ziah hnan dawnin a beng hriat
ngeiah ka chhiar ri a, Notovitch-a lehkhabu a ngaihdan bîk tak
hi. Ka ziah dânah pawh chuan a lungâwi tawk hle niin a lang. J.
A. D]
Zawhna 7-na: Buddhist lehkhabu, Pali \awnga inziak i hria em?
Chhanna: Buddhist lehkhabu Pali \awnga ziah reng reng ka hre
lo. He hmuna thu ziak zawng zawng hi chu, ka hriat chinah
chuan, Sanskrit leh Hindi a\anga Tibetan \awnga lehlin vek an
ni.
[Ka zawhna min chhan dân leh a ngaihdan a\anga chhût chuan
he puithiam hian Pali \awng a hmelhriat hauh lo tih a hriat
theih a. J. A. D.]
Zawhna 8-na: Sap hnen a\angin thilpêk sana, alarm leh lum leh
vawt tehna (thermometer) i dawng reng reng em?
Chhanna: Chutiang chu tu Sap hnen a\ang mahin ka la dawng
ngai lo. Thermometer  chu eng nge a nih pawh ka va hre lo em.
Chutiang thil chu ka nei hauh lo a nih dawn chu.
[He zawhna min chhan dawn hian sana
(watch), alarm  leh thermometer  (lum leh vawt tehna) hi eng
nge an nih chiang takin kan inhrilhfiah hmasa phawt a ni. J. A.
D.]
Zawhna 9-na: Urdu emaw Sap\awng emaw i thiam em?
Chhanna: Urdu leh Sap\awng ka thiam lo ve ve.
Zawhna 10-na: Buddha sakhaw zuitute zîngah hian Issa hming
hi zah taka lam \hin a ni em?
Chhanna: A hming hi an hre ngai hauh lo. Missionary-te leh
khawthlang Sâpho a\anga an hriat tih lohvah phei chuan
puithiamte pawh hian Issa hming hi an hre ngai lo tak meuh a
ni.
Himis Puithiam Hotu chuan Tibetan \awngin a hming a ziak a, a
hming nemna (official seal) a chhut hnan bawk a.
In the presence of us
J. Archibald Douglas, Professor, Government College, Agra, N.-
W. P.
Shahmwell Joldan, late Postmaster of Ladakh.
Himis Monastery, Little Tibet: June 3, 1895.
(Joldan-a Nemnghehna)
Hei hi ziak ngeia ka nemnghehna a ni: Professor Douglas-a leh
Himis Monastery Puithiam Hotupa inbiaknaah hian \awng
letlingtu ka ni.
Sap\awng ka thiam a, Tibetan hi ka nitin \awng (native
language) a ni bawk. Zawhna leh Chhanna, Puithiam Hotupain a
hming nemnaa a nem hnan leh a hming a ziah hnante hi fiah
takin a hre thiam vek a, dâwt min hrilh mai mai lo vang tih hi tih
tak meuhvin ka ring tawk a ni.
Shahmwell Joldan
(Retired Postmaster of Ladakh
under the British Imperial Post Office).
Leh: June 5, 1895.
Hetiang tak hian Douglas-a chuan a ziak a. Hming ziaka
nemnghettute hi Puithiam Hotupa leh a \awng letlingtute an ni.
Douglas-a hian Max Müller-a ang lo takin Notovitch-a hi a dim
teh chiam lo va. Notovitch-a thil hmuh chhuah hi “rinawm loh
tak a ni” (highly improbable) a ti hmiah mai a ni. Max Müller-a
khan 1894-ah khan a lo ching hrep tawh a nih kha. Kha thu
chhan lêt nan khan nasa takin a rawn insawi fiah tawh a. Mahse
chu pawh chu Douglas-a chuan Issa Chanchin  a sawi hi a dikzia
finfiahna tur \anfung a nei chuang lo, tiin engah mah a ngaihsak
chuang lo.10 Douglas-a thutlukna chu ‘he kutziak bu nia chhal
hi a awm tak tak lo’ tih a ni mai.
3) Hadhrat Mirza Ghulam Ahmad
Ghulam Ahmad-a (1835-1908) hi Muslim pawl pakhat,
Ahmadiyya Muslim Jamaat din chhuaktu a ni a. Lehkhabu
ngaihnawm ang reng tak, Jesus in India  tih a ziak bawk a. He
lehkhabu hi Urdu \awnga a ziah, Masih Hindustan Mein tih
a\anga lehlin a ni. A lehkhabuah hian Buddha sakhua rawn din
chhuaktu kan tih mai Gautama Buddha leh Isua nihna hrang
hrang leh an nuna thil thleng inang tak tak a khaikhin nasa hle
a. Mak ang reng takin Isua leh Gautama Buddha hian inanna lai
an lo ngah viau lah tak a. Chuvang tak chuan remchânga lak
pawh a lo awl hle reng dawn a lo ni a. Ghulam Ahmad-a
ngaihdan chuan Buddha sakhua hi Kristianna aiin upa zawk daih
mah sela, Isua hian Buddha hi a ang hle ni lovin Buddha hian
Isua hi a ang zawk a ni, tiin a sawi.11 Chanchin |ha bua Isua
nihnate hi tlai khaw hnua an lak khawm, an sakhaw lehkhabuah
Gautama Buddha an hmeh bel tâk mai mai a ni, a ti.12 
Buddha sakhaw zuitute hian Kristian zirtîrna, Isua chanchin leh
Buddha zirtîrna inzûl em emna chhan nia an sawi chu Isua hian
India rama a lo kal laiin heng hi a hria a, Palestina ramah a hril
chhawng ta a ni an ti a. An uar zui ang reng khawp a; Isua hian
Buddha zirtîrna kai lekin ama zirtîrna angin a hmang zui ta mai a
ni, an ti. Hei hi Ghulam Ahmad-a hian a bei na hle a. Hetiang
ngaihdan hi dâwt thu phuah chawp, rintlâk hauh loh bâk a ni lo
a ti. A ngaihdan chuan Isua hi khenbeh a nih hmain India ramah
a rawn kal lova, khenbeh hnuah thi lovin a rawn kal zawk a
ni.13 Hei hi chu Muslim-ho ngaihdan tlânglâwn tak a ni.
A ngaihdan danglam ang reng tak erawh a awm a. Buddha
chanchin hi Isua hunlai thleng khan ziaka dah a awm lo. Buddha
leh Isua chanchin hi an chawhpawlh a, chu chu Buddha-ah an
hmehbel ta mai a, a kip a kawi erawh chu Isuan khenbeh a nih
hnua a rawn tlawh hnuah khan an belh chhah ta chauh a ni, a ti
bawk.14
Ghulam Ahmad-a hi \ang huai viau mah se Buddhist mi thiamte
ngaihdan nen chuan a inpersan hle. Gautama Buddha thusawi,
a zirtîr leh inbiakna reng reng khan \awng kâ (oral) maia pi leh
pu a\anga tu chhuan thlenga inhlan chhawn zel a ni a. Ama nitin
\awng chu Magadhi a ni nain15 Buddhist thuziak hi Pali \awng,
Buddhist-in an hman bîk Sanskrit leh Sanskrit fir hmanga dah
\hat vek an ni a. Heng \awng zîngah hian Pali \awng hi a upa
ber bawk. Ziaka dah \hat tam tak a awm a. A tir taka mi hi tam
tak chu a bo thlau tawh a, mahse eng emaw zat chu Tibetan leh
Chinese \awnga vawn \hat an ni hlauh mai.16
Buddha zirtîrna ziding chungchângah hian thu buai hla buai a
awm ve neuh neuh va. Chutiang buaina lo chhuak ching fel tur
chuan Inkhawmpui \um li zet a lo awm tawh a. A hmasa ber chu
BCE 483-ah daih tawh khan a ni a. A \um hnihna hi BCE 383-ah
niin a \um thumna chu lal ropui tak, Asoka (BCE 273-232) hunlai
khan a ni a. A hnuhnung ber chu BCE 106 vel,17  Va\\agamani
Abhaya rorel hunlai18 kha niin an sawi.
Inkhawmpui (councils) hmasa lama an thu tlukna chu ziaka dah
a la ni lo va, \awng kâa inhlan chhawn (oral tradition) an ni.
Inkhawmpui hnuhnung berah erawh hi chuan Buddhist sakhaw
thu leh hlate chu ziaka vawn \hat an lo ni ta a. An thu vawn \hat
pum pui chu Tipi\aka an ti mai a “Bawm pathum” (three
baskets) tihna a ni a. Chungte chu Vinaya Pi\aka, Sutta
Pi\aka leh Abhidhamma Pi\aka-te an ni.19 Hei hi Sri Lanka
(chutih hunlaia Ceylon) rama Buddha sakhaw zuitu hnam
pakhat, Sinhalese an tih mai pawhin an chhinchhiah dân nen a
inang hle. Anni sawi dân chuan Buddha zirtîrnate hi kum BCE
89-77 vel khan ziaka dah an ni.20 
Heng thuziakte hi Pali \awng a ni a. Chutia Inkhawmpui palinain
ziaka a dah tâkah chuan Buddhist sakhaw lehkhabu Pali \awnga
ziak (Pali canon) chu belh chhah leh paih theih tawh loh tura
siam fel (virtually closed) a ni ta a ni.21 
Kan hriat theih tâk chu Buddhist sakhaw lehkhabu hi kum BCE
zabi khatna velah khan ziaka dah \hat fel an lo ni tawh tih hi a
ni. Chutih rualin Professor Ranabir Chakravarti-a chuan a duh
thawh deuh hlek a, ‘an grammar lam ziahna bu, Panini
ziah, Ashtadhyayi an tih mai chu kum BCE zabi 5-na velah khan
a lo awm daih tawh a ni, a ti a.22 Hei hi a dik chuan Buddha
zirtîrna ni kher lo mah se an thu ziak lo in\anna chu a rei tawh
hle a ni.
A thu hrimin Buddhist thuziakte hi hmun hrang hrang a\anga
lak khawm an ni hlawm a. India, Ceylon (Sri Lanka), Burma,
Siam (Thailand) leh Nepal rama monastery  hrang hrang a\anga
lak an ni tlangpui. Central Asia leh Tibet rama Sanskrit \awng
kutziak bute hi a tlangpui thuin kum CE zabi 5/6-na vela mi an
nei deuh vek thung.23
Ghulam Ahmad-a hian Buddhist thuziak chungchângah hian
ngaihdan mumal leh huai tak nei mah se he thuah kher kher hi
chuan a chak lo zawkah a \ang niin a lang. Isua leh Gautama
Buddha hian inanna an lo nei nual a nih pawhin Isua nihna ang
kha Buddha an hmeh bel ta mai a ni tih thu tak hi chuan belh
chian a dâwl lo, Buddhist sakhaw lehkhabu hi ziak ngeiin a lo
awm hmasa tlat a ni.
Engpawh nise Ghulam Ahmad-a hi kan sawi lang ve bawk nain
Notovitch-a thil hmuh chhuah leh amah dodalna ang zawngin
tih bîk nei takin a ziak chiah chuang lo. A thuziak hian
Notovitch-a thil hmuh chhuah hi a kalh ve hrim hrim a, chuvang
chauhva târlang kan ni zawk.

Issa chungchâng ziahna kutziak bu hian awih lotu a nei ve nual


tho tih kan hre ta a. Chung zînga bei na ber pawl chu H. Louis
Fader-a hi a ni a, lehkhabu The Issa Tale That Will Not Die:
Nicholas Notovitch and His Fraudulent Gospel (2003) (Issa
Thawnthu Chuai lo Tur Chu: Nicholas Notovitch-a leh a
Chanchin |ha Der) tih hi a ni.
BUNG 9
Himis Monastery-a Issa Kutziak Bu Chhui Chianna
Issa/Isua chanchin inziahna nia Notovitch-an a chhal hi chhui
chian a ngai khawp mai. Mi pathum meuhvin mit ngeia hmuin
an inchhâl a. An thuziak pawh hmuh leh chhiar theihin a la awm
vek a. Chutih rualin hmuh ngei tuma kal mi \hen khat an hawi
hil der lawi si. Sakhaw pahnihin mi thuhmun kan lo in\awm a,
hnâr thuhmun, eng emaw avang chauhva hrang ta mai kan nih
chuan insawi pawha thil \ha zawk thlentîr tum awm tak a nih
laiin zêpna leh puanzâr duh bîkna mi tlem tê an nei leh bawk si
a. A dik lo tawp ang, tihsak dawn lahin, mi zahawm tak takin
hmu ngeiin an inchhâl bawk si. A hnuaiah hian thil ni thei leh ni
lo thei zawng zawng kan theih ang anga chhui chhuakin kan
lepsê dawn a ni. Thil dikna leh dik lohnate hmu chhuak turin
indim dawi theih a ni lo va, a \ul ang zia zelin kan sawi chhuak
phawng phawng ang.
Chanchin |ha Bute leh Issa Kutziak Bu Inannate
Issa Kutziak bua kan hmu dân chuan Issa hian a hun tam ber
chu India, Tibet leh a chheh vel ram hrang hranga rawngbawl
nan a hmang a; a hnu kum thum chhung chu Palestina ramah a
tling tla a. Mahse Chanchin |ha bua kan hmuh dân chuan Isua
rawngbawlna hmun chu Palestina ram chauh a ni. Chuvangin an
thu laimu, an hrilhfiahna leh mi an hma chhawnte an inang lo
nasa em em a. Amaherawhchu lehkhabu tawi te e ti lovin
inanna an ngah phian. An inanna lai eng emaw zat zînga a
pawimawh zual kan târlang dawn a ni.
1) Issa chuan mi rethei, chanhai leh rah behte a ngaihsak em
em a (hnam hnuai hnung Sudras-hote kha a ngaihsak em em a
ni, Issa 5:5, 10; mi rethei leh chak lote a ngaihsak bawk, Issa
5:27). Isua pawhin mi rethei te leh rah beh te tan chanchin \ha
a puang a (Lk. 4:18, 6:20f.). Inanna chu an nei pang a ni.
2)  “Chung pikna thu” (woe pronouncement) an sawi ve ve a.
Mahse Issa chuan milem biak chungchângah a hmang a (Issa
7:9); Isua erawh chuan Pharisai te, Lehkhaziaktu te leh Dân
zirtîrtute lakah a hmang thung (Mt. 23:13-29; Lk. 11:42-52).
Milem biakna vang ni lovin Juda dân chungchânga an khermei
uchuakna leh an vervêkna avanga sawi a ni.
3) |henawm khawvenna thu zirtîrna \ha tak an sawi ve ve (Issa
7:15 leh Samari mi \ha, Lk. 10:30-37).
4) Hmeichhe chunga Issa rilru put hmang leh zirtîrna kha a \ha
chungchuang a (Issa 12:8-17). Hei hi Chanchin |ha bu lama Isua
zirtîrna kan hmuh ai mahin a famkimin a ropui zawk em maw ni
chu, a tih theih hial a ni. Isua khan (Chanchin |ha bu lamah) a
hunlaia an kal phung ang lo takin hmeichhia a hnualsuat lo
va, \hianah a siam zawk a. A \hian \ha tak leh a zirtîr ni bawk
chu Mari Magdalini a ni. Mipuiin uire an rawn man pawh khan
mipui lak a\angin a hum tlat mai a. A hum mai ni lovin \haa
inngai mipuite khan sualna an lo neih reng sizia a kawh hmuh
hlauh zawk (Joh. 8:3-11). Issa leh Isua nunah mipate
hnuaichhiah hmeichhiaten hmun pawimawh tak an chang tlat a
ni.
5) Issa’n, “Mi bawrhsâwmten daktawr an ngai ang hian,” (Issa
12:5) a tih leh Isuan, “Mi chakte chuan daktawr an ngai lo va, mi
bawrhsâwmte zawkin an ngai a ni...” (Mk. 2:17; Lk. 5:31) a tihte
hi an inang khawp mai.
6) Issa thusawi, “Chhungkua chu lû nei lovin a awm thei lo va,
Kaisara tel lo chuan mipui hnena thupêk a awm thei lo bawk. A
thu pawh in zawm tur a ni a,” (Issa 12:3) tih leh Isuan, “Kaisara
thilte chu Kaisara hnenah pe ula, Pathian thilte chu Pathian
hnenah pe ta che u,” (Mt. 22:21; Mk. 12:17; Lk. 20:25) a tih hi
thu inzûl tak a ni bawk.
7) Issa zirtîrnaah chuan thinlung hi Pathian biak in a ni a (Issa
9:11). Hei hi Paula zirtîrna, 1 Kor. 6:19; 2 Kor. 6:16 thute nen a
inang hle.
Chanchin |ha Bute leh Issa Kutziak Bu Danglamnate
Chanchin |ha bute leh Issa Kutziak bu danglamna kan tih hian a
bu puma an inan lohna zawng zawng sawi kan tum lo va. Thil
thleng thu hmun, chanchin thu hmun nia lang, inang awm tak,
danglam tlat lawi site kan la chhuak zawk dawn a ni. Inan lohna
tam tak nei mah se a langsar zual leh thu tling zualte chauh kan
en thuak thuak ang.
1) Issa Kutziak bu sawi dân chuan Issa thihna chungthuah Juda
sakhaw hruaitute kha an thiang a;1 mahse Chanchin |ha lamah
chuan Juda sakhaw hruaitute khan an itsîk avang chauhva Isua
kha mana a hnena hlan an ni tih Pilatan a hre reng a ni (Mt.
27:18; Mk. 15:10). 
2) Issa kha puithiamte mitah chuan mithianghlim a ni a;2 mahse
Chanchin |ha buah chuan puithiamte chu Isua hawtute an ni
thung. Pathian sawi chhetuah an puh a (Mt. 26:65), kawng tam
taka hêktu pawh puithiamte tho hi an ni (Mk. 15:3). Judai ram
khaw tina mi zawng zawng chawk hnawktuah an puh bawk (Lk.
23:5). Issa Kutziak bu leh Chanchin |ha bua puithiamte Isua laka
an rilru put dân a inang lo hle tihna a ni.
3) Issa Kutziak buah chuan Pilata kha Issa tawrhna leh thihna
thua mawhphurtu a ni tluan chhuak zak a (Issa 13:23). Mahse
Chanchin |ha buah chuan hemi letling thawk hi a ni. Pilata khan
Isua thil tihsual a hre lo va, chhuah a duh reng zawk (Mt. 27:23;
Mk. 15:14; Lk. 23:4, 14, 16, 20, 22; Jn. 19:4, 6, 12).
4) Issa Kutziak buah chuan puithiamte kha Issa lam \ang an ni a.
Pilatan tihhlum tuma \an a lak reng lai pawhin Issa thiam lohna
an hmu lo. Chuti chung chuan Pilata chuan tihlum turin a
chungthu a rêl lui ta tlat mai a. Mi dik chunga dik lo taka ro a
relsak avangin puithiamte chu an inrawlh duh ta lo va. A
thisenah an thiang a ni tih lantîr nan an kut an sil ta a (Issa
12:25). Mahse Chanchin |ha buah chuan Pilata hi Isua thisena
thian tuma kut sil zawk chu a ni (Mt. 27:24).
5) Issa Kutziak buah chuan Pilata hian enthlatu tîrin Issa a zui
ruktîr a (Isa 12:25); mahse Luka 20:20-ah chuan dân zirtîrtute
leh puithiam lalten Isua an man theih nan enthlatu an tîr thung.
Enthlatu an tîr chang a ni lo va, hun remchâng melhin an
mitmei reng a ni (Lk. 6:7).
6) Issa Kutziak buah chuan Pilata bawk hi hretu der hmangtu a
ni a (Issa 12:1; 13:21); mahse Chanchin |ha buah chuan
puithiamten hretu der an hmang (Mt. 26:60).
7) Issa chu mi pangngai pianin a piang mai a, amahah Brahma a
rawn piang leh hnuhnawh zawk a (Issa 4:7, 8); mahse Chanchin
|ha buah chuan chungnung taka Thlarau Thianghlim laka nula
thianghlimin a pai thu hi chanchin \ha innghahna laimu a ni
(Mt. 1:20, 23, 25; Lk. 1:34, 35). A pian hma a\ang rengin Isua
chu Pathian leh chunglam mi a ni a. Johana phei chuan Pathian
mihringa lo piang a ni, a ti mai a ni (Joh. 1:1, 14).
8) Issa Kutziak buah chuan Pathian (Pa) chauh hi Chatuan Mi a
ni a. Issa meuh pawh hian Pathian Chatuan Mi nihna a \awmpui
lo (Issa 5:16). Mahse Isua chu Chatuan Mi, Pa nena a tira awm a
ni tih Johanan a ziak chiang hle thung (Joh. 1:1; 8:56-58).
9) Issa leh Pathian hi pafa angin an lang lo va. Issa pawhin
mimal taka a pa angin Pathian chu a lam lo (Issa 5:11). Mihring
dang reng rengte nena PA in\awm ang maiin a sawi a, bîk a
nihna a sawi lang lo (Issa 8:6). Isua erawh chuan Pathian hi PA
ang tak takin a sawi a, a lam ri reng bawk a, pafa inkungkaihna
thûk tak an nei a ni tih hi vawi tam tak a târ lang a ni (Mt. 10:32,
16:17; Jn. 17:11; 20:17 leh hmun dang tam takah).
10) Issa beih langsar deuh ber chu milem biakna a ni a (Issa
6:15, 16); mahse Isuan a dem berte chu Pharisai te, Sadukai te
leh dân zirtîrtute an ni a. Milem an biak vang ni lovin an
vervêkna avanga ep a ni.
11) Issa Kutziak buah chuan Issa thawh lehna leh a zirtîrte
hnena a inlar thu a chuang lo va (cf. Issa 14:3); mahse hei hi
Chanchin |ha bu thu chah laipui a niin he thu hi uar takin an
sawi \heuh va ni.
12) Chanchin |ha bu pâwn lam a ni nain thil inkâwl kalh pakhat
a awm a. Issa Kutziak buah chuan Mossa (Mosia) chu Pharaoa
fapa a ni a (Issa 2:7; Abhedananda 2:7); mahse hei hi Bible thu
nen a inmil lo. Bible-ah chuan Mosia chu Pharaoa fanua falâk a
ni a (Ex. 2:10; Heb. 11:24), a nu leh pa dik tak chu Amram-a leh
Jokebedi an ni (Ex. 6:20).
A chunga kan tarlan Issa Kutziak bu leh Chanchin |ha bua inang
lo awmte hi ngun taka chhûtin inan lohna lian leh pawm zam
mai theih hauh loh tur an ni a. Tihsual palh a ang lo hle tih a
chiang a ni. A lo berah pawh a ziaktu hian a thu lâkna hnâr a hre
pelh rem rum a ni ngei ang. Mi pakhat chanchin mi hrangin an
ziah hian engti kawng mahin a inang zîk tluak thei lo tih hi
leilung dân pakhat chu a ni na meuh mai. Amaherawhchu ISSA
leh ISUA, a bîk takin Palestina rama a/an rawngbawlna te, a/an
tawrhna leh a chheh vela thu sawi tum inang reng, mahse inang
lo nasa ta riau mai hian ngaihtuahna thui tak min siamsak lo
thei lo a ni.
Kawng leh lamah erawh chuan Issa leh Isua hi mi hrang ni
chuan an lang lo. Mi thuhmun ni tura suangtuah erawh chuan
thil inmil lote hi an inmil lohna a lian mah mah bawk si.
Engpawh nise kan la tlip thei lo va, kan la kal thui deuh deuh
dawn tihna pawh a ni ang chu.
Notovitch-a Lehkhabu Bih Chianna
Notovitch-a lehkhabu bih chianna kan han ti chiam nain a bu
hrim hrim hi kan review dawn tihna a ni lo va. Issa chanchin
ziahna (text) hi a zin vei vahna lehkhabu kâra a zeh a ni, ti ila a
sual tam lo viau nain a tum ber chu Issa Kutziak bu hi a ni a tih
theih a. A lehkhabu ngaihnawmziate leh thil dang kan sawi
hman lovah kan ngai ang a. Issa chanchin ziahna lai
bîk, Mithianghlim Issa Mihring Fapate Zînga |ha Ber
Chanchin (The Life of Saint Issa: Best of the Sons of Men) tih
chhunga mi te, he mi a sawifiah zuina (resume) te, Issa chanchin
Buddhist puithiamte sawi dân a sawi chhawn te kan thur bîk
ang a, Chanchin |ha buten an sawi dân nen kan en kawp fo \hin
bawk ang. Sêl tum vang ngawr ngawr ni lovin ngun thlûk takin
kan bih dawn a ni.
1) Notovitch-a sawi dân chuan Issa chanchin hi a thih hnu lawka
ziah chawp chilh nghal deuh mai a ni a, Chanchin |ha bute
erawh hi chu tlai khaw hnua ziah an ni. An thu lâkna hnâr hi mit
ngeia hmutu leh a hunlaia mite ngei an ni a, chuvangin
Chanchin |ha bute ai hian a rintlâk zawk.3 
He ngaihdan hi ngaihdan fing tak a ni lem lo. Isua zirtîrte, a bula
tâla a thih thlenga amah zuitute aia mi dang, ram hla tak (India)
a mite zawkin a chanchin, chawp leh chilha an ziak anga
ngaihna hi thil ni thei lo tawp ni lo mah sela hei aia dik thei
zawk hi a awm a ni. A thih velleha ziak nghal anga ngaih phei hi
chu awih a harsa leh zual ang. A hunlai khan ziah nghal chûk
chûk hi an chîng lem lo. Bung hmasa lama kan sawi tawh ang
khan Gautama Buddha zirtîrnate pawh a thih hnu kum za tam
takah a ni ziaka an dah chauh ni.
An ziak a nih pawhin ram hla tak a\anga ziaktute dik zawka
ngaitute hi chu pawm tum sa nei ran an nih loh vêk chuan an zir
chiang tak tak lo a ni ngei ang.
2) Notovitch-a ngaihdan chuan Chanchin |ha ziaktute hian Isua
râwlthar hunlai (kum 13-29 vel bâwr) an ziah lohna chhan
chu an hriat loh vang a nih loh vêk chuan hun a tla zep thui
tawh deuh va, chuvangin an ngaihthah a ni.4
A chhanna chhawp chhuah pahnih hi lo chhui zui deuh ta ila.
i) A chhanna hmasa zawk chu Chanchin |ha ziaktuten Isua
râwlthar hunlai hi an hre lo a ni tih hi a ni a. Chanchin |ha bu
ziaktute hian an hre lo tak tak ang em? An puitlin hnua inhmu
leh inchhar thar chauh an nih chuan an rawngbawlho hun
chhung rei lo te (a rei berah kum thum vel) chhung khan, an
zâwt thli thlai a nih kher loh phei chuan, hriat loh theih tak tur
chu a ni. Amaherawhchu Isua pian thu (infancy narrative-
Matthaia leh Luka ziak bung khatna leh bung hnihna ve ve) an
ziak miau mai hian thil a tidanglam tlat a ni. A pian hma a\anga
thil chipchiar tak hretute hian a râwlthar hunlai hi eng aiah nge
an hriat loh tehlul ang ni? Hre lo tak meuh an nih pawhin Luka,
“[a] bul ata engkim fel takin ka chhui a, indawt zelin i tan ziak ila
a \ha ang, ka ti a ni,” (Lk. 1:3) tia research beitu tal hi chuan a
chhui chhuak ngei tur a ni. Issa Kutziak bu kan en chuan India,
Tibet leh a chheh vela a awm chhung hian Issa nunah thil
pawimawh tak tak a thleng nasa hle mai a. Heti khawpa hun rei
leh thil pawimawh thlen tamna hun pui hi eng vangin nge an
chhui loh reng reng ang ni?
Isua pian thu hi ziah a ni bîk tlat mai a. Chhan tam tak avanga
ziah lan kher a ni kan ti thei ang. Chung zîngah chuan a hnuaia
mite hi an pawimawh hle mai:
a) Baptistu Johana leh Isua kha fiah taka an nihna dik tak ve
ve sawi chian a \ul a ni. A chhan chu pian dân ropui leh naran lo
tak ve vein an piang a. Johana kha mite enthlâk rawn khawpa
danglam a ni tlat. Isua pian thu hmang hian thliar hran fel thlap
an ni.
aw) Johana ni lovin Isua ngei kha Messia a ni tih tarlan nan a
ni. Baptistu Johana kha pian dân ropui takin a piang a, miin an
enthlâk rilrûk \hup lai khan danglam takin thlalêrah rawng a
bawl leh bawk si a. Chuvangin mi tam takin Messia a nih theih
mai an ring a ni (Joh. 1:20-22). Chuvangin mi ropui tak ve veah
khan a ropui zawk leh Messia dik tak chu Isua kha a ni a, Johana
chu hma hruaitu, Isua tana kawng lo buatsaihtu mai a ni tih a
târ lang bawk.
b) Matthaia hian Isua pian thu a\angin Isua hi Davida thlah
ngei a ni a, Messia dik tak a ni tih tarlan a tum bawk.
ch)  Isua hi mi zawng zawng tana Messia dik tak, rethei bak
berh ber (berampute) leh mi chungnung (khawchhak mi fingte)
pawh huapzo vek a ni a. Judaten an intih bing bîkna chu
engmah lovah a siam a ni tih a tilang bawk.
d) Khatih hunlai khan hmeichhiate hi an hnuaichhiah em em
a. Mahse Isua pian thu kan en chuan Pathianin hmeichhia a
hnualsuat lo mai pawh ni lovin a rawngbawlna laipui atan a
thlang a ni tih kan hmu. Mari leh Elizabeth-i te, zawlnei Anna-i
te chanvo ropuizia kan hre thei bawk.
e) Isua hi mi naran ni lovin Pathian fapa, Thlarau Thianghlim
a\anga lo piang dik tak a ni tih sawi chian a ni.
f) Mihring dik tak mah nise zawlnei hril lâwk ang ngeiin Nula
Thianghlim laka piang a ni tih a lang.
Heng bakah hian chhan tam tak neia Isua pian thu hi ziah a ni.
‘A piang’ tih satliah a ni lo va. A thu chheh velah hian thu chah
tam tak a inphum a ni. Isua nun leh rawngbawlna atana a
lungphum a nih avangin ziah loh chi a ni lo. Chuvangin thu dik
ziak chhuak turin research  an beih ngei a \ul tlat a ni. Chutiang
bawkin Isua râwlthar hunlai, hun hlu leh rei tak chhung hi an
hre lo tak meuh a nih chuan ama hnen a\ang tal pawhin hriata
mual mual chu an nei ngei tur a ni a, an chhui ngei tur a ni.
ii) A chhanna pahnihna chu hun a tla zep thui tawh deuh va,
chuvangin an ngaihthah a ni ang tih hi a ni. Hei hian a hmaa mi
ngawt ai chuan thu dik a hnaih zawk, a chhan chu Isua
rawngbawllai leh Chanchin |ha bu ziah a nih hun inkâr hi a awl
zau tlat a ni. Amaherawhchu, kan ti leh hrâm ang, ngaihthah
vang chu a ni thei teh meuh ang a, mahse hun a tlâk zeh thui
tawh lutuk vang chu a ni thei lo vang. A pian dân kip kawi ngai
pawimawh thei chuan râwlthar a nih hunlai (kum 17 chhung vel
teh meuh), mihring nuna thil pawimawh tak tak thlen hunlai hi
an ngaihthah ngawt thei lo vang.
A thu hrimah Isua chu India ramah emaw Tibet ramah emaw
rawn kalin chanchin ngaihnawm tak tak rawn nei sela chuan
Chanchin |ha bu ziaktute hian CHHUANG taka an ziah loh vêk
pawhin an tum reng vangin an THUP char char ngei ang, a
chhan chu MILEM BIA an tihte zînga kalin an hnenah a inzîr a ni
ber a. Chu chu amah eptu Judaten an en liam dawn hauh lo va
ni. Hei hi lo dik ta sela chuan Chanchin |ha bu ziaktute hi an
ngawi lui tlat ang. Mahse Isua beih rawntu, Judate tal khan Isua
tihchhiat nan khawiah emaw an thai lang ngei ngei tur a ni.
Mahse bung hmasa lama kan chhui hrep tawh ang khan a enga
mah chu hmuh tur a awm si lo a ni.
Thil ni thei lo zawng zawng paih thlâk hnua la bang cheu hi chu
duh lo mah ila kan ngaih thah thiang lo a ni. Chuti a nih chuan
Isua râwlthar hunlai hi Chanchin |ha bua ziah lan a nih ve lohna
chhan chu eng dang vang ni lovin he hunah hian a pian thute
ang emin a nunah thil pawimawh lian tham a thleng lo a ni ang.
Ram danga a kal avanga ziah duh loh luih emaw, hriat loh vang
emaw chu thil ni thei a ni lo a ni.
3) Notovitch-a hian Baptistu Johana leh Isua hi a hriat pawlh tlat
a ni. Mipui hmuha a inlar hma lohva thlalêra awm kha (Lk. 1:80)
Isua emaw a ti tlat a, mahse Baptistu Johana a ni zawk si a.5 Hei
hian chiang taka a tarlan chu, eng lai pawha chhiar theiha awm
reng, Bible ami pawh a hriat pawlh nasa hle a. A duh chuan
chawp leh chilhin a finfiah nghal thei reng a, mahse chu pawh
chu a finfiah chuang lo. Himis Monastery-a a thil hmuh leh hriat
zawng zawng chu dik vek tura ngaiin a lem duak duak mai niin a
lang. Thil inhmu chiah lo a lo awm pawhin Bible ai chuan a hriat
thar chu dik zawk turah a ngai nghal hmiah hmiah mai tihna a ni
bawk a. Rilru lai tak a pu lo niin a ngaih theih bawk.
4) Notovitch-a hian Issa Kutziak bua a lan ang hian Isua leh Juda
hruaitute inkâr hi \ha hle turah a ngai bawk a ni. An sakhaw
hruaitute khan temple-ah an luhtîr phal chang a ni lo va, thu
pawh a hril nghe nghe a ni. Kha kha an inlaichinna \hatzia
lantirna a ni, a ti hmiah mai a ni.6 Hei hi thlir thuak chuan a
awm ang phian. Mahse a hunlaia Judaho kal hmang kan hriat
a \ul a. Juda mipa puitling tawh phawt chu (inkhawmna
in, Synagogue-ah) Bible chhiar leh thu hril phalsak vek an
ni.7 Synagogue hi Judate inkhawmna in a ni a. Inthawina lam
thil erawh chu temple-ah vek an ti \hin. Temple
leh synagogue a inang lo tihna a nih chu. Synagogue pakhatah
hotu pakhat a awm zel a, inkhawmna in hotu/Synagogue hotu
an ti mai \hin. Khawtlâng hruaitu ni lovin Synagogue inkhawm
kaihhnawihah chauh hotu a ni. Inkhawmnaah chuan chanvo
hrang hrang a awm ve \hin a, Bible chhiartu te, \awng\aitu te,
leh thuhriltu te. Chutiang chanvo changtu tur
chu Synagogue hotu hian a ruat \hin.8
Nazareth-a Isua thu sawi hi Notovitch-a hian a thur chhuak a
nih hmel a. He mi \um hi Nazareth Synagogue-a Isua thusawi
hmasa ber a ni tih kan hriat a \ha ang.9 Chumi awmzia chu Isua
rawngbawl \an tirh lam a ni tihna a ni bawk. Chutihlai chuan
Isua leh Juda hruaitute inkâr kak pawh a la zau lo turah a ngaih
theih bawk ang chu. Hemi \um hian Isua hi puithiamten an
duhsak bîk avanga thuhriltua ruat an ni kher chuang lo, Juda
mipa puitling a ni a, Sabbath nia Synagogue-a kal \hang tak a ni
bawk a (Lk.4:16), chuvangin a sawi thiang a, sawi awm an ti a,
an sawitîr a ni mai.
Chanchin |ha buah hian Isua leh Juda hruaitute inepna hmun
tam takah kan hmu a. Issa Kutziak buah erawh chuan Juda
hruaitute kha Issa lam \ang an ni thung. Hei hi Notovitch-a khan
a ring bur mai a. Ral khat a\anga ziaktu ai chuan awm hmuna
engkim hmu leh hria, tawrh pawh tuar ve ngeite khan an hriat
chian zawk awm vei nen. Chuvangin Notovitch-a hian hleih nei
takin thu a kalpui tiin kan puh thei ang. Pakhatin a kalh deuh
khan a kalhtu lam a awn sa ngar ngar a. Thu dik hriat chhuah ai
chuan thil thar vawrh lar tumna a nei lian zawk niin a lang.   
5) Kum CE zabi khatnaa Juda historian ropui Josephus-a chuan
chiang em emin Isua kha Juda sakhaw hruaitute rawtna avang
chauhva khenbeh a ni tih a ziak.10 Amah kha Pharisai pawh lo
ni tawh a ni a. Thu chiang tak ziak thei tur dinhmunah a ding a
ni. India ram vel a\anga lo ziak vetu leh Josephus-a kan khaikhin
chuan thil hre chiang thei zawk tur chu zawh nawn ngai tawh lo
khawpin a chiang a. Issa Kutziak bu ziaktute hian khual thu
thang beh chhana ziak mai an nihzia an târ lang niin a hriat
theih. 
Mit Ngeia Hmutute (Notovitch, Abhedananda leh Roerich) an
Inkalh
Kan sawi lan tawh angin Issa Kutziak bu hi mit ngeia hmutu nia
inchhâl mi pathum, Notovitch-a, Abhedananda leh Roerich-ate
an awm a. Mit ngeia hmutu pathum lai an awm hian mi tam tak
a hîp a, awih lotu tam tak awm mah se \anfung pawimawh
takah an nei ve tlat a ni. Thil pakhat kan hriat ngei tur a awm
thung a. He mite hian an hmu a nih pawhin an hmu ringawt a,
anmahni ngeiin an chhiar lo. Tibetan \awng an thiam lo \heuh
va, chuvangin \awng lettu kutah an innghat pumhlum \heuh va
ni. Hun inang lo \heuh, \awng letlingtu hrang \heuh, \awng
hran \heuh va lehkhabu chhuah, mi hran \heuhvin Sap\awnga
an lehlin leh \heuh a ni bawk a, inang lo lai a tam hle ang tih
chu rin sa a ni. Amaherawhchu chutiang danglamna tlânglâwn
chu ‘danglam lo’ angah kan ngai ang. |awngkam inang lo lam
kan thlur dawn lo va, thil chuk thuhmun, mahse sawi dân inang
si lote chauh kan la chhuak ang.
1) Abhedananda sawi dân chuan Notovitch-a kha a ke tliak
avangin thla khat leh a chanve zet an enkawl a;11 mahse amah
Notovitch-a erawh chuan ni thum chhung lekin a zin kawng
chhun zawm leh thei khawpin a ziaawm hman niin a insawi
thung.12 Himis Monastery-a a awm chhung kha ‘rei lote chhung
châm’ tiin a insawi nghe nghe.13
2) Notovitch-a sawi dân chuan Issa hming chu Buddha sakhaw
zuituten an zah hle nain puithiam hotute, a bîk takin a chanchin
inziahna kutziak bu chhiartute chauhvin an hria, tiin Himis
Monastery puithiam khan a sawi.14 Chu puithiam chuan a sawi
zel a, mipuite chuan Issa hi a hriat pawh an hre ngai lo va, a lo
awm ve \hin reng a ni tih pawh an hre lo. Puithiam hotu, a
chanchin inziahna chhiar \hinte chauhvin a hming pawh hi an
hria a ni, a ti bawk.15 Roerich-a sawi dân hi a danglam leh deuh
tlat mai! Ani chuan Ladakh (Little Tibet an ti mai) rama Buddha
sakhaw zuitute chuan Isua hi an hre lar em em a. Chu chang ni
lovin Isua, sumdâwng rualho zînga India ram a rawn kal dân
chanchin ngawt pawh hi sawi dân hrang hrang a lo awm leh zel
a ni, a ti.16 A sawi zelnaah chuan mipuite chuan Issa chanchin
inziahna lehkhabu a awm leh awm loh chu an hre hauh lo nain a
thawnthu angzâwng chuan an hre teh meuh mai a, Issa hming
chu zah takin an sawi \hin a ni, a ti bawk.17
He mite pahnih thu hriat inkalh tak mai hi a buaithlâk khawp
mai. Notovitch-a emaw, Roerich-a emaw, puithiamte emaw,
Ladakh mipuite emaw zîngah hian dik lo chu an awm a ni. An
dik vek thei tlat lo. Puithiamte ngaihdan chuan Ladakh mipuite
khan Issa chanchin an hre lo. Mahse an lo hre viau niin Roerich-
a hian a sawi bawk si. Puithiamte hian mipuite hi a ngai mawl
lutuk a ni thei ang em? An hre lo emaw an ti a, an lo hre reng si
a, han ti ta ila, thil ni thei a ni ang em? Mipuiten an hriat phawt
chuan puithiamte hian an hai thei lo vang. Buddhist mipuite
hian Issa hming hi zah takin an sawi \hin a nih phawt chuan
puithiamte hian engti zawng mahin an hai thei lo tih hi a pawm
theih ang. Kutziak bu an hmuh loh avang mai khan an hre lo
tihna a ni lo tih Roerich-a thusawi a\ang hian a hriat theih a ni.
Notovitch-a sawi ang hian mipuite hian lo hre lo tak meuh ta se
la, khawi ami nge Roerich-a hian a fawm khawm ve thung si ang
le? Mit ngeia hmutute pawhin an thil hriat an han sawi
chipchiar deuh chuan an inkalh nawk nawk mai a ang khawp
mai.
3) Notovitch-a sawi dân chuan Issa chanchin ziahna hi châng tla
hlang tak tak, hmun \hen khatah phei chuan inzawmna leh
inlaichinna pawh nei lem lo a awm nawlh nawlh fo va
ni.18 Mahse Notovitch-a hian lehkhabua a chhuah meuh chuan,
a siam rem tawh bawk a, a hnu leh hma inzawm mang lova tla
hlang hmuh tur a awm lem si lo. An inzawm \ha phianin a lang
tlat a ni. A thu hrimin Abhedananda hmuh dân chuan he kutziak
bu hi puithiamin chhuar a\angin a rawn la a, bung sawm leh pali
a nei a, châng 224 zet a nei bawk a ni. Fel fai taka inhlâwm fel
thak, inzawm \ha pât a ang tlat a ni. Chuta mi chu puithiam
puihnain a \hena zâr an letling chhuak thei ta a ni awm e.19
Notovitch-a sawi dân chuan a buarchuar nuai a, mahse
Abhedananda chuan buarchuar angin a sawi ve lo.
4) Notovitch-a hian Issa Kutziak bu chu châng tla hlang tak tak
an ni a ti a. Lehkhabua a chhuah dawn khan a thil
chhinchhiahna lehkhabua mi rem khawm leh phuah khawmin, a
inmil lai a dah khawm ni awm takin a sawi a.20 Chuti taka rem
khawm leh phuah \hat ngai a nih chuan engtin nge
Abhedananda khan bung 14 a awm a, châng 224 a awm bawk
tia awlsam taka a sawi  theih a, engtin nge Notovitch-a
lehkhabua mi nen an inan em em theih chu le? Thil mak tak chu
a ni!  Abhedananda khan a rem khawm ve lo vem ni? Phuah
rem a ngai ve lo vem ni? Nge Notovitch-a khan phuah rem
chawp ngai hauh lo kha phuah rem angin a insawi mai mai
zawk? A buai nuai mai a ni.
5) Abhedananda’n kutziak bu a hmuhah chuan châng 224 a
awm a ti a, chung zînga châng 44 chauh a nei thei a. Chutih laiin
Notovitch-a chuan châng 244 a nei thung a, a ziak kim vek
bawk. Abhedananda’n chiang taka a sawi zat aiin Notovitch-an
a ngah zawk tihna a nih chu. A tu zawk tak dik ang maw?
6) Abhedananda kutziak bu hmuhah chuan bung 14 a awm a,
châng 224 a awm a, chung zînga châng 44 chauh chu a nei kan
tih tawh kha.21 Swami Abhedananda hian America rama a awm
laiin Notovitch-a lehkhabu a chhiar a. Kan sawi tawh angin
Abhedananda hi Notovitch-a thil hmuh chhuah ring lotu hmasa
zînga mi a ni. A lehkhabu chhiar avang chuan mahni ngeia
finfiah a duh ta a. Chuvangin India ramah a rawn kîr thuai a,
Notovitch-a hian a sawi dik reng em tih finfiah turin Tibet ram a
pan ding nghal chat a ni.22 Chuti taka thu dik finfiah duha Tibet
ram, a hunlaia zin kawng harsa leh khirh berte zînga mi ni ngei
tur pawh pawisa lova chhuak chuan a duh tak chu a hmu ta
cheng a, bung 14, châng 224 zet a awm tih hre reng chung siin
châng 44 chauhvah a duh tawk leh si hi a rilru leh a chezia a
inmil lo deuh a ni. A hmu tak zet a nih chuan a kima neih ngei a
tum turah kan ngai thei lo vem ni? Eng vanga châng 224 zet
awm si, châng 44 chauh letling nge a nih ang le? Ani phei chu
sakhaw lama mi zahawm, khawthlang mingo pawh ni lo, India
mi a ni a. Notovitch-a angin kutziak bu en turin harsatna nei
pawhin a lang si lo. A hmuh chhun chhun leh Notovitch-a ziah
an inang em em bawk si a. Notovitch-a khan châng tla hlang, a
phuah khawm a tam hle tih a sawi kan tih tawh kha. Mahse
Abhedananda hmuh hi rem khawm sa thlap niin a lang ta tlat
mai. A chunga khaikhinna table kan pêk ang khian
Abhedananda lehkhabuah hian bung leh châng fel takin a rawn
lang ve leh nalh nalh mai a ni. Mita hmututen Issa Kutziak bu an
neih \heuh hi Buddhist puithiamin a rem khawmsak vek chu
nise thil ni thei a ni mial mah na! Mahse Notovitch-a rem
khawm a ni tih kan hria a. Engtizia nge Abhedananda leh
Roerich-a ziah nen hian a inmil viau si ni ta ang le? Zawhna a
tam hle mai.
BUNG 10
Thuvuakthlâk
Kan chhui chhoh ngar ngar kha a tlâng kan kâwm tawh dâwn a.
Sawi ngai sawi anga lan châng a awm lo thei lo vang, mahse
khaikhinna leh fiah leh zuala sawi kan tum vang a ni \hin ang. A
pum pui thuah Issa Kutziak bu kan tih mai, Ladakh ram, Leh
khuaa Himis Monastery-a Issa chanchin inziahna kutziak bu, mi
pathumin mit ngeia hmua an sawi kha kan chhui nasa ber a.  A
chhan chu vawi duai lo kan sawi tawh angin he kutziak bu hi mi
tam takin thu lâkna hnârah an hmang a, thil thleng dik ngei nia
an chhal tlat vang a ni. Thawnthu mai ni lovin ziak ngeia a lo
awm si avang hian a pawng a puia hnualsuat theih a ni lo ve
bawk si a. Chuvangin zir bing bîk a phû tlat a ni. Thui tak kan kal
hnua kan hmuh chhuah chu a hnuaiah hian kan tar lang dawn a
ni.
1) Ziaktu Hmasaten Ziah Tur an Hre Lo
Ziaktu hmasa (classical writers) kan tih maite thuziak a\anga
kan hmuh chhuah chu an vai deuh thaw khan Kristianna
namênlova duh lotute an ni tih hi a ni phawt a. An duh loh em
avangin a rem emaw rem lo emaw nasa takin an diriam \hin a
ni. Kristianna in\an tirhlai vela rorêltute kha Rome sawrkâr an ni
tih hi hriat \hum mah ni se kan sawi nawn tho a pawimawh ang.
An ram lâk thar, sipai tha chakna hmanga an awp mêkte chu
Lalber (Emperor) thu hnuaiah a aiawh (Governor an ni tlangpui
a) kal tlangin ro an relsak \hin a. An ram rorêl khâwl \hut hmun
Rome khawpui leh Governor-te (Ram Awptu) hi englai pawhin
an inbe pawp reng \hin a. Bung hmasa lama kan sawi tawh
angin Pliny the Younger-a leh Lalber Trajan-a pawh lehkha an
inthawn tawn reng a nih kha. A bîk takin Pax Romana an tih mai
Kaisara Awgasta avanga ram pum puia remna leh muanna, kum
zahnih chhung vel zet daih avang khan kawng tinrêngah
hmasawnna a zuang nasa a. Kawngpui an sial nasain misual
lakah a him bawk a. ‘Kawng zawng zawngin Rome khawpui a
pawh vek a ni’ tih thu lo chhuahna pawh khatih hunlaia
hmasawnna nasa tak rah kha a ni. Dâk pawh a \hain thu thawn
a awlsam em em bawk. Hengte avang hian thu chhia leh \ha a
thang chhuak zung zung a. Ram awp (imperial province)
chhunga thil thleng emaw, Rome khawpuia thil thleng emaw
pawh an inhre pawp thuai \hin.
Rome-ho rorelna hnuaiah khan eng sakhua pawh a pian
chhuahna ram pâwnah chuan dân kalh a ni vek a.
Amaherawhchu khawtlâng a tihbuai lem loh chuan he dân hi an
lek kawh hran lo. He dân a\anga teh chuan Juda sakhua hi
Palestina ramah khan dân pawm sakhua a ni a. Kristian sakhua
pawh hi a tirah chuan Juda sakhaw thla zar hnuaia awm a ni ber
a, chuvangin Rome-ho pawhin an dah hrang lem lo. Mahse Juda
hotute berin an hal tak em avangin leh Kristiante chu chêp hle
mah sela, ral a hnêka an pun tâk tual tual avangin ram chhung
leh pâwna Judate chu an buai ta nuai nuai a ni ber mai. He
buaina hian Palestina ram chhung chauh a nghawng lo va,
Rome khawpui meuh pawh a kâng kâi a ni. Juda hruaitute
chuan an theihna zawng zawng sawm khawmin Kristiante chu
nuai bo an tum a. Isua nihna leh a hnathawh an sawi chhia a, a
pian leh mûrna leh a rawngbawlnate chu sawi hnâwmin,
tihduhdahna thlengin Kristiante chungah hlei an lên a, rem
châng tinrêng an zawng a ni.
An beih ber Isua chu khawi ramah emaw kalin, eng ram emaw
finnate rawn chaw chhuak sela, dawi thiamin emaw Juda
kutmût leh kherkhiap lutuk maiin an ngaih theih hauh loh tur
eng thil emaw khawi hmun emaw a\angin rawn chaw lut vaih
sela chuan a zau thei ang berin an theh darh dawn em em a. An
thuziak lamah kan hmu dawt lo a nih pawhin bung hmasa lama
kan sawi, ziaktu hmasate kan tih mai beng hriatah emaw khan
an sawi darh ngei ngei dawn a ni. Chuvangin heng ziaktu
hmasate emaw an hunlaia mite emaw hian an ziak lang ngei
ang. Inkal pawhna chang ni lovin inbiak pawhna pawh a \ha em
em kan tih tawh kha. Chuvangin do inang, duh loh inang na na
na chu a theihna apiangah an inhrilh hre zung zung ang tih a
chiang reng mai. Ziaktu hmasa zîngah Celsus-a (ani hian Aigupta
ramah dawi a zir tih a sawi) chauh lo chuan khawi danga Isua a
kal thu tuman an sawi lo. Sawi tur a awm lo a ni ngei ang.
Celsus-a thusawi hi bung hmasa lamah tho khan kan tlip tawh a.
Juda sakhua hrim hrim leh Kristian sakhua hrim hrim hi a hre
chiang hauh lo tih a chiang a. Chuvangin he mi chungchângah
ngat phei chuan a thusawi leh ui bengah hlin tur a awm lo va ni.
2) Authenticity leh Historicity-a Harsatna
Max Müller-a khan Buddhist thuziak chi hrang hrang hming
ziahna bu (catalogue) Kandjur leh Tandjur-a Issa chungchâng
inziahna a awm loh avangin Notovitch-a chu a thil hmuh
chhuah chawpin awihtlâkah a ruat lo. Müller-a sawi dân
chuan Kandjur hian bu 108 zet a huam a, Tandjur hian bu 225 a
huam bawk a. Heng catalogue-ah hian Issa chanchin inziak a
awm hauh lo a ni. Chuvangin Notovitch-a thil hmuh hi a dik a
ring lo. A ngaihdan chuan Issa Kutziak bu hi a awm tak meuh a
nih chuan Kandjur leh Tandjur  ah a chuang ngei tur a ni.
Müller-a thusawi \awm vang pawh ni chuang lovin Buddhist
thuziak lama mi thiam, Bapat-a chuan he \an hmun hi a rawn
sawh nghet khauh mai a. Bapat-a sawi dân chuan Tibet ramah
hian Buddhist sakhaw lehkhabu (text) hi 4566 zet a awm a; chi
hnihin an \hen a: Bkah hgyur (Kanjur tia hriat lar zawk), bu 1108
zet awmna leh Bstan-hgyur (Tanjur tia hriat lar zawk), bu 3458
zet awmna. Heng lehkhabuahte hian Issa chanchin a chuang lo
a ni awm e.
Notovitch-a hian Tanjur leh Kanjur-a Issa chanchin inziah loh
thu hi a pha hauh lo va. Chuang ni sela chuan thil vâng tak hmu
chhuak mial a ni lo reng ang chu, a ti a ni. Ama \anfung ngawt
en hi chuan Notovitch-a hi a dik a ni. He Issa Kutziak bu hi lo
awm teh reng pawh ni sela Tanjur emaw Kanjur emawah hian a
awm hman hauh lo vang. A chhan chu Buddhist lehkhabu
thianghlim hi kum BCE zabi khatnaah (Isua pian hma kum 100
deuh thaw) an peih fel vek tawh tlat a ni. Hemi awmzia chu Issa
Kutziak bu hi thil awm tak tak pawh ni se kutziak bu tla hlang
tak a nih a ngai. Tanjur leh Kanjur-a a lan ve loh mai avang khan
thil awm lo a ni tihna erawh a ni lo. Tanjur leh Kanjur-ah a tel
thei lo zawk hial a ni.
A hnawk lai ber chu he Issa Kutziak bu hi  awm ngei em, tih leh
lo awm ngei pawh ni se pawmtlâk (authentic) a ni em, an chhal
ang em hian a upa reng em (historic) tih hi a ni ta a ni. Heng
zawhnate hi kan chhan ngei a \ul bawk ang.
3) Puithiamten an Zêp Hian a Tiawihawm Lo
Muslim lehkhabu thianghlim, Koran-ah leh Thuthlung Thar
buahte hian Isua hming a chuang ngei a, Isua pawh mi ropui tak
a ni tih hi thu dik lang tlang sa a ni a. A chhiar apiangin an hre
thei bawk ang. Chuvangin Isua chanchin ziahna hi a awm ngei
em tih chungchângah Muslim leh Kristianten harsatna an nei
ngai lo. Muslim/Islam thuziakah hian Isua hi zawlnei ropui tak a
ni tih phat theih a ni lo va, phat a ni ngai lo bawk. Chu thu chu
sakhaw hruaitute chauh ni lovin Koran leh Bible chhiar thei
tawh phawt chuan an hre \heuh mai. A nih leh Issa emaw Isua
emaw chu Buddha Ropui ber a nih ngat chuan khawi Buddhist
lehkhabuah nge a chuan? BCE zabi khatnaa Buddhist lehkhabu
thianghlimte siam fel (canonized) a nih tawh avangin Issa,
Buddha ropui ber chanchin chu pho lan theih a ni lo tihna em
ni? A nih loh leh eng bu tla hlang emawah chauh Issa chu ziah
lan a ni ta tihna a ni em? Chutiang Buddha ropui ber chanchin
inziahna lehkhabu chu a awm a nih tak meuh chuan, thuziak tla
hlang pawh ni se, eng vangin nge vantlâng hmuh theihin an dah
loh vang a, eng vangin nge an thurûk tlat lem ang ni? Ladakh
leh Tibet ramah chuan Issa chanchin hi vantlâng zîngah a lâr hle
a ni tih kan sawi tawh kha. Chutih mêk laia puithiamten
thawnthu finfiahna lehkhabu an up bet tlat mai hi awih theih a
ni lo va. Mi pathum chauh hnena puangzâr a, mi dang hnena
zêp bo leh \hak si thu inkhak vel phei hi chu thil chîk mi tan
chuan pawm zam theih a ni lo.
4) Bible-a Mi Ropuite Hun Hmasa Lam Chhui an Ni Bîk Lo
Isua râwlthar hunlai hi tum reng vanga ziah lan loh luih a ni ang,
tih ngaihdan a awm bawk a. Eng emaw thup duh vanga ziak
lang lo lui nia ngaih vang a ni ngei ang. Zawhna pakhat a lo
piang nghal a: Bible-a mi pawimawh tak takte râwlthar hunlai
emaw, an hun hmasa lam emaw hi chhui an ni vek em? tih hi.
Bible hi hun indawt dân chhinchhiahna leh ziahna bu pangngai
(pure history) a ni lo va, ‘chhandamna chanchin ziahna bu’
(salvation history) a ni tih hi kan theihnghilh thiang lo va ni.
Bible-a mi ropuite hun hmasa lam chanchin chhui a ni hlawm
em tih hriat nan a hnuaiah hian mi pawimawh zual tlem te kan
la chhuak ang:
a) Abrahama
Saraii a neih leh Haran khua a\anga Pathian kohna a chhan thu
(Gen. 11:29-12:1) tih loh chu Abrahama hun hma lam chanchin
hi chhui a ni lo. Hei bak hi chu chhui dawnna thu a ni tawh mai.
Rinna Pa, Judaho phei chuan thlahtu an chhuina bul (Mt. 1:1)
meuh pawh chhui a ni lo tlat.
aw) Isaka
Isaka pian thu (Gen. 21:1-7), hnute hnêk a bân thu (Gen. 21:8)
leh Ismaelan a nuihsawh thu (Gen. 21:6) hi kan hmuh hmasak a
ni a. Heng bâkah hian mipa naupang a nihlai hun hlawm khat
(Gen. 22:1-19) kan hmu leh nawlh a. Hetah hian halral thilhlan a
mi tur thing a pu nal nal thei tawh a. Naupang chumchiap a ni
tawh lo. Hei lo hi chu sawi tur dang a awm lem lo. He thu
hlawm lah hi ngun taka kan en chuan Isaka chungchâng sawina
a ni teh meuh nain Abrahama rinna Pathianin a fiahna,
chanchin ropui elkhên a ni tih kan hria. Hetah hian Isaka
pawimawhna aiin Abrahama pawimawhna a lian zawk a, Isaka
chhuina ni lovin Abrahama rinna ropuizia sawina thu a ni mah
zawk.
b) Jakoba
Esauva leh Jakobate unau khaikhinna thu Gen. 22:27-ah a lo
lang a, “Tin, naupangte chu an lo \hang lian a: tin, Esauva chu sa
pel thiam tak, mi ramvachal a ni a; Jakoba erawh chu mi ni
chuah, puan in lamtea awm mi a ni,” tiin. Gen. 25:29-34-ah
Jakoban a u Esauva englo chhum kawi hmanga a bum thu a
rawn lang leh tih loh chu Jakoba naupanlai emaw râwlthar a
nihlai emaw reng reng a lang lo bawk.
A chunga kan sawi zawh chiah mi pathum, Abrahama, Isaka leh
Jakobate hi Judate zînga hming chuai thei lo, rinnaa an PA (The
Patriarchs) an ni a. Pathianin a hming a chhal pawha Abrahama
Pathian, Isaka Pathian, Jakoba Pathian a tih \hin kha an ni a.
Chuti chungin an naupanlai reng reng kan beisei angin an chhui
lo a nih chu.
ch) Mosia
Judaho nun leh rinnaa Mosia pawimawhzia hi sawi nawn kher
pawh ngai lo khawpa kan hriat bel a ni. Ex. 2:10-ah ‘Mosia chu a
lo \hang lian a, Pharaoa fanu hnênah a hruai a, tichuan a fapaah
a awm ta a’ tih kan hmu a. Ex. 2:11-ah Mosia chu ‘a lo puitlin
chuan, a unaute a va kan a, an phurritte chu a va hmu a’ tiin kan
hmuh chhun zawm leh a. Hei bak hi chu Thuthlung Hlui lamah
chuan Mosia naupanlai leh a râwlthar hunlai engmah kan hmu
zui lo. Thuthlung Thar hian a sawi chiang zawk mah mah ang
chu. Tirh. 7:22, 23-ah khan, “Mosia chu Aigupta rama mite finna
zawng zawng an zirtîr a, a thu-ah leh a thiltihah a ropui em em
a. Tin, ani chu kum sawmli a tlin dawn laiin a unau, Israela
thlahte chu kan a tum a,” tiin tawi tein a hun hmasa lam kan
hmu. Hei aia chiang dang hi kan nei lo leh tho mai.
d) Samuela
Samuela nu Hani hi nu fel tak a ni a; mahse vanduaithlâk takin a
ching hlauh mai a. Amaherawhchu a \awng\aina avangin
Pathianin fa a pe a, a hmingah Samuela an sa a. Hnute a hnêk
ban hnuah a nu chuan Silo khuaa puithiam Elia hnenah a hruai
a, Pathian tan a hlan a (1 Sam. 1:28). Samuela chu puithiam Elia
kiangah a awm ta reng a (1 Sam. 2:11). Naupang tê niin puan
zai sîn, puithiam kawr hain LALPA hmaah rawng a bâwl a (1
Sam. 2:18). 1 Sam. 2:26-ah hian Samuela leh Isua seilen dân
sawina \awngkam inang kan hmu a; Samuela chu “[A] \hang
lian deuh deuh va; Pathian leh mihring duhzâwngin a awm a,”
tiin (Lk. 2:52 nen en kawp ila). 1 Sam. 3:1 chhovah hian Samuela
hi NAUPANG tia sawi a ni a. 3:19-ah “Samuela chu a lo \hang
lian deuh deuh va, a hnênah LALPA a awm zel a,” tiin khai
khawm a ni. A lan lehna hmasa 1 Sam 7:2 chu kum sawmhnih
zet hnu a ni leh a. Hetah hi chuan rorêltu hna a chelh der tawh
a ni. Israel rorêltu hnuhnung ber leh zawlnei ropui Samuela
meuh pawh hei bak hian chhui a ni chuang lo. A tawi tek tawk
khawp mai.
e) Davida
Davida chuan naupang a nihlaiin beram a vêng \hin a (1 Sam.
16:11), naupang a nihlai vêkin lal tura hriak thih a ni leh a (1
Sam. 16:13), Lal Saula tan \ing\ang a tum \hin bawk a (1 Sam.
16:23), a ralthuam kengtu hna a thawk bawk (1 Sam. 16:21).
Goliatha nena an inbeihna hi chiang takin a lang leh a (1 Sam.
17:40-51), Lal Saula fapa Jonathana nen an inkawm ngeihin
unau ang mai an nih thu kan hmu bawk (1 Sam. 18:1ff.). Davida
aia an tetlai chhui chipchiar hi an awm lo ti ila a sual tam lo
vang. Chu meuh pawh chu heti hian a tlangpui kan sawi zo deuh
thaw thei mai a ni.
f) Elija
Elija hi Thuthlung Hlui zawlneite zînga zawlnei ropui ber pawl a
ni a. Hmel Danglamna Tlanga Isua bula lang zîngah khan a tel
pha a ni (Mt. 17:3). Lalpa ni ropui leh rapthlâk tak a lo thlen
hmain Elija hi a lo kal leh dawn tih a ni bawk (Mal. 4:5). Chuti
khawpa zawlnei ropui, hun hnuhnung nena inkungkaihna nei
meuh pawh a chanchin in\anna chu eng ual a ni bîk lo. Tisbe mi
a nih thu leh Lal Ahaba hmu a, a thiltih avanga a chunga thil
rapthlâk tak lo thleng tur hrilh tura Pathianin a tirh kha Elija
hming kan hmuh \anna a ni ngâwk mai. A hun hmasa lam reng
reng chhui a ni lo.
g) Baptistu Johana
Baptistu Johana hi Isua ngaihah pawh mi lian a ni a, Thuthlung
Hluiin Elija lo kal tur a tih pawh kha amah hi a ni. Pian dân ropui
takin a piang a (Lk. 1:8-25, 57-66), chuvangin mipuiin beisei lian
tak neiin an thlir \huap reng a ni (Lk. 1:66). Mahse a naupanlai
chanchin kan hmuh zui chu a tawi khawp mai, “Tin, nausen chu
a lo \hang lian deuh deuh va, a rilru lam a lo nghet ta telh telh
a, Israelte hnena a rawn inlar hma loh zawng thlalêrah a awm
reng a,” (Lk. 1:80) tih hi a ni leh tawp mai. Thlalêra a rawngbawl
thuin a zui leh a (Lk. 3:2ff.). Hei bak hi chu he nau, pian dân mak
leh ropuia piang, mipui mit fûk rawnna meuh pawh hi chhui
thui a ni chuang lo.
ng) Paula
Saula/Paula hi Kilikia rama Tarsa khuaa piang a ni a, Kilikia ram
mi nihna (citizenship), Rome mi nihna dik tak nei a ni bawk. (A
chiang fiah kâk lo nain) Jerusalem-ah rawn pêm lûtin Gamaliela
ke bula zira sei lian a ni (Tirh. 9:11; 21:39; 22:3). Kohhran ding
tira mi hrât khawkhêng, kohhran ban tirinawmtu, a khaipa ber
ni thei, (Thuthlung Thara) lehkhathawn ropui tak tak ziaktu
Paula meuh pawh hei lo liam chuan a hun hmasa lam chhui
chian a ni chuang miah lo. Rin thua chhui a nih ngawt loh heti
chin hi kan hriat chu a ni mai.
Thu pakhat kan chian bel leh ta: Bible-a mi pawimawh bîkte
pawh Davida tih loh chu an tetlai emaw râwlthar an nih hunlai
chanchin emaw reng reng an lo chhui hauh lo. Davida kha chhui
a ni deuh ber kan tih tawh kha. Ani pawh chhui a nihna chhan
chu khatih hunlai kha a nun leh Israel chanchina hun pawimawh
vawrtâwp, Philistia mi chak a hneh chungchâng te, Lal Saulan
Pathian a kalsan avanga Israel dinhmun te leh hriak thih
chungchâng te kan hmu a. Davida nunah mai bâkah Israel hnam
nunah thil pawimawh tak tak a thleng a, chuvangin hmaih theih
a ni lo a ni. Hetia kan chhui duah nachhan chu kan hre tlang sa
vek ang a. Isua râwlthar nuna Bible a ngawi tlat leh Isuan India
ram a rawn pan a ni tih chungchâng hi kan suih zawm dawn a
ni. Chanchin |ha buten an ziak lang lo tih hre rana ziak an nih
ngei a rinawm a. Eng vanga Chanchin |ha bute ngawi nge an nih
ang? An hriat loh vang a ni ang tih ngaihdan chu a dik lohzia kan
sawi tawh a, kan sawi chhunzawm  lo vang.
Prof. Anthony Tambasco-a \awngkam hi a fing ngawt mai, “Isua
India ramah a kal tih hi thawnthuah a innghat tak meuh va.
Chanchin |ha buten an sawi lohna chhan chu heng kum
chhungah hian Isua nunah thil pawimawh bîk a thleng hran lo a
ni ang,” a ti.1 Hei hi kei pawhin ka pawmzâwng tak a ni. Bible-a
mi pawimawh bîkte hun hmasa lam chhui an nih loh thu kan
sawi khi kan sawi kual vel mai mai lo va. Isua pawh hi \ul bîk thil
a awm loh avang maia chhui loh a ni tiin kan sawi zawk a ni.
Bible hi mimal nun leh chanchin chhuina (biographical book) a
ni lo va, ‘chhandamna chanchin ziahna bu’ (salvation history) a
ni kan tih tawh kha. Chuvang chauhva ziak lang lo an ni. An
tetlai hunah thil pawimawh engmah a thleng lo kan tihna a la ni
chuang lo va, lehkhabu te tak teah hian engkim a leng vek lo a
ni zawk.
5) Bûknaah a Kâng
Rev. Dr. K. P. Aleaz-a hi India rama Senate of Serampore
University hnuaia religions subject  zirtîrtu (professor) ropui
berte zînga mi a ni a. A ngaihdan ka zawh \uma min chhanna hi
a dik ngawtin ka hria. “India ramah a lo kal ngei em tih finfiahna
engmah a awm lo, a thih hnu leh hma pawh ni se. A thih hnuah
a lo kal titute chuan a thihna leh a thawh lehna dik lohzia sawi
an tum a. Rawng a bawl hmain a lo kal titute chuan India finna a
dawng ngei a ni tih lantîr an tum thung a ni. India finna pûr a
rawn chaw a nih chuan keini India mite hi kan inchhuang viau
tur a ni ang chu,” tiin min chhâng a.2 Hei hi chhanna awm tak
niin ka hria.
Saula kha Damaska khuaa Kristiante tiduhdah tura a kal khan a
tum angin eng mah a thleng ta lo va. Tihduhdah a hnêkin amah
kha Kristianah a inpe ta zawk a! Chumi dawt chiaha a tih chu
eng dang a ni lo, Arabia ramah a kal ta a ni (Gal. 1:17). Arabia
rama a kal khan khawi laiah tak nge a kal a, eng nge a tih teh
reng kan hre lo, amah ngei pawhin a sawi tlat lo. Eng pawh ti
sela a thawhpuite emaw, amah dodaltute emaw tunlaia
ringtute emaw pawhin an/kan ngaimawh zui lem lo. Chutiang
bawkin Isua hi India ramah lo kalin eng thu pawh rawn zirin
rawn zirtîr pawh ni se engmah a lêm chuang lo va; ngaimawh a
hnêkin kan ram lei lung a rawn rap a nih tak meuh phei chuan
kan lawm hle zawk tur a ni ang chu.
Ngun thlûk taka han ngaihtuah hian finfiahna nia an sawi Issa
Kutziak bu khan rilru a hmin thei lo va ni. A nih theihna lai leh a
dik thei lo lai khaikhinin a dik theih lohna khan a bûk rit lutuk a,
rilru fîm pu tan chuan India ramah rawn kal se ti ngawih ngawih
mah ila a pawm theih loh va ni. Ni se kan duhna thinlung leh
thawnthu hian min aikaih ngawt hi a rem tlat lo. Issa Kutziak bu
leh a kaihnawihte dik theihzia leh a dik theih lohziate hi patlaah
(thil bûkna) khai ta ila, a dik theih lohna lamah a uai rit nasa
zawk em em mai a. Chuvangin rilru fîm tak pu chunga kan
hnawl a ngai a ni.
6) Isua Zirtîrnaah Buddhist leh Hindu Zirtîrna Hnuhma a Lang
Lo
Mari leh Josefan Isua an zawn chungchâng Lukan a ziah dân
chuan Isua chu ‘Pathian biak inah, zirtîrtute zînga \hua an thu lo
ngaithlaa lo zawtin an hmu ta a. Tin, a thu hria apiang chuan a
hriatzia leh a chhanzia chu mak an ti hle a’ (Lk. 2:46, 47). Isua
kha kum 12 mi chauh a ni a, mahse a hriatna leh a finnate
chuan zirtîrtute a barakhaih hial a ni. Hemi \uma an sawiho,
zawhna leh chhannate hi Juda sakhaw thu leh hla, an dân
chungchâng a ni ti ila kan sawi sualin a rinawm loh. Kha mi
\uma a hriatzia kha a mak a. Isua hi Pathian fapa, Pathian ni
bawk a nihna dah \ha rihin mihring famkim a nihzia kan sawi
phawt ang. Kha hriatna leh finna nei thei tur khan a hun leh nite
a lo hmang tlat mai a. Palestina ramah, a nu leh pate kiangah
ngei khawsain puithiamte mak tih khawpin a awm thei tlat a ni.
Chuvangin Palestina ram Judaho, khawvel hmun danga mite
nena khaikhin phei chuan mi danglam leh deh khirh pui pui,
kutmût elkhên hnena rawngbâwl tur khan ram dang, rin hrang,
mize hrang, zirtîrna hrang nei bawk hnena va inzîr khan \ulna a
nei reng reng lo va. A va kalna ram lah chu Pathian awm lohna
ram, ram bawlhhlawh tia an ngaih ram a ni bawk si (cf. Sam
127). Thil intu lo tak tak an phuah khawm ni berin a lang.
Isua rawngbawlna leh a thuhrilte kan en chet chet phei chuan
thil inmil lo kan hmu chhuak hnem leh zual a ni. Palestina rama
Isuan rawng a bawl khan na taka a beih chu sualna, khawtlâng,
sakhua leh culture-in dik nia an lo pawm duak duak tawhte kha
an ni. Uchuak taka dân an kalpui (legalism) te, Bible an zirtîr
dân dik lo te, an kal sualna chi hrang hrang te kha a dem a,
kawng dik a zirtîr a ni. Thil thar tla hlang, khawi hmun emawa a
chhar a puangzâr lo va. Judate ziak leh ziak loh dân kha a
hrilhfiah thar a ni zawk.  Buddhist emaw Hindu zirtîrnate
chawm pawlhin Juda sakhuaah a seng lut a ni lo va; a hunlaia
khawtlâng, sakhua leh culture  kal mêk thlir dik dan a zirtîr a ni
zawk. Nun dân \ha chungchâng, Buddha sakhaw zirtîrna emaw
Hindu sakhaw zirtîrna emaw, Isua zirtîrna nena inzûl takte hi
Buddha sakhaw zirtîrna leh Hindu sakhaw zirtîrna a\anga lo zi
chhuak a ni bîk lo va; hei hi chu sakhaw tin inanna lai a ni. Eng
sakhua mah nun dân \ha (ethics) zirtîr lo a awm lo.
Palestina Ramah Isua A Seilian
Tunah chuan tlângkawmna tak tak kan thleng tawh a. Isua tan
India ram leh Tibet rama lo kal tur hian hun a tam tawk tak
meuh tih chu tlâng hriat a ni a. Chutih rualin Issa Kutziak buin a
sawite hi ngaihnawmin bengvarthlâk hle mah se a bet lamah
a \ang tlat a ni. He kutziak bu hi a rinhlelhawm a. Tuna Tibet
rama Buddhist puithiam hotu lu ber, Dalai Lama meuh pawh
hian a hre lo va ni. Hria an awm a nih chuan ani hi a hre ngei tur
zînga mi a ni tlat. Lo awm ta teh reng pawh nise an ngaih ang
em chuan Isua thih hnu lawka ziah nghal mai a nih a rinawm
loh. Chuvangin thil taktak (authentic) a nih a rinawm lo leh zual
a. Notovitch-a, Abhedananda leh Roerich-ate hian dik ngeiin
ring ngawt mah se innghahna mumal tak leh \anfung fumfe tak
engmah an nei lo. An hmu a, mak an ti a, an ring tawp mai a ni.
A enga mah hmain an pawngpaw pawm ve thawr mai a ni. He
kutziak bu an tih sek hi hmuh tur a awm tawh lo
bawk. Scientific proof a awm thei lo va, a hmutu ngei pawhin an
chhiar thiam chuang lo a ni kan tih mawlh mawlh kha. Engkim
mai hi a buai nuai vek a. Mit ngeia hmutute thuziak kan han
khaikhin tak tak phei chuan an buh nuai vek tih a hriat kha.
Chuvangin rilru inhawng zau hek hawk chung pawhin he thu hi
pawm a harsa a ni.
Chuvangin chhanna awm chhun nia lang ta chu Isua kha khawi
dangah mah kal lovin Palestina ramah a seilian a ni tih hi a ni ta
a ni. A hmasa lama kan sawi tawhte kha kan sawi nawn tawh lo
vang a. Chanchin |ha bu ami hi, a ngawi an ti bawka, kan
hmang \angkai tawh thung ang. |anfung kan neihte kan la
chhuak ve tawh a ni ang chu.
a) Kum 17 vel chhung na na na kha chuan India ram a ni emaw,
khawi ram pawh ni se kalna hun chu a awm hrim hrim a ni kan
tih tawh kha. Khang hunlai khan khawvel hmun hrang hrang
tlawha thuhrila vah vel an chîng khawp leh nghal. Paula pawh a
zin nasa tih kan hria. Chutiang bawkin finna thuhriltute (Stoic
philosopher an tam khawp mai) pawh an zin kual nasa \hin a ni.
Khatiang deuh khan Isua hi India ramah rawn kalin, zirin zirtîr
bawk ta sela Chanchin |ha bu khawilai emaw hi chu a luah ngei
tur a ni, Palestina rama a rawngbawl hun chhung lêt nga aia
tam mah chhunga a thil tawnte kha an namenlo hle mai si a.
Thil chhui chiang phawta ziaktu Luka tal khan he hun rei tak
chhunga thil thleng tam tak hi a chhui chhuakin a ziak lang tel
ngei tur a ni. Issa Kutziak bu kan en ngat pawhin Issa khan thup
ngai khawp thil sual engmah a ti lo va. Chuvangin Luka hian a
thupna chhan tur a awm lo. Thup tum vang emaw, hriat loh
vang emaw a ni lo va, ‘ziah lan tur a awm lo zawk a ni’ tih lo chu
duh thlan tur dang a awm lo.
aw) Ama khua ngei, Kapernaum khuaah chuan amah an hriat
chian em avangin an ring lo. “He mi hi Mari fapa, Jakoba te,
Josea te, Juda te, Simona te unaupa, thingrem siamtu kha a ni
lo vem ni?” tiin an inzâwt hial a ni. Issa Kutziak bu kha kan bih
nawn leh chuan a kal bolai khan Issa chu kum 13 mi chauh a ni
a. A awmzia chu Kapernaum khaw mite khan Isua an hmuh leh
meuh chuan kum 17 lai a lo tla hman tawh a. An hmuh
hnuhnun ber \um khan mipa naupang, kum 13 mi lek a ni a.
Chutihlai chuan a pa thingrem siam a pui a ni mah na; mahse
tunah chuan thingrem aw zâwng a siam lo. Zirtîrtu emaw
thuhriltu emaw a ni ta tlat mai! Kum 13 mi, bo ta vang vang kha
kum 17 hnuah a lo lang leh a, ‘thingrem siamtu kha ni lo vem ni’
an ti ta mai a! Kum 13 mi kha mistiri (carpenter) tiin a sawi
tihna a nih chu. Mipa naupang kum 13 mi lek mistiri tia an ko
tur hi a inhmeh lo.
Chuvangin Issa Kutziak bu hrilhfiahna hi a dik thei lo va. Nitin an
hmuh reng \hin, an khaw pa, an vêng pa, mistiri tih an hriat
chian em em khan thu a rawn hril ta mai si a, \awng el nan an
hmang ta mai a ni zawk ang. Issa Kutziak bu kan en phei chuan
a rawn lêt leh khan tunge a nih pawh an lo hre lo a nih zawk
kha. Hetah hi chuan a unaute hming nen lam an lam duat duat
thei a nih hi.
Kum 17 teh meuh thang bova rawn kîr leh hlim hlawl a nih
chuan khawi ram emaw a\anga finna ropui tak a rawn chhar
thar a ni ang tiin eng emaw tal an beisei zawk ang. Chuvangin
Kapernaum khaw mite \awngkam hian Isua hi an zîngah a
seilian ngei a ni tih a tichiang.
b) Juda dân a hriat chianzia en hian India ram emaw Tibet ram
emawa seilian a nih ai chuan Palestina ram, nitin a hmuha a
tawn hriatna hmuna seilian a nih a rinawm zawk. Kum 12 mi a
nih khan puithiamte mak tih khawpin dân thute chu a hre tawh
nain, Issa Kutziak bu sawi dân chuan, khatih hunlaia a kum aia
tam (kum 17 vel) India leh Tibet ramah Hindu leh Buddhist
zirtîrnain a chiah leh a ni a. Chuvangin Juda dân ai chuan Hindu
leh Buddhist dânte a bel zawk hle turin a ngaih theih ang.
Mahse Chanchin |ha bu kan en chuan Isua hian Hindu leh
Buddhist sakhaw zirtîrna ni lovin Juda sakhaw zirtîrna leh an
nitin nun lam zel thiam bel em emin a hmang chat chat a, a \ul
hun apiangah zirtîrna tharin a hrilhfiah zel \hin. Heng zirtîrna
thar kan tih maite hi Hindu leh Buddha sakhaw zirtîrna phei chu
a ni lem hlei lo va.
ch) Judate chuan, “He mi hian zir ngai lovin engtin nge lehkha a
thiam?” an ti a, mak an ti hle a (Joh. 7:15). Judaten zir ngai lova
a lo thiam reng si mak an tih thu ai mah hian an zawh chhan
hian ngaihtuahna a hruai thui zawk. Kan hmel hriat, kan
\henawm hnaia mi, an nitin hun hman dân, an lut an chhuak
kan hmuh nitin khan rin loh tak maiin IAS an inziak tling ta
mauh mai a! An hun hman dân lah chu nitin kan hmuhpui reng
si. Kan ngaihah chuan IAS tling thei dinhmunah an ding lo va ni.
Mahse mak tak maiin an tling miau si. Rilruah zawhna a piang
nghal lo thei lo. Engtin nge hetiang meuh an nih theih? Kum
hnih kum thum, khawi hmunah emaw inkhung bo vang vang
sela chuan, “A bo rei bawk a, a rawn ni nawlh mai a lawm le,”
kan ti ngei ang chu.
Hei mi rawng kâi chiah hi kan thu khel lai hi a ni a. Isua zirtîrna
an hriat khan ril an ti a. Rabi ropui takte kam chhuak ni ngei
awma mawi a sawi chhuak a, mahse ani lah chu naupang te a ni
bawk si. A nitin luh chhuahna lah chhui a har si lo. A nu leh a
unaute hming an lam diat diat thei a, ‘mistiri kha a ni lawm ni’
an ti nghal mai thei bawk. A nun an chhui a, khatiang a thiam
bîkna tur an hre lo va ni. Kum 17 tel teh meuh ram dangah kal
bo sela chuan, “India finna nge nge,” an tih loh vêk leh, “Tibet
ram zirtîrna chu a lo va danglam em,” emaw, “Aigupta chu ram
ropui a ni lo vem ni, a thiam reng ang chu,” tal an ti ngei tur a
ni. Mahse Chanchin |ha ziaktu emaw, mipui zînga a tu emaw
pawhin kam khat te mah an chhak chhuak si lo. Palestina ram hi
kum 17 chhung a chhuahsan a nih phawt chuan he zawhna lo
deuh emaw, chhanna fumfe deuh emaw kan beisei thei tur a ni.
Chutia sawi theih tur chu a awm lo tihna a nih loh chuan
sawifiah a harsa khawp ang.
d) Kohhran Pate zînga hmingthang tak, Justin Martara (CE 110-
165) kha kohhran humhalh tina zet mai a ni a. A
lehkhabu, Dialogue with Trypho  (Trypho-a nena Inbiakna) hi
Trypho-an Kristianna a sâwtna a chhan lêtna bu a ni a. Chhiar a
manhlain lehkhabu ngaihnawm tak a ni. Justin Martaran Isua
chanchin a sawi dân chuan,
A pian tirh a\ang rengin thiltihtheihna a nei a; mi dang ang
bawkin a lo sei lian a…A hmaa Johana a lo lan a, a lo kal thu a
tlangaupui a, baptisma a lo chantîr hma lohzawng kum
sawmthum vel zet a nghak a.
Mistiri hna a thawk \hin a, lei lehna hâl leh nghawngkawl a siam
\hin a ni. Chu a thil siam chu dikna leh taimakna entîrna atana
hmangin a zirtîr \hin.3
Justin Martara hi CE 110 hnu lam mi mah ni se Isua hun a\angin
kum 100 vel âwrh bak a la liam lo va. A hunlai thil hre thiam pha
khawp leh thuziak hlui emaw, kâa inhlan chhawn thu awihawm
tak tak hre pha chin a ni. A thuziak a\anga kan hmuh theih chu,
Isua hi khawi dangah mah a kal lo va; mi dangte ang bawkin
Palestina ramah, nitin ei leh bâr ngaihtuahin lei lehna hâl leh
nghawngkawl a siam \hin a ni tih kan hre thei. Hei hi a chunga
kan sawi, Kapernaum mite elsênna \awngkam nen pawh khan a
induh khawp mai. Anni pawh khan mistiri  a nihzia an hai hauh
lo va. Chuvangin a finna aiin mistiri a nihna an thai lang zawk a
ni.
Isua hi India ramah emaw Tibet ramah emaw, Ladakh-ah emaw
kalin kum 17 zet a thang bo lo va, Palestina ram chhung ngeiah
a hun leh nite a hmang a. A pian thu emaw, a rawngbawlna
chungchâng emaw, a thih leh a thawh lehna thu ang pui puia
hun pawimawh leh thil pawimawh lian tham a nunah a thleng
lo va, chuvangin Chanchin |ha ziaktuten an ziak lang lo mai
zawk a ni tih hi kan thutlûkna a ni e.
LEHKHABU RAWNTE

Lehkhabu Pangngai
Abhedananda, Swami. Swami Abhedananda’s Journey into
Kashmir and Tibet. Translated by Ansupati Dasgupta and Kunja
Bihari Kundu. Calcutta: Ramakrishna Vedanta Math, 1987.
Ahmad, Hadhrat Mirza Ghulam. Jesus in India: Jesus’ Deliverance
from the Cross & Journey to India. Islamabad: Islam
International Publications Ltd., [1908-Urdu, 1944-English],
2003.
Ambedkar, B. R. The Buddha and His Dhamma. Bombay: Siddharth
Publications, [1957], 1974.
Banerjee, Anukul Chandra. “Buddhist Literature.” In The Cultural
Heritage of India, edited by Suniti Kumar Chatterji, 5: Languages
and Literature. Calcutta: The Ramakrishna Mission, [1937],
2003.
Bapat, P. V. “Buddhist Literature.” In 2500 Years of Buddhism. New
Delhi: Director, Publication Division, Ministry of Information
and Broadcasting, Government of India, [1959], 1971.
Baring-Gould, S. The Lost and Hostile Gospels: An Essay on the
Toledoth Jeschu, and the Petrine and Pauline Gospels of the 
First Three Centuries of Which Fragments Remain. London and
Edinburgh: Williams and Norgate, 1874.
Barua, Beni Madhab. “Some Aspects of Early Buddhism.” In The
Cultural Heritage of India, edited by Sarvepalli Radhakrishnan,
1. Kolkata: The Ramakrishna Mission, [1937], 2004.
Cassius, Dio.  Dio’s Roman History. Translated by Earnest Cary. Vol.
VII. London: William Heinemann Ltd., [1924], 1955.
Chakravarti, Ranabir. “Patterns of Trade, Urbanisation and Linkages:
North India (C. 600 Bc-300 Ad).” In History of Indian Economy:
Emergence and Structure of Complex Economy, edited by Abha
Singh. New Delhi: Indira Gandhi National Open University,
[2009], 2010.
Dowling, Levi H. The Aquarian Gospel of Jesus the Christ: The
Philosophic and Practical Basis of the Religion of the Aquarian
Age of the World and of the Church Universal. London: L. N.
Fowler and Company, 1911.
Drummond, Richard Henry. Gautama the Buddha: An Essay in
Religious Understanding. Grand Rapids: William B. Eerdmans
Publishing Company, 1974.
Eyewitness, An. The Crucifixion: A Letter Written Seven Years after
the Crucifixion by a Personal Friend of Jesus in Jerusalem to an
Esseer Brother in Alexandria. Chicago: Indo-Americal Book Co.,
[1907], 1911.
Gard, Richard A. Buddhism. New York: George Braziller, 1962.
Jacobs, Alan. When Jesus Lived in India: The Quest for the Aquarian
Gospel: The Mystery of the Missing Years. London: Watkins
Publishing, 2010.
Jeremias, Joachim. Jerusalem in the Time of Jesus: An Investigation
into Economic and Social Conditions During the New Testament
Period. Philadelphia: Fortress Press, 1969.
Josephus, Flavius. The Works of Josephus. Translated by William
Whiston. Peabody: Hendrickson Publishers, [1987], 2006.
Kersten, Holger. Jesus Lived in India: His Unknown Life before and
after the Crucifixion. New Delhi: Penguin Books, [1981], 2001.
Lohse, Edward. The New Testament Environment. London: SCM
Press Ltd., [1976], 1980.
Lucian. Lucian. Translated by A. M. Harmon. Vol. IV. London and
Cambridge: William Heinemann and Harvard University Press,
[1925], 1961.
________. Lucian. Translated by A. M. Harmon. Vol. V. London and
Cambridge: William Heinemann and Harvard University Press,
[1936], 1962.
Martínez, Florentino García, and Eibert J.C. Tigchelaar, eds. The
Dead Sea Scrolls: Study Edition. Leiden, New York and Köln:
Brill, 1999.
Martyr, Justin. “Dialogue with Trypho, a Jew.” In Ante-Nicene
Fathers, edited by Alexander Roberts and James Donaldson, 1.
Peabody: Hendrickson Publishers, [1885], 2004.
Mead, G. R. S. Fragments of a Faith Forgotten: Some Short Sketches
among the Gnostics Mainly of the First Two Centuries - a
Contribution to the Study of Christian Origins Based on the
Most Recently Recovered Materials London and Benares:
Theosophical Publishing Society, [1900], 1906.
Notovitch, Nicolas. The Unknown Life of Jesus Christ. Translated by J.
H. Connelly and L. Landsberg. New York: R. F. Fenno Company,
1890.
Origen. “Origen against Celsus.” In Ante-Nicene Fathers, edited by
Alexander Roberts and James Donaldson. Peabody:
Hendrickson Publishers, [1885], 2004.
Penna, Romano. “Judaism: Judaism in Rome.” In The Anchor Bible
Dictionary, edited by David Noel Freedman, 3. New York:
Doubleday, 1992.
Plummer, Alfred. A Critical and Exegetical Commentary on the
Gospel According to St. Luke: The International Critical
Commentary, Edited by Alfred Plummer, Samuel Rolles Driver
and Charles Augustus Briggs. Edinburgh: T & T Clark, [1896],
1922.
Prophet, Elizabeth Clare. The Lost Years of Jesus: Documentary
Evidence of Jesus’ 17-Year Journey to India, Nepal and Tibet.
Mumbai: Jaico Publishing House, [1984], 2012.
Roerich, Nicholas. Heart of Asia. NP: Ancient Wisdom Publications,
2010.
________. Altai-Himalaya: A Travel Diary. New York: Frederick A.
Stokes Company, [1929], 2004.
Schaff, Philip. History of the Christian Church: Ante-Nicene
Christianity Vol. II. Gran Rapids: William B. Eerdmans Publishing
Company, [1910], 1980.
Schürer, Emil. A History of the Jewish People in the Time of Jesus
Christ. Vol. II Second Division. Peabody: Hendrickson Publishers,
1998.
Scott, Henry George Liddel and Robert. “Sofisthj.” In A Greek-English
Lexicon. New York, Chicago, Cincinati: American Book Company,
[1843], 1897.
Stegemann, Hartmut. The Library of Qumran: On the Essenes,
Qumran, John the Baptist, and Jesus. Grand Rapids: William B.
Eerdmans Publishing Company, 1998.
Tacitus. The Annals: Book I-Vi. Boston & London: Ginn & Company,
Publishers, 1890.
________. Annals of Tacitus. Translated by Alfred John Church and
William Jackson Brodribb. London: Macmillan and Co., Limited,
[1869], 1906.
Tranquillus, Gaius Suetonius. The Lives of the Twelve Caesars.
Translated by Joseph Gavorse. New York: The Modern Library
Inc., 1931.
VanderKam, James C. The Dead Sea Scrolls Today. Grand Rapids:
William B. Eerdmans Publishing Company, 1994.
Voorst, Robert E. Van. Jesus Outside the New Testament: An
Introduction to the Ancient Evidence. Grand Rapids/Cambridge:
William B. Eerdmans Publishing Company, 2000.
Younger, Pliny the. Letters of Pliny the Younger. Translated by
Melmoth. Vol. 2. New York: Hinds, Noble & Eldredge,
Publishers, 1900.
Periodicals
Müller, F. Max. “The Alleged Sojourn of Christ in India.” The
Nineteenth Century 36,  (July-December 1894): 515-522.
Newman, Hillel I. “The Death of Jesus in the Toledot Yeshu
Literature.” The Journal of Theological Studies 50, no. 1 (1999):
59-79.
Johnson, Sherman E. “Jews and Christians in Rome.” Lexington
Theological Quarterly 17, no. 4 (1982): 51-58.
Douglas, J. Archibald. “The Chief Lama of Himis on the Alleged
‘Unknown Life of Christ’.” The Nineteenth Century 39,  (January-
June 1896): 667-677.
Bruce, F. F. “Christianity under Claudius.” Bulletin of the John
Rylands Library 44,  (March 1962).
Barnard, Leslie W. “The Early Roman Church, Judaism, and Jewish-
Christianity.” Anglican Theological Review 49, no. 4 (October
1967): 371-384.
Visual
Davids, Paul. “Jesus in India.” 97, 2007. (Hei hi video a ni)
Intenet Sources
http://www.ocoy.org/author/abbot-george/ accessed on 5th December, 2012
@ 12.24 am.
Swami Nirmalananda Giri, “The Christ of
India,” http://www.ocoy.org/original-christianity/the-christ-of-india accessed on
3rd December, 2012 @11:38pm.
Personal email contact between K. P. Aleaz and the author on
Friday, 9 November 2012 @ 8:54 pm.

You might also like

pFad - Phonifier reborn

Pfad - The Proxy pFad of © 2024 Garber Painting. All rights reserved.

Note: This service is not intended for secure transactions such as banking, social media, email, or purchasing. Use at your own risk. We assume no liability whatsoever for broken pages.


Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy