Isua Kum Bo
Isua Kum Bo
Bung 1
Ziaktu Hmasaten (Classical Writers) Isua Râwlthar
Hunlai an Ziak Lo
1) Flavius Josephus (37-ca. 100 CE)
2) Thallos: Isua Thihlaia Thim kha Niawklem a ni
3) Pliny the Younger: Kristianten an Biak Krista Chu
4) Suetonius: Fuihpawrhtu Chretus-a
5) Tacitus: Krista, Tihhlum Chu
6) Mara bar Serapion-a Lekhathawn
7) Lucian of Samosata: Mi Fing Khenbeh
Bung 2
Isua Palestina Ram Chhungah a Awm Tih Sawitute
1) Toledot Yeshu: Isua Chanchin Bu
2) Isua Khenbehna: Mit ngeia Hmutu Ziah
a) Publius Lentulus-a Lehkhathawn
aw) Pontia Pilatan Isua Tihhlumna tura a Thupek
b) Mit Ngeia Hmutuin Isua Khenbeh leh a Thawh
leh Chungchâng a Sawina Lehkhathawn
The Crucifixion leh Essene Mite Thuziak Inmil Lohna
1) Kittim
2) An Hruaitu
3) Nupui Neih Loh
4) Member Thar Turte Hmanrua
The Crucifixion Ziaktu Amah leh Amah Inkalh
Baptistu Johana Qumran Mi a Nih Rinna Chhante
Baptistu Johana Qumran Mi a Nih Rin Lohna Chhante
Bung 3
Hmun Dangah a Kal Tih Sawitute
Celsus: Dawithiam Isua
Celsus-a Chhan Lêtna
The Aquarian Gospel, Levi H. Dowling
Aquarian Gospel Bung 21
Bung 23
Bung 24
Bung 31
Bung 32
Bung 36
Bung 4
India Ramah Isua: Himis Monastery-a Kutziak
Lehkhabuah Issa/Isua, Mit Ngei Hmutu Pathumte
1) Nicolas Notovitch
2) Swami Abhedananda
3) Nicholas Roerich
Bung 5
Mithianghlim Issa Mihring Fapate Zînga |ha Ber Chanchin (The
Life of Saint Issa: Best of the Sons of Men)
Sawi Zuina
Bung 6
Issa Chanchin Ziahna Lehkhabu Zial Hmuh Tuma
Himis Monastery-a Kala Hlawhchhamte
1) Holger Kersten
2) Swami Prajnananda
3) Professor Hassnain
4) Paul Davids
5) J. Archibald Douglas
Bung 7
Issa Chanchin Ziahna Kutziak Bu a Awm Ngeia
Ngaitute leh an |anfungte
1) Madam Caspari
2) Alan Jacobs-a Ngaihdan
3) Islam Zirtîrnaa Mossa leh Issa
4) The Aquarian Gospel
5) The Adventure of a Lady in Tartary, Thibet, China
and Kashmir
6) In the World’s Attick
7) Finfiahna Hmuh Loh Hi a Awm Lo Tih Finfiahna a Ni Lo
8) Swami Nirmalananda Giri
9) Elaine Pagels, Professor of Princeton University
Bung 8
Buddhist Kutziak Bu leh Isua India Rama a
Rawn Kal Thu Ziahna Awih Lotute
1) F. Max Müller
2) J. Archibald Douglas
3) Hadhrat Mirza Ghulam Ahmad
Bung 9
Himis Monastery-a Issa Kutziak Bu Chhui Chianna
Chanchin |ha Bute leh Issa Kutziak Bu Inannate
Chanchin |ha Bute leh Issa Kutziak Bu Danglamnate
Notovitch-a Lehkhabu Bih Chianna
Mit Ngeia Hmutute an Inkalh
Bung 10
Thuvuakthlâk
1) Ziaktu Hmasaten Ziah Tur an Hre Lo
2) Authenticity leh Historicity-a Harsatna
3) Puithiamten an Zêp Hian a Tiawihawm Lo
4) Bible-a Mi Ropuite Hun Hmasa Lam Chhui an Ni Bîk Lo
a) Abrahama
aw) Isaka
b) Jakoba
ch) Mosia
d) Samuela
e) Davida
f) Elija
g) Baptistu Johana
ng) Paula
5) Bûknaah a Kâng
6) Isua Zirtîrnaah Buddhist leh Hindu Zirtîrna Hnuhma a
Lang Lo
7) Palestina Ramah Isua A Seilian
Lehkhabu Rawnte
BUNG 1
Ziaktu Hmasaten (Classical Writers) Isua Râwlthar
Hunlai an Ziak Lo
Bung khatnaah hian kum zabi khatna, hnihna leh thumna vela
ziaktute thuziak kan en zawi zawi dawn a. An za hian Kristian an
ni lo vek a; Kristiante tidudahtu an nih loh vêk pawhin eng
kawng emaw tala dodaltu an ni deuh vek mai. An dodalna
lamah Isua chanchin an hriat ang ang, a chhuan chhezâwngin an
ziak deuh vek a. Chuvangin kan thu chhuilai atan hian thu lâkna
hnâr pawimawh tak an ni thei a ni. An chanchin kan chhui
ngawr ngawr dawn lo va; Isua chanchin an ziah dân kan la
chhuak zeuh zeuh dawn a ni.
1) Flavius Josephus (37-ca. 100 CE)
Flavius Josephus-a hi kum CE zabi khatna hunlaia Juda mi,
lehkha ziaktu ropui tak a ni a. Kum zabi khatna chungchângah
na na na chuan Bible tih lohvah a lehkhabu aia lehkhabu
pawimawh a awm lo hial ang. A lehkhabu The Antiquities of the
Jews leh The Jewish War phei hi chu Thuthlung Hlui leh
Thuthlung Thar inkâr (Intertestamental period) leh Thuthlung
Thar hunlai khawvel chanchin zirna lamah han têr pha tur a
awm kher awm lo ve.
A hming hmasa chu Joseph ben Matthias a ni a. Fapa pathum,
Hyrcanus, Justus leh Agrippa-te a nei a. An vai hian Rome Lalber
Vespasian-a hunlaia piang vek an ni. Mi hausa chhungkuaa
piang leh sei lian a ni bawk a zirna \ha ber ber a dawng vek a.
Kum 14 mi a nih a\angin puithiam lalte leh Jerusalem khawpuia
mi challang chinte rawn laih laih khawpa mi thiam chungchuang
a ni (Life, 1:5, 9).
Kum 16 mi a nihin Pharisai, Saddukai leh Essene mite chu hriat
chian a, \ha a tih berte zînga awm duhna neiin a tuihal huam
huam a. Mahse a khawiah mah hian tuihal rehna a hmu zo lo.
Thlalêrah mi pakhat, Banus-a an tih mai hnenah kalin khermei
takin kum thum chhung a khawsa a. Kum 19 mi a nihin
Pharisaite pâwlin an zîngah a awm ta a ni (Life, 2:10-12).
Felika Judai rama Ram Awptu a nih khan kum 26 mi a ni a.
Felika khan puithiam \hen khat a man a. Chu mite aiawha
Lalber hmaa ding turin Rome khawpuiah an tîr a. Chutah chuan
Kaisara nupui, Papaii nen inhmelhriatin a lakah a tla tlum hle a
ni awm e. Chumi a zârah puithiamte pawh chu an chhuah zalen
ta a (Life 3:13-16). Rome khawpui a\anga a rawn kîr leh chuan
Judaho chu Rome laka hel tumin an lo intintuah mêk tih a rawn
hmu a. Rome khawpuia a awmlai khan Rome chakzia a hmu
chiang a. An ralthuam ropuizia te, an ralrel thiamzia te leh an
hausakna nasa tak thiltih theihna chu an chelh dawn hauh lo tih
a hmu chiang a. An laka hel chu mahni chunga meiling chhêk
khawl ang chauh a ni dâwn tih a hai lo. Chuvangin hel lui lo
turin a Judapuite chu a thlêm a. Mahse tumah a hmin thei ta lo
(Life 4:17-19).
Judaho leh Rome sawrkâr indona chu a chhuak ta ngei a.
Josephus-a pawh chu Juda sipai hotu pakhatah a \ang nghe
nghe. Mahse a hmuh lawk ang ngeiin hnehna chu an chang zo
ta lo. Mi tam takin an thih phah a. Amah ngei pawh chu man a
ni. Mahse chu indonaa Rome sipai hotu, General Vespasiana
chu Lal a la ni dawn tih a hrilhlâwk a. Chutih lai tak chuan Rome
khawpuiah Kaisara (Nero-a) a thi a (68 CE-ah amah a intihlum a
ni). General Galba, Otho leh Vitellius-te chu lal\hutthleng
inchuhin an intibuai a. Chumi kârah chuan Vespasiana chu
Lalber atan an puang ta rup mai a! Josephus-a hrilhlâwkna a
thlen dik avangin Vespasiana chu a lawm hle a. An chhungkaw
hming, Flavius tih chu Josephus-a hnenah a pe ta a, a hnuaiah
hna a thawk ta a ni. General Vespasiana chu Lalber a nih tak
avangin a fapa Titus-a chu General atan a ruat a. General Titus-
a chuan CE 70 khan Jerusalem a tu dawl a, Jerusalem kulh leh
temple pawh chhut chhiat a ni ta.
Josephus-a chu Lalber hnuaiah chuan a thawk zui ta reng a.
Juda mi mah nise Rome mi dik tak ang hial a ni ta. A thuziakte
pawh chuan Rome lam a hawi em em a. Chuvangin a thlirnate
hi \an lam nei taka Juda sakhua emaw Kristian sakhua emaw
awn ngut a nih loh avangin zirna atan phei chuan hmanraw
\angkai berte zînga mi a nih phah ta a ni.
A lehkhabu, The Antiquities of the Jews-ah hian Isua hming \um
hnih a lang a. A sawi dân chuan,
Chumi hunlai chuan Isua a awm a, mihring tia sawi a thiang a
nih chuan chu mi chu mi fing tak a ni. Thilmak tak tak a ti \hin
a...Juda mi leh Gentel mi tam tak a hîp khawm a. Amah chu
Krista a ni. Kan hruaitute rawtnaa Pilatan krawsa khenbeh tura
thiam loh a chantîr khan, amah hmangaihtute chuan an
phatsan lo va. Pathian zawlneiten an hrilhlâwk angin a ni thum
niah lo nung lehin an hnenah a inlâr a. Zawlneite hian a thawh
leh tur thu chang lo pawh a chungchâng thu sing tam tak an lo
hrilhlâwk a. Kristian pawlho, a hming chawia an phuah tâkte
chu vawiin thleng hian an la chimit lo cheu a ni.1
Isua chanchin dang kan hmu tam lo khawp mai. Thil pakhat
erawh a chiang: Thallos-a hian Isua thihlai vela thim lo awm kha
a hre ngei a ni. Ziak a chhiar nge thu thang a hria tih erawh hriat
a ni lo. Thallos-a hian Isua chanchin tlem te chu a thai lang ngei
mai a. Mahse sâwtna lam rawngkai a ni thung. Kan sawi chho
zel ang a. Classical writers kan tih bîkte hian a tlângpuiin
Kristianna hi an sâwt deuh vek a ni. Isua a thih pawh khan
Pathian inrawlh ngeia ngaihna kha a awm a ni a. Mahse Thallos-
a chuan thil thleng naran angah a ngai nghet hmiah thung.
Thallos-a hian CE 55-na velah a ziak kan tih tawh kha.
Chuvangin Isua beihna tur thu eng emaw tak chu hmu sela a
hmaih hauh lo vang tih a chiang a. A mimal chanchina kai dum
eng emaw a hria a nih lek phei chuan a hlah lo vang. Niawklem
chungchâng bak hi Isua chanchin a sawi hmuh tur kan nei lo. A
lehkhabute hi hmuh tur a awm tawh loh vang pawh ni fa
hmiang. Mahse thil pakhat erawh kan chhuidawn thei: hria sela
chuan a ziak ngei ngei ang a. A thu hniala ziak chhawngtu
Sextus Julius Africanus-a emaw, a hunlaia Kristianna leh Isua
ngei pawh dodaltute khan an ziak kur ngiai nguai tur a ni.
Mahse heng hi eng mah kan hmu si lo. A bîk takin Isua
naupanlai emaw râwlthar a nihlai emaw lam phei chu engmah a
ziak lo a ni ngei ang.
‘Chrestus’ a chu tunge ni reng reng ang le? Chrestus tih chu
Rome leh Greek miten ‘Christus’ tih an sipel dan a ni a.16 A thu
hrimin ‘Chrestus’ tih chu ‘Krista’ tih sawina sipel dik tak pawh a
ni chuang lo va, sal hming tlânglâwn tak a ni thung. A reng reng
thuin Krista/Isua chu Rome khuaah kalin eng mah a han ti lo va.
Claudius-a hunlai khan KRISTA tia hriat lar theih turin kha nihna
(title) kha tlang hriatah a la thang chhuakin a rinawm loh bawk.
Mahse Suetonius-a khan kum 70 zet hnua a ziah a ni a,
chuvangin ni tur riakah a ngai ve tawp tihna pawh a ni thei ang
chu.17
Chrestus tih chu KRISTA tihnaah lo ngai nghet pawh ni teh reng
ila, hei bak chham hi chu Suetonius-a thuziakah hian Isua/Krista
hringnun, a hun hmasa leh hnuhnung lam pawh hmuh tur teh
chiam a awm chuang lo. ‘Kristian’ tih hi a lam ri a, chu chu a ni
deuh mai.18
Kristiante chu diriam takin a deu sâwn a, ‘Dan petu hmasa ber
chuan unau vek an ni tiin a zirtîr a, Greek pathiante chu kalsana
amah MI FING KHENBEH (crucified sophist) chu biaa a dânte
zawm turin an zirtîr a,’ tiin.29 Lucian-a ngaihdan chuan Isua chu
SOPHIST a ni a. Hei hi hman dân duhawm lem lo tak a ni. A tirah
chuan sophist tih hi nihna ropui tak a ni a. Atheni khuaah
chuan sophist chu grammar, thusawi lam
(rhetoric), politics leh mathematics lama mithiam chung chuang
bîk sawina a ni \hin a, nihna sang leh ropui tak a ni \hin. Mahse
a mihringin an zir loh vangin he ngaihdan hi a tla chhe chho hle
a, hetih hunlai phei hi chuan dawt sawi hmang emaw, mi bumtu
emaw sawina ang hiala ngaih a ni tawh.30
A chunga kan sawi tâk hun hmasa lama ziaktute hian Isua leh
Kristiante leh Kristian sakhua hrim hrim hi an hal hle a ni tih a
hriat theih a. Isua chanchin a rawn lan zeuh pawhin râwlthar a
nih hunlai chungchâng erawh hmuh tur a awm lo. An ziah lanna
hmunah reng reng chuan hmuhsitna lam rawngkai an ni vek
mai a (Josephus-a tih loh chu). Chutih ruala rawn lang thei
erawh chu Isua nunah kai dum, tlang ngaih leh Juda sakhaw
kulmût lutuk maiin a ngaihthah theih hauh loh thil a ti lo a ni
ngei ang, hmuh tur a awm lo em mai. Entîrna lo siam ta ila: Isua
kha India ramah emaw, Tibet ramah emaw rawn kalin Hindu
emaw Buddhist sakhua emaw zirtîrna rawn zir thiamin Palestina
rama Judaho zîngah hmang \angkai ta sela. Chu chu sakhaw
serh leh sang kaih pawlhna (syncretism) dik tak a ni a. Juda
sakhaw hruaitu kutmût em em mai rual chuan an helhin an man
dawn chiang em em mai a. Amah an beihna ber tur pawh kha a
ni. Tihdam theihna a neihte kha India/Tibet ram a\anga a rawn
hawn a nih ngat phei chuan pawm theih a ni lo. Kan sawi tâk
angin khi’ng ziaktute khian hmun leh hmunah an rawn hre lo a
nih pawhin eng kawng emaw talin an hre ngei ngei tur a ni.
Kristian sakhua beia tihchhiat tumtute hian hetiang lam thu
maksak leh danglam tak takte hi hre ta sela chuan an sawi
hmaih hauh lo vang. An sawi miau loh avangin ‘sawi tur a awm
loh vang a ni ang,’ tiin thu tlukna min siamsak lo thei lo a ni.
BUNG 2
Isua Palestina Ram Chhungah a Awm Tih Sawitute
Bung hmasa lama kan sawi tawh ang khan hun hmasa lama
ziaktute khan a tlangpui thuin Isua chanchin an thlur lo hle niin
a lang a. Kan sawi tâkte bâkah khan thuziak \hen khat, Isua
chanchin chiang taka sawinate pawh a awm tho mai. A \hente
chu ngaihnawm tak tak, awih harsa bawk site an ni nawk
hlawm. Tuna kan thlur bing turte hian Isua chanchin an sawi a,
Palestina ram a chhuahsan lo niin a lang.
1) Toledot Yeshu: Isua Chanchin Bu
Toledot Yeshu/Jeschu hi Kristian dodalna rilru pu chunga Juda
miten Isua chanchin an ziahna a ni a. Ziaka a awm hma (thua
inhlan chhawn hunlai) khan Kristiante epna atan an lo hmang
lâr fu tawh niin a lang. Mithiam \hen khat ngaihdan
chuan Toledot Yeshu hi mi pakhat kut chhuak a ni lo va. Ziaka
dah a nih hnuah pawh hian bu hran hran (versions) a awm a ni
awm e.1 CE 800 hnu lamah phei kha chuan Europe leh Middle
East lama Judaho zîngah heng bu hrang hrangte hi an darh nual
nia sawi a ni. He lehkhabu hi Judaho chuan Kristianna dodalna
kawngah an \angkaipui hle a ni awm e.2 A bu original ber tia
sawi dawt tur hi a awm chiah lo nain Johann Wagenseil-an CE
1681 kuma a chhuah kha a lar zui ta deuh ber a, hman zui pawh
a ni ta ber a ni.3
Temple sak a nih khan Lal Davida khan a lungphum an laih laiin
lung pakhat hi a chhar a, chutah chuan Pathian hming hi a inker
a. Chu chu lain Hmun Thianghlim Berah a dah ta a ni. Chu
Pathian hming sawi hlei theih loh (unutterable/ineffable) chu
temple kila lungah (corner stone) an ker a. Chumi hming hmang
chuan thiltihtheihna nasa tak a neih theih a ni. Ni khat chu
Yeshu-a chuan Galilee a\anga rawn kalin a rûkin temple-ah chu
hming chu a zir ta a.7
Chumi hnuah chuan Israel mi tlangval zathum leh sawm (310)
zet a khâwm a. “Messiah ka ni, Isaian a hrilhlâwk, ‘Ngai rawh,
nula thianghlim chu a rai anga, fapa a hring ang a, a hmingah
Immanuela an sa ang’ tia a sawi kha ka ni,” a ti a. A hnung
zuitute chuan ke bai hi an rawn hruai a, Pathian hming
(Ineffable Name) hmang chuan a lo tidam ta mai a! Chu velah
Messiah, Chungnung Bera Fapa tiin an be ta mai a ni. Chu thu
chuan Jerusalem a thleng a, Sanhedrin te chuan Yeshu-a chu
man turin thu an titlu a. Annani leh Ahaziah-te chu a zirtîra \ang
dera Jerusalem-a kal tura thlêm turin an tîr a. Puithiamte chuan
manin Lalnu Helene-i hnenah an hruai a, “He mi hi dawithiam a
ni a, mi tin reng a hîp khawm a ni,” tiin an hêk a. Yeshu-a chuan,
“Hmanlai zawlneite pawh khan ka lo kal tur thu hi an sawi lâwk
a ni,” tiin a chhâng a. Lalnu chuan puithiamte chu, “In dân buah
(Torah) chutiang chu a awm em?” tiin a zawt a. Anni chuan,
“Awm chu awm a, mahse hepa chungchâng hi chu a ni lo;
Messiah chhinchhiahna hepa hian a hlenchhuak hauh lo,” an ti
a. Chumi lai chuan mitthi ruang an rawn la a, Yeshu-a chuan a
kai tho ta mai a, Lalnu Helene-i chuan a chhuah ta a ni.
Puithiamte chuan Lalnu hnenah chuan an hêk leh a. Lalnu
chuan mi pahnih tîrin a kohtîr leh ta a. Pathian Fapa anga a
inchhal lai takin an va hmu a. A zirtîrte chu lo dodal lova
inmantîr mai turin a ti a. Chutah chuan Pathian hming (Ineffable
Name) chu a lam leh a. Hluma sava lem an siamte chu a
thlawhtîr ta mai a, buhrawtlung te chu tuiah a lantîr bawk a!
Lalnu mi tirh pahnihte chu an thil hmuh chu hrilh turin a tîr lêt
leh ta a. Lalnu chuan chu thu a lo hriat chuan mak tiin a khur a.
Puithiamte chuan Judah Iskarioto chu Yeshu-an a hman \hin
Pathian hming hawrawp chu zîr turin an thlêm ta a. Ani pawh
chuan Lalnu hmaah chuan thil makte a ti thei ta mai a! Juda
Iskarioto leh Yeshu chuan thilmak an intihsiak a. Chumi lai
chuan an pahnih chuan Pathian hming hawrawp chu an
theihnghilh dun ta a. Chu velleh Yeshu-a chu an man a. A lu an
khuhsak a, manding (theibuhfai/pomegranate) tiangin an vua a.
Pathian hming hawrawp chu a theihnghilh tawh a vangin
engmah a ti thei tawh lo. Tiberia synagogue-ah an hruai a,
banah an phuar bet a. A tui a hal avangin zu thur (vinegar) an
pe a. A luah hling lukhum an khumtîr a. Upate leh a zuitute
inkarah inhnialna nasa tak a lo chhuak ta a, a zuitute chuan
Antioch emaw Aigupta ramah emaw chhuahpui mai an duh a.
Mahse Yeshu-a chu Kalhlên Kût hma ni thleng chuan chutah
chuan a awm ta reng a.
Yeshu-a chuan Temple-a kal leha Pathian hming hawrawp
thurûk chu neih leh a duh a. Sabengtung chungah chuangin
Jerusalem a lut a. A zuitute nen chuan temple-ah an lut a. An
zînga pakhat Judah Iskarioto chuan Yeshu chu temple-ah hmuh
theihin a awm dawn tih puithiamte a hrilh a, tichuan Yeshu chu
an man leh ta a. Puithiamte chuan a hming an zawt a, hming
hrang hrang a lam kual a: Mattai, Nakki, Buni, Netzer tihte a lam
a. Bible châng a sawi apiangte chu puithiamte chuan Bible
châng vêkin an phet thla \hin a.
Yeshu-a chu Kalhlen Kut hma ni, darkar 6-naah an tihlum ta a.
Chumi ni chu Sabbath ni a ni chiah bawk a. Thinga khaikan an
tum a, mahse a tliak ta mai a! A chhan chu Pathian hming
hawrawp a hriat laia thil a tih theih lai khan thing reng rengin
amah an dawl tur a ni lo, tiin thu a lo pe lâwk tawh a ni. Mahse
thing a nih ve chiah loh avangin zikhlum kuang a lo lam hmaih
hlauh mai a. Chutah chuan chawhnu \awng\ai hun thlengin an
khaikang ta a. Pathian lehkhabuin ‘a taksa chu thingah zan
khuain khaikanin a awm tur a ni lo’ a tih avangin khawpui
pâwnah an phûm ta a.
Chawlhkâr ni hmasa ber niin a hnung zuitu huaisen tak takte
chu Lalnu Helene-i hnenah kalin an thah taka chu Messia ngei a
ni tiin an sawi a. A thlânah chuan hmuh turin a awm tawh lova,
a sawi lâwk angin vânah a chho ta a ni an ti a. Ngun taka an
zawn hnuah pawh thlanah chuan hmuh tur a awm lo tak tak a.
Mahse huan enkawltu chuan thlan a\anga lain huana luang lui
te kam \iau vutah a phûm a lo ni a. Lalnu Helene-i chuan Yeshu-
a ruang chu ni thum chhunga hmuhtîr ngei turin thu a pe a.
Huan enkawltu chuan Rabbi Tanhuma a hmuh chuan Yeshu-a
zuitute chuan a ruang chu an ruk bova ‘vânah a lawn ta’ tia an
phuah zui mai loh nan a phûm ni tih a hrilh a. Puithiamte chuan
a ruang chu an la chhuak a, sakawr meiah an \awn bet a, Lalnu
hnenah chuan an thawn ta a, thu an chah zui a, “Hei hi Yeshu,
vâna lâwn tura beisei chu a ni,” tiin. Lalnu chuan Yeshu-a chu
zawlnei der a ni tih leh mipuite a kuai herin a hruai peng mai
mai a ni tih a hriat chuan a zuitute chu diriam a, puithiamte chu
a fak ta a.8
Toledot Yeshu hi a ngaihnawmin a châng phei chuan a
nuihzatthlâk ang reng hle mai. Mahse Judaho tan chuan a lo
\angkai ve viau tawh thung si a ni. Lehkhabu chhawrnahawm
takah lo ngai tawh mah se he lehkhabu hi rinrâwla hmantlâk a
ni em tih hi chhût a ngai a ni. Tlai khaw hnua ziah a ni tih kan
hriat phawt a ngai ang. Mithiam Ernst Bammel-a phei
chuan Middle Age (kum CE/AD zabi 14-na leh 16-na inkâr) vela
ziah daih niin a ngai a. Mithiam \hen khat thung chuan a hma
thei ang bera chhût pawhin Aramaic \awnga ziah hi kum zabi 4-
na aiin a upa thei lo a ni, tiin an sawi. 9 Hei vang hian he
lehkhabu hi a rintlâk tak meuh (authentic) a rinawm loh va,
tuna kan hman ber (Wagenseil-a buatsaih hi) phei hi chu
German Juda miin kum zabi 13-na vela Germany-a Judahovin
tihduhdahna an tawrh hunlaia an siam a nih a rin theih nghe
nghe a ni.10 Chu chu a dik a nih chuan Toledot Yeshu hian Isua
chanchin ziak chipchiarin ngaihnawm hle mah se a thar lâm
lutuk a, thu dik tak ziahna ni thei khawpin awih/pawm theih a
nih hmel loh a ni. Amaherawhchu kan thu chhuilai mêk lam
rawng a rawn kai ve a; Isua chu Galilee-ah a awm a ni. Ram
danga kal bo angin a sawi hauh lo thung.
“A kut leh bânte chu an mawi hliah hliah a. Titi châng hian mi a
hîp em em a, zahawm leh hawihhawm takin a awm \hin. Mahse
mi a titipui zen zen lo thung. Mipa, hmuh theih leh suangtuah
theih zawng zawng zîngah a hmel\ha lâwt lak a; a nu, he ram
vela hmeichhe hmel\ha ber hi a chhun a ni.
Chutiang bawk chuan a keah chuan hrui fei takin an \awn leh a.
Thisen kal tlang thei lo khawpin an \awn rek a, a thisen chu a
lungah a lêt leh a. A kutah perek lian takin an kilh a, a keah
erawh chuan, an tih \hin dânin, an kilh lo thung.
Johana chuan a mhianpa chu a dam leh thei ang tih rin harsa a
ti hle mai a. Chumi hnuah chuan thlaphannain a tuam vel mek a
nu hnem turin Bethani khaw lamah an kal ta a. Sabbath nî ni
mah sela Puithiam lal Kaiapha chuan enthlatute a tîr a. Pilata
chuan chutia a thlâwna Josefa hnena Isua ruang a pe ta mai chu
mak a tiin a rinhlelh phah hle a. Tute nge Isua mhian, a rûka a
lam mang tlattute chu hriat chhuah a duh a ni. Chuvangin
Puithiam lal chuan a chhiahhlawh, ralthuam kengte chu thlân
vêng tur leh enthla turin a tîr a. Anni bâkah Temple vêngtute
pawh a tîr bawk a.
Chumi zan, zanlaiah, khawvar lam hnaih tawhah chuan nasa
takin lir a nghing a. Boruakte chu a hrehawm em em a.
Lungpuite chu an che nasain an khi chat rem rum a. Chu’ng lung
khi kar amang chuan mei alh a chhuak sen zuai zuai bawk a.
Lirnghing avang chuan ramsate pawh awm ngaihna hre lovin an
phîlî ruai a, hram tuar tuarin an tlan kual vel a. Isua zalhna thlân
chhunga khawnvar inchhi eng chu a chhinna lungpui che sawn
deuh avangin a phe kal zuau zuau reng a. Boruak hlauhawm tak
leh lei lung che dur dur avang chuan puithiam lal chhiahhlawhte
chu hlauhnain an khat ta a.
Unaupa chuan thu pêk a nih ang takin thlân chu a thleng a.
Lung chu a lum sawn a, lung chungah chuan a châwl a. Chu chu
an hmuhin sipaite chuan vantirhkoh tiin an sawi ta mai a.
Isua a thi emaw an tih amangin darkar sawm thum (30) zet a
liam tawh a. Thlân chhunga a luh chuan eng ri emaw hi a hria a.
A va en chian nâk chuan lawm sawi hleih theih loh khawpin a
khat ta a ni! Isua hmui chu a che a, a thaw bawk a! Isua chu
puih tumin a pan thuai a, a awm amang chuan thaw ri a lo
chhuak a. A hmaite chu nunna nei tih hriat takin a lo danglam
tawh a, a mitte chu mak ti taka mengin kan unaupa
(member nghet la ni lo, enthlâk lai mêk-novice) chu a en a.
Tichuan Josefa leh Nicodema nen, an vain mi 24 zet thlânah
chuan an rawn kal a. Thlân chhungah chuan an lut a, unau, Isua
lo buaipui mêktu chu an va fin a. Isua chuan a Esseer mhiante a
hmuh chuan a mit chu hlimnain a lo eng chhuak a. A hmai chu a
dâng hle mai a. A lo \hu chhuak a, “Khawiah nge ka awm?” a
rawn ti a. Josefa chuan engkim a hrilhfiah vek a.
Chu mite pahnih chu an rawn lêt leh thuai a. Thlâna mi an rawn
kal thu an rawn sawi a. Jerusalem kawng amangin hmeichhe
pakhat hi a rawn kal a. Thlan chhinna lung chu lum sawna a
hmuh avangin a hlau ta a. Isua taksa chungah chuan eng emaw
thleng ngeia ringin hmanhmawh takin Bethlehem lam panin a
kal ta thuai a.
Chumi hnu rei lo teah chuan Jerusalem amangin hmeichhia an
rawn kal leh a, thlân chu an rawn pan a. Mak an tih em avangin
thlân chhungah chuan an lût ta a. An zînga pakhat chuan Isua
ruang a zawnna lamah kan unaupa pakhat zawk chu a hmu fuh
ta a. An hlauh avangin vantirkoh emaw an ti ta mai a. An
puipate (first degree-Isua tuamna buaipuitute kha member la ni
nghet lo, fourth degree vel an ni) thupêk ang chuan
hmeichhiate hnenah chuan, “Isua chu a tho leh ta. Hetah hian
zawng suh u. A zirtîrte chu hrilh ula, Galilee-ah an hmu thei
ang,” an ti a. Chu chu Josefa ngaihtuah chhuah a ni a. Chuti lo
chuan a zirtîrte chuan Jerusalem khuaah an zawng mai ang a,
Isua sa himna atan a mha lova a hriat vang a ni.
Hetih lai han Kalvari tlang bul huana in, Essene pawla mite taah
khan an awm a. Isua chuan a zirtîrte chu a la dam ngei a ni tih
hriattîra va hmuh a duh hle mai a. A duhna nasa tak avang leh a
chak tawha a inhriat avangin va chhuah luih hram a duh a,
thawmhnaw a dil a. Esseer hovin hna an thawha an hak mhin
hnathawh kawr chu an pe a. Chu chuan a inthuam ta a, huanpu
ang chiahin a lang a ni. Isua chu thlân lamah chuan a va kal a.
Chutihlai chuan Mari Magdalene-i chu Isua zawngin a lo awm a.
Isua a hmuh chuan huanpu emaw a ti a. Isua erawh chuan a hre
reng a, a hmangaihna avang chuan a lawm hle a, a be ta a. A
tawrhna leh a taksa dinhmunte avang chuan Mari chuan a la
hre chuang lo va. Isua chu hlim takin a \awng chhuak a, “Aw
Mari,” a ti a. Chu velleh chuan Mari pawh chuan a hre chhuak
ta nghal a. A kea fawha kuah duh a.
Mahse Isua chuan a kut leh a nâka a hliam chu a zual ang tih a
hlauh avangin a kuah ngam lo va. Amah a rawn pan mêk lai
chuan Isua chu a hnung tawlh ta a, “Min khawih suh. Tunah la
dam mah ila ka pa vana mi hnenah ka kal thuai dawn a. Ka taksa
hi a rawih telh telh a, a la ral thuai dawn a ni. Tichuan ka thihna
chu a famkim tawh ang,” a ti a. Marin a en reng lai chuan Isua
chuan thawm a hria a, a hnung tawlh a, a inthiar fihlimsan ta a.
Kan chhui chian hmaa sawi tur pakhat lo lang nghal chu, Isua hi
khawi hmun dangah mah a kal lo va, Galilee leh Jerusalem
chheh velah a awm reng a ni tih hetah hian a lang.
1) Kittim
Qumran thuziaka a lan dân chuan an hmêlmate hi Kittim tiin an
sawi a, Rome sawrkâr tihna a ni.20 Hei hi hmun tam takah a
lang, entîr nan Habakuka Hrilhfiahna (1QpHab 2:12) leh hmun
dang tam takah a lang. The Crucifixion ziah a nihlai hian
anmahni awptu chu Rome sawrkâr tho hi an la ni a. Mahse
Qumran thuziaka kan hmuh Kittim kha he lehkhathawnah hian
vawi khat mah a lang miah lo. Rome sawrkâr sawina hi mum li
(4) a awm a; chu’ngah chuan ‘Romans’ ti hlirin a lang tlat a
ni. Dead Sea Scrolls ziah hunlai leh Isua huna Essene mite
inkârah hian hun chu a tla zep hman nual ngei mai a. Mahse
anni ang, pawl kulmût leh duh fîr uchuak tak chuan an hruaitu
hmasate mawngkauchheh leh hrilhfiahnate chu kâr lo va an
kalsan mai hi rin a harsa deuh a ni.
2) An Hruaitu
The Crucifixion buah chuan an pawl hruaitu chu Upa
(Elder/Terapeut) tiin an sawi a. Anni hi unau (brotherhood) an
tih maia hruaitute chu an ni.21 Mahse Qumran mite zîngah
chuan Upa aiin Puithiam an chungnung zâwk (entîr nan 1QS
6:8).22
1) A ziaktu hian Isua thih leh thih loh te, vana hruai chhohva a
awm nia a lanlai vel khan Isua zirtîr Johana khan thil engkim a
hmuin a hre ve vek a, chuvangin heti tak hian a ziak ve lo niin a
chhâl a. Chutiang bawkin Matthaia pawhin engkim a hre chiang
a, chuvangin Isua van lawn thute pawh a ziak lo ve bawk niin a
sawi. Mahse hei hi ngun taka kan ngaihtuah chuan a dangnâlah
a tawlh thlu tih kan hre thei ang. A ziaktu hian Isua thih amanga
kum sarihnaah (7) a ziak tih a sawi chiang a.29 Mahse hetih
hunlai hian Chanchin |ha bute hi a khawia mah ziah an la ni lo
hrim hrim a ni. Marka pawh hi ziak tawhtute zîngah a chhiar tel
a. Mahse hei pawh hi a dik thei lo. Chanchin |ha bute hi Isua
thih amanga kum 30 hnu lam veka ziah an ni tih hi mithiam
zawng zawngte pawm dan a ni a. Hei hi a dik bawk ang tih hi a
rinawm a ni.
Chanchin |ha bu lite hi a sawi lang vek a. Mahse Isua thih
amanga kum 7-naa ziak vek tawh anga an lehkhabu a sawi thei
mai hi thil dik a ni lo. Sawi rinawm a tum lutukna lamah a \awng
sual a ni. Tlai khaw hnua ziah, Chanchin |ha bu palite pawh an
ziah vek tawh hnu, The Crucifixion ziaktu pawhin a chhiar vek
tawh hnua fing taka Chanchin |ha bu beh chhana phuah
chawp \hat leh tih a hriat theih bawk.
3) Isua hian Pathian Fapa a nih thu a zirtîr mhin a. Hei hi The
Crucifixion ziaktu, Esseer/Essene hruaitu ni bawk pawh hian a
pawm a ni tih a sawi a.32 Hei tak mai hi awih a har em em
bawk. Essene-ho hi kan sawi tawh ang khan mi khermei lutuk,
Pharisaite leh Saddukaite pawh hmu dazâttu an ni a. An
kherkhiap em avangin mipui nâwlpui bulah pawh awm duh
lovin Qumran hmunah an inkulh hrang a ni a. Hetiang khawpa
mi kulmût leh Juda dan kherkhiap lutuka zawmtu hian tu emaw,
PATHIAN FAPA tia rawn inchhâl hi, a têt te a\anga an enkawl
pawh ni se an pawm thei lo hul hual ang tih a hriat theih a ni.
Chuvangin hei hi chu pawm zam mai theih chi a ni lo.
He lehkhathawn hi tlai khaw hnua Juda mi vêkin an ziah a ni
ngei ang. Mahse a ziah dan hi Kristiante beih nana thu ziak
dangte nen chuan an inang lo hle a. Kristiante beihna angin a
lang run lo nain hei aia beihna fing leh nghawng na thei tur hi a
tam lo hle awm e. Thu inhmu lo tam tak kan lak chhuah a\ang
mai pawh hian a ziaktu hian lem a chang tih a hriat theih ang.
Baptistu Johana pawh hi Essene mi, Isua nena lut rual, mahse
rawngbawlna hmun hrang ta mai chauh angin a ziak a.
Thuthlung Thara kan hmuh Baptistu Johana hi a zia a danglam
hle lah tak a. Chuvangin mi thiam tam takin Essene mite zîngah
a lo tal hrep tawh a ni ang, emaw, Essene mi a ni ang, emaw tiin
ngaihdan an siam phah reng a ni. Thlirna lo awm tawh tlema
zâwng en a pawimawh thei ang.
Baptistu Johana Qumran mi a nih rinna chhante
1) Qumran mite leh puithiamte hian inzawmna tak an nei a.
Messia an nghah pawh hi puithiam Messia a ni tlat bawk (1QS
5:2). Johana hi puithiam chhungkua a\anga lo chhuak a ni ve
bawk reng a. A nu leh pate an boral hian Johana hi a la naupang
hle awm e. Qumran mite hian fahrah an la fo va.33 Chuvangin
Johana pawh hi an la a ni ngei ang.
2) Johana khan thlalêrah rawng a bâwl a. Essene mite pawh
hmun fianriala awm chi an ni bawk a. Chuvangin an kalphung hi
a inang tlat a ni.
3)Johanan Bible châng a rawn hman, Isaia 40:3, 4 (Thlalêrah
LALPA kawng buatsaih ula, ram rovah kan Pathian tan lamlian
tirual rawh u. Kawr tin, tihsan a ni vek ang a, tlâng tin, mual tin,
tihhniam a ni bawk ang: kawng kawite tihngil a ni ang a, a bum
boh laite tihrual a ni bawk ang, cf. Lk. 3:4, 5) kha Qumran mite
Bible châng chuam a ni (Cf. 1QS 8:14). Amaha bel tawh tak chu
a rawn hmang chhuak ve leh mai a ni.
4) Thlalêra rawng a bawllai khan a chaw atan khaukhuap leh
ram khawizû a hmang \hin a (Mt. 3:4). Qumran mite pawhin
khaukhuap leh khawizû ei dan an lo inzirtîr tlat bawk a ni (CD
12:13-14).
5) Johana khan tuiin baptisma a rawn chantîr hlawm a. Hei hi
Qumran miten serh leh sang an neiha tuia insilfaina an tih mhin
ang kha a ni bawk.
6) Johana thuhril pawimawh tak chu Pathian rorelna thlen
hnaih tawh thu a ni a. “Tun apangin thing bul tinah hreipui an
dah ta, chutichuan thing tin rah \haa rah lo apiang an kit a,
meiah an paih \hin,” (Lk. 3:9) tiin rorelna chu a hmawr tawng
hle a ni a ti a. Chutiang bawkin Qumran mite hian hun
hnuhnunga awm mêk niin an inngai a, Bible an hrilhfiah dan
pawh a ni bawk. Hetiang hi Habakuka lehkhabu an
hrilhfiahnaah an hmang a. Zawlnei Habakukan hun hnuhnung a
hrilhlâwkna chu anmahni chung thuah an la a, hun hnuhnung
pawh anmahni hun hi niin an ngai.34 Johana hian hemi rilru pu
ran chung hian tâwpna nî thleng hnai ruai angin a hril a ni an ti
a ni.
BUNG 3
Hmun Dangah a Kal Tih Sawitute
Bung hmasa lama kan sawi tâkte khan Isua chu khawi dangah
mah a kal lo va, Palestina ram chhungah a awm a ni tih an sawi
hlawm a. Amaherawhchu hei chauh hi sawi dân awm chhun a ni
chuang lo. A hnuaia kan sawi turte khuan Isua chu Aigupta
ramah te leh hmun dang dangah a kal niin an sawi a. Chiang
zawka en lo tum ila.
Celsus: Dawithiam Isua
CE 175-na vel, Lucian-an Peregrinus a ziah hnu lawkah
chuan Neo-Platonist thinker Celsus-a chuan Kristiante beihna
lehkhabu, True Doctrine tih a ziak a. Hei hi Kristiante beihna
lehkhabu pangngai zîngah chuan a hmasa ber a ni hial awm e.
Celsus-a hian Isua chu sakhaw dintu a nihna angin a bei nasa hle
mai a. Isua thlahtute, Marin a pai dân te, a pian dân te, a
naupanlai te, a rawngbawlna te, a thihna te, a thawh lehna leh
a hnu lama thil thleng te a bei nasain a sâwt nasa hle. Celsus-a
lehkhabu hi hmuh tur a awm tawh lo va; mahse a thu hnialtu,
kohhran pate zînga mi Origen-an Against Celsus tih lehkhabu a
ziaha Celsus-a thusawi a lak chhawn (quote) tam tak chu kan
thu lâkna hnâr pawimawh ber a ni ta a ni.
Celsus-a sawi dan chuan Isua thlahtute chu Judai ram thingtlâng
a\anga lo chawr chhuak an ni a. Isua nu Mari chu thingtlâng nu
rethei tak, la kaia ei zawng a ni a. A pa chu mistiri a ni. Mari chu
a uire a, chuvangin a pasal chuan a hnawt chhuak a. A
vahvaihna lamah a sawn pai chu zahpuiawm takin a hring a. A
hmingah Isua a sa a. Isua chu a lo \han len hnu chuan rethei
bakberhin an awm a, Aigupta ramah inhlawhfa turin a kal a.
Chutah chuan Aigupta miten an chuan em em dawi lam
thiltihtheihna maksak tak chu a zir thiam a. Chu a thiltihtheihna
thar nen chuan chapo takin a lo kîr a, Pathianah a rawn inchhâl
ta hial a ni.1
Celsus-a sawi dan chuan Isua chu Aigupta rama kalin dawi a zir
a nih chu.
Aigupta rama Isua kal leh kal loh hi chiang fawkin sawi lo mah
se tehkhin thu hmangin Isua hian a seilenna hmun tlâwm tê
a\ang hian thil ropui tak a ti thei a ni, tiin a tlip a.6 Hei hi
Origen-an Isua Aigupta rama a kal lohzia a sawina a ni.
Aquarian Gospel sawi dan chuan ISUA leh KRISTA hi mihring leh
nihna (title/office) inkawp a ni a. Leilung siam hma khan Krista
chu Pa Pathian leh Nu Pathian nen an leng za tawh a ni. Krista
chu Engkimtithei Pathian Fapa a ni a, Hmangaihna Pathian a ni.
Isua chu Juda mi fel chungchuang (ideal), Judai rama Bethlehem
khuaa lo piang a ni. A nu chu Juda hmeichhe hmel\ha tak, Mari
a ni a. Mari chu kum thum mi a nihin a nu leh paten Jerusalem
temple-ah an hruai a. Chutah chuan puithiamin Mari chu
zawlnei ropui tak nu a la nih tur thu a lo hrilhlâwk a. Mari chu
kum a tlin hma loh chuan temple-ah a khawsa ta a (AQ 1:7-10).
Isua pianlai thil thleng pawh Chanchin |ha bu nen a inang viau
va. Kawrfual var ha mi pathumin chibai an rawn buk a;
berampu, thlarau mi tak tak, chhanchhuaktu nghak fan fantute
hnenah vantirhkoh a inlar a, Isua pian thu a hrilh a (AQ 3:1-10).
Amaherawhchu chhiarpui avanga Bethlehem lama kal an ni ve
lo thung. Mari, nau nei \ep tawh khan Elizabeth-i kha a hmu
châk tlat mai si a, an khaw lam an pan lai takin khualbûk an
chang ta lo va, ran inah nau a hring ta a ni (AQ 3:1-3).
A naupanlai chuan naupang dang aia a danglamna chu a nun
hmasaah (past live) khawvelin mi a hipna lakah hnehna a lo
chang tawh a, chuvangin thlêm theih, mahse tlu ve lo a ni. ‘Isua’
tih chu ama mihring hming ve mai a ni a. ‘Isua Krista’ han tih
hian hming leh nihna inkawp a ni a. ‘Edward the King’, tih leh
‘Abraham Lincoln the President’ tih nen hian tehkhin theih a ni.
Edward-a kha lal a ni reng lo va; chutiangin Abraham Lincoln-a
pawh President a ni reng lo. Isua pawh hi Krista a ni reng hek lo.
Isua hian thlemna chi hrang hrang a pal tlang hnuah KRISTA
nihna a chang thei chauh a ni.
Aquarian Gospel hi kan sawi tawh angin Bible ang deuhva bung
leh châng neia ziah a ni a. Kan thu chhui lai mêk kaihhnawih lai
kan la chhuak ang.
Aquarian Gospel
Bung 21
1India Chhim lam Orissa-a Lal ropui tak pakhat Ravanna-a chu
Judate kûtah a tel ve a.
2Ravanna-a chu hausa tawntâw leh mi dik tak mai a ni a.
Puithiam chi \ha mi rual hruaiin khawthlang lamah finna
zawngin a kal a.
3 Isuan Juda puithiamte zînga ding chunga a chhiar leh thu a
sawi lai chu a lo hmu a, mak tihnain a khat a.
4Isua chu tunge a nih a, khawi lam mi nge tih leh eng ang mi
nge a nih reng tih a zawh chuan puithiam hotu Hillel-a chuan,
5He naupang hi hmun sânga Chhun Arsi kan ti mai a, a chhan
chu mihringte tana eng rawn thlen tur te, nuna eng rawn thlen
tur te, mihringte kawng tieng tur leh a mi, Israel-te tlan tura a
rawn kal a vangin.
6Hillel-a chuan Ravanna-a chu chu naupang chanchin zawng
zawng chu a hrilh ta a; a chungthua hrilhlâwkna lo awm tawh
te, a pian zana thilmak lo thleng te, puithiam mitdawivaih
thiamten an rawn tlawh thu te;
7Misual lak a\anga humhima a awm dan te, Aigupta rama an
tlan chhiat thu te, a pa mistiri bula Nazareth khuaa a khawsak
dânte chu a hrilh vek a.
8Ravanna-a chu mak tihnain a khat a, chutiang Pathian fapa
chu zah taka chibai bûk tura a kal theih nan Nazareth khaw
kawng chu a zâwt a.
9A hnung zuitute zawng zawng nen chuan Galilee rama
Nazareth khua chu a pan ta a.
10A mi zawn taka chu mi in saa hna lo thawk mêkin a hmu a.
11Isua a hmuh hmasak ber chuan leihlawn rahbi sawm leh
pahnihah (12) a lo chuang a, thil rinbialna leh rinngilna leh hrei
(compass, square leh axe) a lo keng a.
12Ravanna chuan, “Chibai, van fapa vohbîk,” tiin chibai a bûk
a.
13Ravanna-a chuan khualbûkah a khaw mipui zawng zawng
tan ruai \heh a; Isua leh a nu leh pate chu khual zahawm an ni
a.
14Ni eng emaw zat chhung chu Josefa-te in Marmion
Kawngah chuan Ravanna-a chu a châm a; chu fapa finna thurûk
chu a zir ta ngat ngat a; mahse a tan chuan a finna chu a thûk
lutuk a ni.
15Khaw chhak lama hruai a, Brahma Finna thute a zir theih
nan Isua chu enkawl a dil ta chawt mai a.
16Isua pawh chuan chuta kala zirlai zir chu a chakzâwng tak a
lo ni a. Ni tam tak hnuah chuan a nu leh pate pawh chuan an
phalsak ta nge nge a.
17Thinlung taka inchhuang larh chung chuan Ravanna-a chu a
hnung zuitute nen ni chhuahna lamah an zin chhuak leh ta a. Ni
tam tak hnuah Sind ram an pel a, Orissa ram, lal in awmna chu
an thleng ta a.
18Puithiamhote chuan an lal chu an lo lawm hle mai a, Juda
naupang pawh chu hlim takin an lo lawm a.
19Isua chu Jagannath Temple-ah chuan zîrlai angin an lawm
lût a, chutah chuan Vedas leh Manic Dânte chu a zir ta a.
20Brahma puithiamte chuan chu naupang thiamna leh a
hriatzia an hmuh chuan mak an ti a, dân awmzia a sawifiah
chângte chuan mak an ti tak meuh \hin.
Bung 23
1Tichuan Isua leh a \hianpa Lamaas-a chu Orissa ram
chhungah chuan an vak vel a, Ganges luipui phai ruam chu
zawhin Sudras leh Visyas hnam (chi hnuaihnung an ni a) leh
zirtîrtute zîngah finna an zawng a.
2Ganges lui kama Benares khua chu hnam nunphung (culture)
leh zirna lamah pawh a hausa ngiang mai a; hetah hian
zirtîrtute pahnih chu ni tam tak an châm khaw muang a.
3Isua chuan Hindu miten mi an tihdam theihna chu a zir ve ta
a, tichuan Hindu mi, mi tidam thei zîngah pawh a ropui ber
Udraka ke bulah a zir ta a.
4Udraka chuan tui te, hnim leh lei (earth) te, sâ (heat) leh
vawt te, ni eng leh daihlim te, eng leh thim hman dante a zirtîr
ta a.
5A sawi dan chuan, lei lung dan (nature) hi hriselna dan chu a
ni a, chu dan hmanga nung thei chu an na ngai lo.
6Heng dan bawhchhiatna hi sual a ni a, misual chu a na
mai \hin.
(Chhunzawm lovin kan rek bung ang)
Bung 24
1Jagannath Temple-ah chuan Juda naupang chu kum li (4) a
cheng a.
2Ni khat chu puithiamte bulah a \hu a, “Ka ngen a che u, chi
inthliarna (caste) hi engtin nge in ngaih reng reng min han hrilh
teh u. Eng vangin nge Pathian mit hmuhah hian mi zawng
zawng hi an intluk vek lo in tih tlat chu le? a ti a.
3Dan zirtîrtupa chu a lo ding chhuak a, “Mi Thianghlim, Brahm
kan tih mai chuan mihringte ama milpui turin a siam a,
chuvangin mihringte hian kan sawisel tur a ni lo.
4Mihring hunbi tirah chuan Brahm chuan thu a sawi a, mi pali
hi a hmaah chuan an ding a.
5Parabrahm kâ (mouth) a\ang chuan mihring hmasa ber chu a
lo chhuak a; Brahm (pathian) ang main a var a; ‘brahman’ tiin a
vuah a.
6Ani chu sang taka chawi kanin a awm a; engkim chungah
chuan a ding a, hna rim thawh pawh a ngai ve lo.
7Ani chu Brahm puithiam tia koh a ni a, lei chunga engkim
mai chunga Brahm aiawha thawk tur a ni.
8A pahnihna chu a sen (red) a, Parabrahm kut a\anga lo
chhuak a ni a, ‘shatriya’ tia koh a ni.
9Ani chu lal leh pasal\ha ni tura siam a ni a, a hna chanvo
sang ber chu puithiam venhim a ni.
10Parabrahm pum chhung a\ang chuan mi pathumna chu a
rawn chhuak ve leh a, ani chu ‘visya’ tih a ni.
11Ani chu mi eng (yellow) a ni a, lei let tur te, beram leh ran
rual enkawl tura siam a ni.
12Parabhrahm kephah a\ang chuan mi palina chu a lo chhuak
a. Chumi chu a dum thung a, ‘sudras’ tih a ni a, chi hnuai hnung
a ni.
13Sudras chu mi dangte chhiahhlawh a ni a; mi dangten zah
an phu ang chu a neih ve a thiang lo a. Vedas chhiar ri pawh an
hre ve thiang lo va. Puithiam emaw lalte emaw hmel hmuh chu
atan chuan thihna a ni. A dinhmun chhe tak lak ata chu thihna
chauh lo chuan a chhuah zalen thei lo,’ a ti a.
14Isua chuan, “Chuti a nih chuan Parabrahm chu dikna leh
felna Pathian a ni lo tihna a nih chu, ama kut chak ngeiin mi
\hen khat a chawi sâng a, \hen khat lem a hnûk thla thung si a,
a ti a.
15Isua chuan an hnenah engmah a sawi chhunzawm lo va;
vanlam a hawi a,
16Ka Pa Pathian, awm tawh a, awm mêk a, la awm zel tur, a
kuta dikna leh felna bûkna awm,
17Hmangaihna tawpin tai nei lova intluk tlang \heuhva
mihringte siamtu i ni. Mi var, mi dum, mi eng leh mi sente
chuan i hmel en chungin, ‘Kan Pa Pathian,’ tiin an sawi thei.
18Nang, mi chi (race) tinte Pa, i hming ka chawimawi e, a ti a.
19Puithiam zawng zawng chu Isua thusawi avang chuan an
thin a ur ta hle mai a. A lamah chuan an rawn tlan a, an man a,
kut an thlak dawn ta mai a.
20Chu velleh Lammas-a chuan a bân a phar a, “Nangni Brahm
puithiamte u, fimkhur rawh u. In thil tih hi in hre lo a ni. He
naupangin a chawimawi Pathian hi in hriat hma loh zawng
nghak hram rawh u.
21He naupang hi a \awng\ai lai kha ka lo en reng a, ni eng
chung lama êngin a hual vel kha ka hmu reng a sin. Fimkhur
rawh u. A Pathian hian Brahm aiin thil a tithei zawk a ni mai thei
a sin.
22Isua hian thudik a sawi a nih a, amah hi a dik a nih chuan in
nguihbân ngawt thei lo vang. A lo dik loh va, in dik a nih thung
chuan a thu chu engmah lo a lo ni ang; dikna hi chakna a ni si a.
A tâwpah thu dik chu a ding chang tho tho dawn a lawm, a ti a.
23Puithiamte pawh chuan Isua chu kut an thl^k ta lo va.
Mahse pakhat chu a rawn \awng chhuak a,
24He hmun thianghlim a\ang hian he naupang tl^ktlailo hian
Parabrahm a bawhchhia a ni lo vem ni? Dan chu a khirh
hleinem: Brahm sawi chhetu chu a thi tur a ni, a ti mai a lawm,
a ti a.
25Lamaas-a chuan Isua nunna chu zuah turin a dilsak a.
Puithiamte chuan hruihrual an la a, chu hmun a\ang chuan an
um chhuak ta a.
26Isua chu a kal ta zel a, mi dum leh mi eng te, chhiahhlawh
te leh lei lettu te bulah chuan a khawsa ta a.
27An zîngah chuan intluk tlanna chanchin \ha chu a hriattîr a.
Mihringte inunau tawnna leh Pathian chu Pa a nihzia a zirtîr a.
28Mi naranho chuan hlim takin a thu chu an ngaithla a,
\awng\ai dan an zir a, “Kan Pa Pathian, vana mi,” tiin.
Bung 31
19Puithiamte chu an thin a ur hle mai a, a rûka tihhlum zai an
rêl ta a.
20Tualthattu pakhat an zawng chhuak a, a zana zanin an mi
huata chu tihlum turin an tîr chhuak ta a.
21Chu thu chu a \hianpa puithiam Lamaas-an a hriat velleh
a \hianpa hnenah chuan mi a tîr thuai a, Isua pawh chu kal
chhuak mai turin a inring ta a.
22Zanah Benares khawpui chu chhuahsanin hmanhmawh
takin hmâr lam a pan a. Khawi hmunah pawh lo neitu te,
sumdâwng te leh Sudras hnamho te chuan an lo pui zel a.
23Ni tam tak hnuah chuan Himalayas tlâng ropui tak chu a
thleng ta a, Kapivastu khawpuiah a khawsa ta a.
24Buddha Puithiamte chuan a tan an temple kawngkhar chu
zau takin an lo hawng thung a.
Bung 32
1Buddha puithiamte zîngah chuan mi pakhat, Isua finna sang
tak hmu thiam a awm a, a hming chu Barata Arabo a ni.
2Isua leh Barata Arabo-a chuan Juda lehkhabu Sam leh
Zawlnei te, Vedas leh Avesta leh Guatama finna bu te an an
chhiar dun \hin a.
Bung 36
1Tibet ram khawpui Lassa-ah chuan an temple ropui ber a
awm a, chutah chuan hmanlai chanchin kutziak bu tam tak a
awm a.
2India puithiam Vidyapati-a chuan chung kutziak lehkhabute
chu a chhiar tawh a, chuta \anga a chhar chhuah finna thurûk
tam tak Isua hnenah a hrilh chhawng a. Mahse Isua chuan amah
ngeia chhiar ve a duh ta a.
3Chutihlai chuan khawchhak lama puithiam (sage) ropui ber
Meng-ste-a chu he Tibet temple-ah hian a awm mêk a.
4Emodus tlâng sang kal kawng chu khirh teh mah se Isuan
\hulh a tum chuang lo. Vidyapati-a chuan Isua kaihruaitu tur mi
a tîr bawk a.
5 Vidyapati-a chuan puithiam Meng-ste-a hnenah chuan
Hebrai mi fing (sage) a lo kal tur thu leh an temple-a lo lawm
turin thu a thawn lawk diam a.
6Ni tam tak harsatna namên lo tak tak an pal tlang hnuah
Tibet rama Lassa temple chu an thleng ta a.
7Meng-ste-a chuan temple kawngkharte chu a tan zau takin a
lo hawnsak a, puithiamte leh zirtîrtute chuan chu Hebrai mi fing
chu an lo lawm a.
8Isua chuan kutziak bu thianghlimte chu a en vek a, Meng-
ste-a puihnain a chhiar vek bawk a.
9Meng-ste-a chuan Isua chu hun lo la awm tur chanchin te,
tun huna mipui tana rawngbawlna thianghlim neih dan \ha ber
chungchângte a sawipui \hin a.
10Lassa-ah chuan engmah a zirtîr lo. Temple-a zir turte a zir
zawh hnuah khawthlang lam a pan leh ta a. Thingtlâng
khuaahte châmin a zirtîr pah zel a.
11A tâwpah chuan Ladak khawpui Leh a thleng a. Chutah
chuan puithiam te, sumdâwng te leh mi hnuai hnung te chuan
an lo lawm hle a.
12Monastery-ah (an sakhaw inzirtirna hmun) khawsain a zirtîr
bawk a. Sumdawnna hmuna kalin vantlâng mite chu a zirtîr a.
13Chuta \anga hnai teah chuan nu pakhat a cheng a. A fapa
nausen pawmlai chu thi lek lekin a na a. Daktawrte chu an
beidawng tawh a, a thi ngei turah an ngai \heuh tawh a.
14Chu nu chuan Isua chu Pathian tirh zirtîrtu a ni tih a lo hria
a, a fapa tidam turin thiltihtheihna a neih a ring tlat a.
15A fapa thi lek lek tawh chu a pawm lawk a, hmanhmawh
takin a tlan a, Pathian mi chu hmuh a dîl ta a.
16Isuan chu nu rinna chu a hmuhin vanlam a hawi a,
17Ka Pa Pathian, i thiltihtheihna khan min hliahkhuh la, i
Thaw Thianghlim khan he nau hi rawn tikhat rawh, a lo dam leh
theih nan, a ti a.
18Mipui awmlai chuan naupang chungah chuan a kut a nghat
a,
19"Nu \ha, malsawmna i dawng e. I rinna hian i fapa a
chhandam a ni e,” a ti a. Chuta chinah chuan a fapa chu a lo
dam leh ta mai a!
20Mipui chuan mak an ti em em a, “Hei hi Mi Thianghlim,
tisaa lo chang a ni ngei mai, mihring naran chuan khawsikte
hauvin thihna ata naupang a chhanhim thei si lo,” an ti a.
21Tichuan mi tam takin an damlote an rawn hruai a, Isuan
thu a sawi a, an dam ta hlawm a.
22Ladak mite hnenah chuan Isua chu ni eng emaw zat a châm
a. Mi tihdam dân te, sual then fai dân te leh leia van hlimna
neih dânte a zirtîr a.
Heng bakah hian chipchiar takin Isua chanchin a sawi zui zel a.
Kum 24 mi a nihin Persia ram a thleng a (38:1). Persia ram
chhuahsanin Kaldai ram a pan leh a. Abrahama pianna ram Ur-
ah hun eng emaw ti a châm leh a (42:3, 4). Babulon pawh a
tlawh bawk. Chuta \ang chuan Jordan lui kanin a khua,
Nazareth a thleng a (43:17). Chumi hnuah an in chhuahsanin
Greece ram a pan leh a (44:2), Aigupta ram pawh a thleng thla a
(47:1-17). Aigupta ramah hian thlemna pasarih a tawk a, a hlen
chhuak vek a. Thlemna pasarih a hlen chhuah hnuah KRISTA
nihna a nei ta chauh a ni. Aigupta ram a\ang hian Jerusalem-ah
a rawn lêt leh a ni (60:21).
Levi-a sawi dan chuan Isua chu India, Tibet, Persia, Babylon,
Aigupta leh hmun hrang hrangah a kal a nih chu.
Thil pakhat erawh kan thlir kân thei lo: he lehkhabu hi mak
khawpin ngaihnawm eltiang mah sela innghahna bulbâl \ha tak
a nei lo reng reng. A ziaktu Levi-a hi 1844-ah a piang a, 1911-ah
a thi a. Aquarian Gospel pawh hi eng kuma ziah nge tih pawh
hriat a ni lo.9 A chanchin ziaktu, a nupui pahnihna, Eva S.
Dowling-i ziah dân chuan Levi-a chu thlarauvin akasha hmunah
a hruai a. Chutah chuan finna pathiannu-in he chanchin \ha hi a
puan chhuahsak a, ziak turin a ti a ni.10 A thute hian eng mah
finfiahna a nei thei lo va, thu lâkna hnâr thuziak dang vêk emaw
pawh a nei miah lo. Pastor fapa a ni a, amah hi pastor a ni
bawk.11 Mahse chuvang mai chuan a thusawi leh ziak hi thu dik
zîktlûak leh rintlâk a ni tihna a ni chuang lo. Inlarnaa inghat
pumhlum a ni a, ngaihnawm hle mah se chhui chet a dawl lo a
ni.
BUNG 4
India ramah Isua a rawn kal tih hi sawi a tam \hin a. A bîk takin
‘Isua kha kraws-ah a thi lo va, a dam khaw chhuak a, Kashmir-ah
a rawn kal a, chutah chuan upa tak niin a thi a ni,’ tia sawi a tam
hle. Mahse a rawngbawl hma, Bible a ngawi kan tih mai,
râwlthar a nih laia India leh Tibet rama a rawn kal thu hi chuan
sawi a hlawh teh chiam lo. Khawvel puma he thu a lo darh
chhuahna bul chu Russian mi Nicolas Notovitch-an (Nicolai
Notovitch tia ziak pawh an awm) Ladakh rama Leh khaw bula
Himis Monastery-a (Hemis tia ziah an awm bawk) a va hriat
chhuah, lehkhabua a chhuah hnuah chauh a ni ti ila a sual tam
lo vang. Awihtu leh awih lotu a ngah hle a. Hemi hnu hian ani
mai bâkah hian mi pahnih dangin hmuin an inchhâl leh a.
Chungte avang chuan ngaihven a hlawhin Buddhist mi leh
Hindu mite pawhin Isua chu India rama rawn kalin an sakhaw
zirtîrna hmanga rawn intûai hriamin Palestina ramah
rawngbawlin a kîr leh ta a ni tih hi an sawi nuam tihzâwng takah
a chang ta a ni ber mai. Mit ngeia hmutu pathumte thuziak kan
thlîr bing ang a, an lehkhabute chîk taka zir kan tum bawk ang.
1) Nicolas Notovitch
Kum 1887 khan Russian pakhat, Nicolas Notovitch-a chuan India
mi leh an culture te leh a ram chhunga thil ropui tak tak te
chanchin zir duhin India ram a rawn pan a. Notovitch-an a
lehkhabua a ziah dân chuan India rama a awm lai hian Buddhist
sakhaw betute nen an inkâwm fo va. Tibet ram chanchin an
sawi \hin chuan a rilru a la hle mai a. Chumi finfiah tur chuan a
chhiahhlawh nen chuan October 14, 1887 khan Ladakh pan tur
chuan an chhuak ta a ni awm e.1 Zin kawng harsa leh khirh tak
an zawh hnu chuan Ladakh chu an thleng ta a.
Puithiam chu a meng zau kâwk kâwk a, mak tih hmel takin a en
a, a hriat thiam loh eng emaw hi a sawi mial mial a. ‘Issa chu
zawlnei ropui tak a ni a, Buddha sawmhnihte hnua a hmasa ber
a ni,’ a ti a. ‘Dalai-Lama zawng zawng aiin a ropui zawk a, kan
Lalpa thlarau pêng pakhat a ni. Ani chu nangmahni zirtîrtu che u
hi a ni a, misualte Pathian âng chhunga hruai kîr lehtu chu a ni.
A hming leh a thiltihte chu kan sakhaw thuziak thianghlimah a
chuang a. Misual kuta nghaisakna nasa tak tuara a thih tâk
dânte kan hriata kan chhiar hian tualthattute sualna nasa tak
avang chuan kan \ap \hin a ni,’ a ti a.4
Juda thlah, Aigupta leh Palestina ramah chauh a lêng vel emaw
a tih kha a ni a. Buddhist sakhaw zirtîrna dawng a nih thu lah
chu Chanchin |ha bu lamah ziah a ni hauh si lova, mak a ti tak
zet a ni. Chuvangin Notovitch-a chuan Tibet
rama monastery zawng zawng chu tlawh chhuah vek a tum ta
a.6
Ni hnih hnuah chuan a ziaawm hman viau va, \ul hle sela chuan
zawi awia India rama tlâk thlâk pawh a zuam hman hial a. A
mutna bulah chuan puithiam hotupa chu rawn kalin thu
ngaihnawm tak tak a hrilh \hin a. A thilpêk alarm clock leh
sanate chu a la chhuak zing hman hle bawk a, a hman dante
pawh an inzirtîr a.
Nakin deuhvah chuan lehkhabu lian tak, a phêk pawh hlai \ha
tak, a hlui tawh avanga eng vek tawh chu a rawn la a. Chu chu
Issa chanchin inziahna chu a ni! A chhiarsak ta a! |awng
lettupain a lehlinsak ang zel chuan a thil chhinchhiahna
lehkhabuah chuan fimkhur elkhênin a ziak chhawng ta zel a.
Heng thute hi châng tla hlang tak tak an ni a, hmun \hen khatah
phei chuan a hmaa mi leh a hnunga mite nen inzawmna pawh
an nei hlawm lo.13
Heta a thu ziah chhuah hi tuna kan chhui ber tur, Issa chanchin
chu a ni a. Bible ang maiin bung leh châng neiin a ziak a. Bung
14 awmin bung tinah hian châng eng emaw zat a awm \heuh
va. A hnuaiah khuan a lehlinna kan dah dawn a ni. He Issa
chanchin bîk hi Mithianghlim Issa Mihring Fapate Zînga |ha Ber
Chanchin (The Life of Saint Issa: Best of the Sons of Men) tiin a
vuah a.
2) Swami Abhedananda
Mit ngeia hmutu nia inchhâl pahnihna chu Swami Abhedananda
a ni. Swami Abhedananda hi Ramakrishna Paramahansadev-a
zirtîr a ni a. Kum 1921-1924 khan Ramakrishna Math, Belur,
Kolkata bul hnai teah vice-President nihna a chelh a ni.
Abhedananda hian Notovitch-a thil hmuh chhuah chu a tirah
chuan a awih hreh khawp mai a. Himis Monastery-a kala,
Notovitch-a thusawi chu a dik ngei em tih finfiah ngei duhin
October ni 4, 1922 chuan a thawk chhuak ta a. A zin kawng hi a
ngaihnawm tham khawp mai. Mahse hei hi kan thlur tum a nih
loh avangin kan kal kan zawr zawr ang.
3) Nicholas Roerich
Mit ngeia hmutu pathumna chu Russian mi tho, New York-a
pêm lut, Nicholas Roerich-a a ni. Roerich-a hi lem ziak thiam a
ni bawk. Kum 1925 khan an chhungkuain India leh Tibet rama
kal turin an rawn chhuak a. Nicholas Notovitch-a lehkhabu kha
a dik ngei em tih finfiah an tum a ni. A lehkhabu pathum, Altai-
Himalaya, Heart of Asia leh Himalaya: A Monograph tihte hi a
chhuan tawlawl an ni a, heng lehkhabuah hian Issa chanchin leh
a ram miten an sawi dan a ziak nual bawk.
Heng lehkhabu pathumte sawi dân leh tuna kan sawi dân hi en
kawp thiam a \ul fo vang. Thil/hmun hming inang reng, an
hunlaia an sawi dan leh tunlaia kan sawi dan inang lo te,
anmahni \heuh pawhin an sawi dan inang lo, a bîk takin sipel
lamah a awm nual \hin. Entîr nan LADAK tih leh LADAKH tih te,
HIMIS tih leh HEMIS tih te, NICOLAS NOTOVITCH tih leh
NICOLAI NOTOVITCH tih te leh thil dang dang a awm fo.
Lehkhabu hrangah sipel inang chiah lo a lo awm leh \hin a.
Hengte hian danglamna an nei lo, inang reng, a hmangtu a zira
sipel inang lo mai chauh a ni tih hriat a \ha ang.
Hemi chena kan sawi theih tak chu India leh Tibet ramah Isua a
lo kal tih ziak ngeia finfiahna, Leh khuaa
Buddhist monastery (sakhaw hmun), Himis Monastery an tih
mai hmuna Buddhist puithiamte hnena awm chu mit ngeia
hmutu mi pathum an awm a ni. Heng Buddhist monastery-a
lehkhabuin a sawi dân chuan Issa/Isua chuan kum 13 mi a nihin
India ram a rawn thleng a ni. Thuthlung Thar bua kan hmuh loh
Isua tleirawllai (kum 12 mi a nih leh vantlâng zînga a rawngbawl
hma inkâr zawng) chanchin hi ngaihnawm leh chipchiar em em
in a chuang.
BUNG 5
Bung 1
1Israel rama sualna rapthlâk tak avang chuan lei hi a khurin
vante pawh an \ap a.
2Thil siam zawng zawng inpuan chhuahna mi ropui leh dik
Issa chu an nghaisaka an tihhlum tak avangin.
3Ani chu mihringte tana ham\hatna tur leh an hnena thlarau
sual awmte tichhe turin leh
4Muanna, hmangaihna leh hlimna, sual avanga hnuh hniam
tawh mihringin a neih let leh theih nan leh khawngaihna tâwp
nei lo Siamtu |hen-hran-theih-lohva hnena hruai kîr leh turin
mihring pangngaiah a lo piang a.
5Israel ram a\anga sumdâwng lo kalten heng thil thleng
chanchin hi an rawn thlen a:
BUNG 6
Issa Chanchin Ziahna Lehkhabu Zial Hmuh Tuma Himis
Monastery-a Kala Hlawhchhamte
Notovitch-a thuziak chuan a fan zau ngang mai a. A enga mah
hmaa awih nghal duak duak an awm laiin mi \hen khat chuan
finfiah ngei an duh thung a. Bung hmasaah khan mit ngeia
hmutu pathum an awm kan tih tawh kha. He mi bungah hi
chuan mit ngeia hmuh ve tuma Himis Monastery thleng rawka
kal, hlawhtling zo ta lote kan chhui thung ang.
1) Holger Kersten
Kersten-a hi German mi Pathian thu thiam (theologian) a ni a. A
lehkhabu Jesus Lived in India: His Unknown Life Before and
After the Crucifixion tih phei hi chu khawvelah a darh zauvin a
hralh chhuak hnem khawp mai. Notovitch-a lehkhabu hi a dik
ngei em tih zir chian duhin 1979 khan a thawk chhuak a.
Hlawhtlin ngei tumin tuna Tibet Buddhist sakhaw hotupa ni
mêk, Dalai Lama 14-na hnenah hian lehkha a la lawk thlap a. A
mamawhte chu monastery-a hmuh tur a lo awm a nih chuan
lo \anpui tura a hriattîrna lehkha a ni. Chu lehkha nen chuan
Hemis (Himis tih leh Hemis tih hi a hmangtu hrang hrangin an
sipel dan a inang chiah lo a ni) Monastery chu a pan ta a. Chutih
hunlaia an puithiam hotu nen chuan inhmuhna hun reng chang
tak an nei thei nghe nghe a. Mahse vanduaithlâk takin Hemis
Monastery-ah chuan chu kutziak bu chu hmuh tumin an lo
zawng tawh \hin a, hmuh tur reng reng a awm hauh lo a ni tih
thu a hre ta mai a! A beidawn hle lai chuan Leh khuaah chuan
Moravian Church Mission hmunah diary book kum zabi 19-na
hunlaia mi a awm tih a hre chhuak hlauh mai a. Chu diary book-
ah chuan Dr. Karl Marx-an Notovitch-a hming a ziak lang a,
Hemis Monastery a tlawh ngei a ni tih a sawi, tih thawm a hre
ta a! A pan thuai a. Mahse a vanduaina a thuah hnih leh ta, kum
thum kum li kal taah khan chu diary book pawh chu a chin hriat
lohvin a lo pil bo daih mai a ni awm e.1 Holger Kersten-a chuan
kutziak bu chu awm ngeiin a ring a, mahse a kal hunlai chuan
hmuh tur a awm tawh lo.
2) Swami Prajnananda
Swami Prajnananda hi a chunga mit ngeia hmutu kan sawi,
Swami Abhedananda zirtîr a ni a. Ani pawh hian he kutziak bu hi
mit ngeia hmuh ve a tum tawh a, mahse a hlawhchham ve tho.
An lo hrilh dân chuan chu kutziak bu chu an la bo tawh a, tunge
la bo va, khawiah nge an lâk tih tuman an hre lo. A bu hmasa
ber (original), Pali \awnga inziak, an monastery pui ber, Lhasa
khuaa Marbour Monastery-a awm \hin pawh kha a awm tawh
lo bawk a ni awm e.2 Kan thu hnâr zawng zawng chu hmuh
theihin a awm tawh lo tihna a nih chu.
3) Professor Hassnain
Professor Hassnain-a hi Kashmir Research Centre for Buddhist
Studies-ah Director a ni a. He lamah hian sulhnu pawh a lo nei
nual tawh a ni. Holger Kersten-an research a beihna lama a
hriat chhuah a ni a, amah kawmna hun pawh a nei nghe nghe a
ni. Chuta an inbiakna a\anga Kersten-a hmuh chhuah, a
lehkhabua a ziah dân chuan Professor Hassnain-a chuan kum
sawmhnih leh panga chhung teh meuh Isua India rama a lo kal
thu hre chiang tur hian a lo bei tawh a. Finfiahna a neihte reng
reng chu rin dân (hypothesis), rinhlelhawm deuh tlat bawk si aia
thûk a awm thei lo va. Scientific taka chiang tak thil a duh bawk
si avangin a tum angin a hlawhtling thei ta lo a ni tih a
ziak.3 Professor Hassnain-a hian thawnthu leh mi sawi chhawn
eng eng emaw chu tam tak a hria a. Mahse finfiahna \ha tawk
eng mah a neih theih si loh avangin kum sawmhnih leh panga
chhunga a zir chianna (research) chu ama ngaihin a hlawhtling
thei ta lo a ni.
4) Paul Davids
Paul Davids-a hi film siamtu leh lehkha ziaktu a ni a.
A film pakhat Jesus in India tih hian khawvel a deng chhuak
chiang hle a ni. He film siam tur hian khawvel a fang chhuak a ni
deuh thaw mai. Mithiam chungchuang leh a hmun leh huna zira
mi pawimawh tak takte kâwmin video-in an thu sawilai thla a la
kual zel a. Kan thu chhui mêk atan hian thu lâkna hnâr
pawimawh tak pakhat a ni.
Princeton University Professor langsar tak, Prof. Elaine Pagels
te, Vatican journalist Michael Hasemann te, Meenakshi Temple-
a an puithiam lu ber (Madurai, India) te, Puri (Orissa) khuaa
Jagannath Temple (Issa/Isua pawh he temple-ah hian a kalin a
inzir niin an sawi) puithiam hotupa, Sankaracharya 145-na te,
Monsignor Corrado Balducci (Vatican puithiam) te leh mi tam
tak, mi langsar tham tak tak te a kâwm a. Himis Monastery ngei
pawh a tlawh bawk. Himis Monastery a tlawh \um hian
lehkhabu hlui an dahnaah (archive) chuan kutziak bu tam tak an
dah a hmu a. Mahse a vanduaia siamin an puithiam (lama) hotu
ber chuan a naupanlaiin Tibet-ah a kalsan a. Kum 40/50 vel zet
chu a rawn kîr tawh lo va. A remtihna tel lo chuan chung kutziak
bute chu an hawng thei si lo va. Chuvangin hma a sawn thei ta
lo a ni.
Puithiam pakhatin a sawi dân chuan America mi
pakhat, research tia lo kal pakhat a awm a. Chu chuan Dalai
Lama ngei chu chutiang lam kutziak bu a hmuh tawh leh hmuh
tawh loh a zâwt a. Dalai Lama chuan a naupanlaiin Tibet library-
ah chutiang lam hawi chu a hmu tawh ngei chuan a insawi.
Mahse chu pawh chu America mi chuan a thuziak leh a
lehkhathawna a sawi an hriat chhawn leh mai chauh a ni ve
bawk a. Chu bak chu hriat belh tur a hmu mai thei lo. A tawpah
chuan Dalai Lama office a\angin thil a hriat belh ta a. Amah,
Dalai Lama ngei pawh chuan Issa India ram kal chanchin ziahna
(Notovitch-an hmu nia a inchhâl kha) chu a awm ngei em tih
pawh a hre lo va. Mi dangin an zawhna a\anga hre kual ve vel
mai mai a lo ni bawk. Notovitch-a hian a hmu ngei em tih leh
an lehlinsak ngei ang em tih pawh a sawi chiang theih hauh lo
va. Chuti chung chuan Paul Davids-a chuan chu kutziak bu chu a
awm ngei a la ring ta fan a ni. Mit ngeia hmutu an awm nual tlat
si a, chuvangin dâwt ringawt a nih chu a ring thei lo va ni.4
5) J. Archibald Douglas
Archibald Douglas-a hi Government College, Agra-ah Professor
a ni a. Notovitch-an a lehkhabu a rawn tlângzarh hnu lawkah
amah ngeia finfiah turin Himis Monastery hi a pan a. Chutah
chuan a han hlawhchham tlat a ni. Chuvangin na takin
Notovitch-a hi a khêng zui a. Chuta a thuziak leh a hnawlna
chhan hrang hrangte hi an ngaihnawm tham a. A hranpa ngatin
bung hranah kan chhui zui ang.
BUNG 7
Issa Chanchin Ziahna Kutziak Bu a Awm Ngeia Ngaitute
leh an |anfungte
1) Madam Caspari
Madam Caspari-i hi Swiss mi, music lam thiam leh music zirtîrna
(music pedagogy) lama Professor a ni a. Kum 1939 ...............
BUNG 7 NA HI HETAH HIAN TAR LAN LOH LUIH A NI
BUNG 8
Buddhist Kutziak Bu leh Isua India Rama a Rawn
Kal Thu Ziahna Awih Lotute
Kum 1894-ah Notovitch-an a lehkhabu a chhuah a, a darh zau
nghal hle a ni tih kan sawi tawh kha. Kâr pawh a tlâk hmain
hnial kalhtu an rawn inlâr nghal \uam \uam a ni ber awm e.
Hnial kalhtute zînga a langsar zual chu Professor Max Müller-a
leh Professor Archibald Douglas-te hi an ni. Anni hi chuan an bei
mai a ni lo va, an sawp a ni hial zawk awm e. An inbeihna vel hi
a ngaihnawm ngiang mai. Anni pahnihin an beihna hi an thu
ziak nen chipchiar deuh zawkin kan en ang.
1) F. Max Müller
Professor Max Müller-a hi Oxford University professor, mi
thiam chung chuang, vawiin thlenga a hming chuai mai mai
tawh lo tur a ni a. Notovitch-a thil hmuh chhuah awih lova bei
lêttu hmasa leh langsar berte zînga mi a ni. A theih ang anga
zawng chhuak nghalin a hunlaia chanchinbu langsar tak, The
Nineteenth Century-ah “The Alleged Sojourn of Christ in India,”
tih thu hi a ziak a. He article-ah hian na taka beiin ‘Notovitch-a
hian a lehkhabu Vie inconnue de Jésus-Christ (a hmaa kan sawi
tawh ang khan hei hi Sap\awnga a chhuah hmaa French \awnga
a chhuah kha a ni) chauh hi a hmuh chhuah chawp a ni lo va,
Ladakh-a a zin thu hrim hrim pawh hi thil tak tak ni lo, a phuah
chawp mai mai a ni,’ a ti.1 Müller-a ngaihdan chuan Notovitch-a
hi Ladakh-ah a kal lo hrim hrim a, Himis Monastery-a Buddhist
puithiamin Issa chanchin ziahna lehkhabu a lo chhiarsak phei hi
chu thu dik lo leh zual a ni a. Chuvangin ‘a hmu chhuak a ni’ ti
hialin \awngkam dengkhâwng tak pawh a hmang reng a ni.
Müller-a hi mi langsâr tak a nih avangin mi tirh mai tur pawh a
ngah hle a. A mi tirhte hnen a\anga a thudawnna a\angin thu hi
a ziak a ni. A thu dawnna sawi dân chuan khatih hunlai khan
Russian mi, Notovitch-a tih hming pu, ke tliak, Himis
Monastery-a an enkawl reng reng an awm lo va, chutiang mi
Leh khuaa rawn kal an awm thu pawh hriat a ni lo.2 Chutiang
thu a hriat avang chuan a thuziak chauh ni lovin Ladakh
khawpui Leh a tlawh thu hrim hrim pawh chu thu dik lo a ni tiin
Müller-a hian a ziak hmiah hmiah mai a ni.
Müller-a hian Notovitch-a hi mi zahawm (gentleman) a ni a,
chuvangin dâwt a sawi lo turah a ngai lui a. Chuti a nih si chuan
Buddhist puithiam zawkte hian Notovitch-a hi fiamthu an lo
thawhkhum a ni ang, a ti ta mai a ni. Notovitch-a hi Buddhist-ho
zinga Isua chanchin hmu chhuak turin a rilru a inpeih sa at reng
a. Rilru lai a pu bîk lo a ni a ti bawk. Kutziak bu a hmu a, a \awng
letlingtu kutah a innghat hmiah mai a. Engkim mai kha a inchaw
bê vek a ni. A rilru khan a âwn sa hrim hrim a ni a ti.3
Müller-a hi kan sawi tawh angin sakhaw chanchin lam zirna
(religions studies) lama mi thiam filawr a ni a. Tibet leh China
rama Buddhist thuziak chi hrang hrang hming ziahna bu
(catalogue) \ha elkhen, Kandjur leh Tandjur an tih hi an nei
a. Kandjur hian bu 108 zet a huam a, Tandjur hian bu 225 a
huam bawk. Heng catalogue-ah hian Issa chanchin inziak a awm
hauh lo a ni. Issa chanchin inziahna kutziak hi awm tak tak sela
chuan a khawi emaw zawk zawkah hian a awm ngei ngei tur a
ni. Heng bute hi kum CE zabi khatna hunlaia an lo siam tawh a
ni a. Chuvangin thuziak hlui chu a awm a nih tak meuh chuan
heng lehkhabuahte hian an chuang ngei ngei tur a ni. A awm si
loh avangin hei hi phuah chawp mai a ni a, inbumna mai mai a
ni tiin a sawi.4
Müller-a hian India rama puithiamten kawng danga mi dang an
lo bum tawh dânte pawh a lo hre nual tawh a. Chutiang bawk
chuan Notovitch-a hi Buddhist puithiamte hian an bum a ni, tiin
a sawi bawk.5
Müller-a hian Ladakh-a Sap hmeichhe pakhat, a hmelhriat ni
bawk (mahse a hming tarlan a ni lo) chu lo ngaihven turin a han
ngên a. Chu nu chuan lehkha rawn thawnin a lo chhui dânte a
rawn hrilh bawk a. He lehkhathawn hi Nineteenth
Century chanchinbua a thuziakah hian a tarlang tel nghe nghe.
Chuta Sap nuin a sawi dân chuan Himis Monastery pawh a va
tlawh ngei a. Russian mi, ke tliak an la lut reng em tih a zawt a.
Anni chuan an monastery-ah chuan kum 50 chhungin tumah ke
tliak reng reng an enkawl loh thu an lo hrilh a. Krista chanchin
inziahna a awm hauh lo bawk tih chu a thu dawn a ni.6
Müller-a hian Notovitch-a hi mi puitling leh zahawm tak nia
ngaiin dâwt sawi ngawt turah a dah phal lo va. Chuvangin
Buddhist puithiamte hian dawt an hrilh zawk mai a ni ang tih hi
a thutlûkna a ni ta a ni. Chuti a nih si chuan Buddhist puithiamte
hi daw thei tak an nih a ngai ve ta thung a. Müller-a hian a
thawhpuipa, Archibald Douglas-a zir chianna leh a thu ziak
hnuah hian a rilru a thlâk leh a. A thu hmasa lamah Notovitch-a
zahawmna humhimin Buddhist puithiamte a sâwt a.
Amaherawhchu a thu hnuhnungah chuan Buddhist puithiamte
lakah ngaihdam a dil leh ta thung a. “Notovitch-a hi tihder a ni
lo va, amah hian mi tihder a tum zawk a ni,” tiin a sawi \ha leh
ta zawk a.7
2) J. Archibald Douglas
Kan sawi tawh angin J. Archibald Douglas-a hi Government
College, Agra-a professor a ni a. Mi rintlâk tak a ni. Notovitch-a
thuziak awih lotu leh bei lêttu zînga a che na ber pawl a ni nghe
nghe a. Amah ngei hi Himis Monastery-a han kalin a han finfiah
a ni. Chumi hnu, kum 1896-ah Nineteenth
Century chanchinbuah bawk chuan thu a ziak ve leh a, “The
Chief Lama of Himis on the Alleged ‘Unknown Life of Christ’”
tiin epna thu a ziak a ni. A ziah dân chuan Notovitch-an a zawh
kawng ngeia kalin Ladakh a han thleng ve a. Notovitch-a ang lo
takin awlsam takin Himis Monastery chhungah chuan a lut mai
a, ni eng emaw chen chu puithiam hotupa ber \hatna zâr
zovin monastery chhungah a khawsa a. He puithiam hotupa ber
hi Notovitch-an amah enkawltu a tih tak kha a ni nghe nghe a.
Douglas-a hian a thil chhui chungchângah hian rilru awn lam nei
miah lo, a hmuh chhuah ang ang pawm vek thei tur khawpa
rilru lâi pu niin a insawi bawk. Ngun taka a zawh chhuah hnua a
hriat dân chuan kum 1887 leh 1888 chhung hian Europe lam
Sâp pachal tam takin Himis Monastery chu an lo tlawh tlat mai
a ni. Kan sawi tawh ang khan Max Müller-a hian Notovitch-a hi
kawng tinrengah a ringhlel a; Leh khua pawh hi a tlawh tak
meuh pawhin a ring lo a nih kha. Kha thu kha Douglas-a hian a
hre vek a. A rinhlelh dân leh Max Müller-a chungchâng pawh a
ziak lang nghe nghe a ni. Douglas-a hmuh chhuah dân chuan
Leh khaw medical officer, Dr. Karl Marks-a (Marx tia ziak pawh
a awm) hian Notovitch-a hi a ke tliak ni lovin a ha nâ a enkawl a
ni.8 Bung hmasa lama kan sawi tawh angin Notovitch-a hian a
ke tliah thu a sawi a. Mahse he daktawr sawi dânah hi chuan a
hâ zawk a ni ta miau mai. Thu inkalh deuh chu a awm chiang a
ni.
Douglas-a hi Ladakh khaw dâk in hotu chawl tawh, Shahmwell
Joldan-an a lo pui a, \awng a lehlinsak vek a. Ani hi Tibet mi,
Tibetan \awng hmang a ni bawk. Notovitch-a lehkhabu chu
puithiam beng hriatah Tibetan \awngin an letling ta a! Puithiam
chuan a kip a kawiin a hre thiam ngei a ni tih a sawi chiang
bawk. An inbiakna hi chipchiar takin a ziak chhuak vek a, a
tawpah Douglas-a, Shahmwell Joldan-a leh puithiam chuan
hming an ziak nghe nghe a ni. Hemi \uma an inbiakna hi
Douglas-a hian a ziak chhuak vek a. A ziah dân ang angin a
hnuaiah hian lehlin a ni bawk:9
Zawhna 1-na: Himis Monastery puithiam hotupa ber (chief
lama) hi i ni em?
Chhanna: Aw ni e.
Zawhna 2-na: He dinhmun hi engtia rei nge i lo chelh tawh?
Chhanna: Kum sawm leh panga (15).
Zawhna 3-na: Nang emaw, he monastery Buddhist puithiam tu
ber emaw hian khawthlang mi (European) ke tliak (hliam) in
hmu tawh ngai em?
Chhanna: Aih, tun kum sawm leh panga (15) chhung hian kan
hmu miah lo. Chutiang Sap (sahib) hliam tuar chu tu pawh hmu
ila Leh khaw hotu (wazir) hnena thlen ngei hi ka hna a ni.
Chutiang chu ka tawng hauh lo.
Zawhna 4-na: Nang emaw, in puithiamte zînga mi tu ber emaw
hian Sap hrim hrim hnenah Issa Chanchin ziahna in hmuhtîrin
lehlina ziah chhâwn phalsak in nei tawh em?
Chhanna: Kan monastery-ah hian chutiang lehkhabu chu a awm
lo hrim hrim a, he hna ka chelh a chinah hian tu Sap mah kan
kutziak bute hi ziah chhawn emaw lehlin emaw phalsak an la
awm lo.
Zawhna 5-na: Tibet ram chhunga monastery khawi berah emaw
tal Issa chanchin inziahna lehkhabu a awm leh awm loh i hre
tawh ngai reng reng em?
Chhanna: Kum sawmli leh pahnih (42) chhung Puithiam (Lama)
hna ka chelh tawh a, Buddhist lehkhabu leh kutziak bu lar zualte
phei hi chu ka chul nel em em a. Issa tih hming reng reng ka la
hre ngai hauh lo mai. Chutiang chu a awm lo a ni tih chiang
takin ka sawi thei ang chu. Tibet rama kan monastery danga
puithiam hotute pawh ka lo be râwn tawh hlawm a, Issa hming
inziahna lehkhabu emaw kutziak bu emaw pawh an hmelhriat
hauh lo.
Zawhna 6-na: Nicolas Notovitch-a, Russian mi, kum sarih-riat
vel kal taa in monastery rawn tlawhtu khan Aigupta, Assuria leh
Israel mite sakhaw chungchâng pawh a titipui nual che niin a
sawi a.
Chhanna: Aigupta, Assuria leh Israel mite chanchin ka hre hauh
lo mai a, an sakhaw chanchin phei chu ka hriat loh lam tak a ni.
Chutiang lam hawi chu tu Sap hnenah mah ka sawi lo.
[Notovitch-a lehkhabu chu ka chhiar khum ta a. Chu velleh,
‘Sun, sun, sun, manna mi dug!’ tiin a rawn au chhuak a. Chu chu
Tibetan \awnga, “Dâwt, dâwt, dâwt, dâwt vek a ni!” tihna a ni
a. He a \awngkam hi a hming a ziah hnan dawnin a beng hriat
ngeiah ka chhiar ri a, Notovitch-a lehkhabu a ngaihdan bîk tak
hi. Ka ziah dânah pawh chuan a lungâwi tawk hle niin a lang. J.
A. D]
Zawhna 7-na: Buddhist lehkhabu, Pali \awnga inziak i hria em?
Chhanna: Buddhist lehkhabu Pali \awnga ziah reng reng ka hre
lo. He hmuna thu ziak zawng zawng hi chu, ka hriat chinah
chuan, Sanskrit leh Hindi a\anga Tibetan \awnga lehlin vek an
ni.
[Ka zawhna min chhan dân leh a ngaihdan a\anga chhût chuan
he puithiam hian Pali \awng a hmelhriat hauh lo tih a hriat
theih a. J. A. D.]
Zawhna 8-na: Sap hnen a\angin thilpêk sana, alarm leh lum leh
vawt tehna (thermometer) i dawng reng reng em?
Chhanna: Chutiang chu tu Sap hnen a\ang mahin ka la dawng
ngai lo. Thermometer chu eng nge a nih pawh ka va hre lo em.
Chutiang thil chu ka nei hauh lo a nih dawn chu.
[He zawhna min chhan dawn hian sana
(watch), alarm leh thermometer (lum leh vawt tehna) hi eng
nge an nih chiang takin kan inhrilhfiah hmasa phawt a ni. J. A.
D.]
Zawhna 9-na: Urdu emaw Sap\awng emaw i thiam em?
Chhanna: Urdu leh Sap\awng ka thiam lo ve ve.
Zawhna 10-na: Buddha sakhaw zuitute zîngah hian Issa hming
hi zah taka lam \hin a ni em?
Chhanna: A hming hi an hre ngai hauh lo. Missionary-te leh
khawthlang Sâpho a\anga an hriat tih lohvah phei chuan
puithiamte pawh hian Issa hming hi an hre ngai lo tak meuh a
ni.
Himis Puithiam Hotu chuan Tibetan \awngin a hming a ziak a, a
hming nemna (official seal) a chhut hnan bawk a.
In the presence of us
J. Archibald Douglas, Professor, Government College, Agra, N.-
W. P.
Shahmwell Joldan, late Postmaster of Ladakh.
Himis Monastery, Little Tibet: June 3, 1895.
(Joldan-a Nemnghehna)
Hei hi ziak ngeia ka nemnghehna a ni: Professor Douglas-a leh
Himis Monastery Puithiam Hotupa inbiaknaah hian \awng
letlingtu ka ni.
Sap\awng ka thiam a, Tibetan hi ka nitin \awng (native
language) a ni bawk. Zawhna leh Chhanna, Puithiam Hotupain a
hming nemnaa a nem hnan leh a hming a ziah hnante hi fiah
takin a hre thiam vek a, dâwt min hrilh mai mai lo vang tih hi tih
tak meuhvin ka ring tawk a ni.
Shahmwell Joldan
(Retired Postmaster of Ladakh
under the British Imperial Post Office).
Leh: June 5, 1895.
Hetiang tak hian Douglas-a chuan a ziak a. Hming ziaka
nemnghettute hi Puithiam Hotupa leh a \awng letlingtute an ni.
Douglas-a hian Max Müller-a ang lo takin Notovitch-a hi a dim
teh chiam lo va. Notovitch-a thil hmuh chhuah hi “rinawm loh
tak a ni” (highly improbable) a ti hmiah mai a ni. Max Müller-a
khan 1894-ah khan a lo ching hrep tawh a nih kha. Kha thu
chhan lêt nan khan nasa takin a rawn insawi fiah tawh a. Mahse
chu pawh chu Douglas-a chuan Issa Chanchin a sawi hi a dikzia
finfiahna tur \anfung a nei chuang lo, tiin engah mah a ngaihsak
chuang lo.10 Douglas-a thutlukna chu ‘he kutziak bu nia chhal
hi a awm tak tak lo’ tih a ni mai.
3) Hadhrat Mirza Ghulam Ahmad
Ghulam Ahmad-a (1835-1908) hi Muslim pawl pakhat,
Ahmadiyya Muslim Jamaat din chhuaktu a ni a. Lehkhabu
ngaihnawm ang reng tak, Jesus in India tih a ziak bawk a. He
lehkhabu hi Urdu \awnga a ziah, Masih Hindustan Mein tih
a\anga lehlin a ni. A lehkhabuah hian Buddha sakhua rawn din
chhuaktu kan tih mai Gautama Buddha leh Isua nihna hrang
hrang leh an nuna thil thleng inang tak tak a khaikhin nasa hle
a. Mak ang reng takin Isua leh Gautama Buddha hian inanna lai
an lo ngah viau lah tak a. Chuvang tak chuan remchânga lak
pawh a lo awl hle reng dawn a lo ni a. Ghulam Ahmad-a
ngaihdan chuan Buddha sakhua hi Kristianna aiin upa zawk daih
mah sela, Isua hian Buddha hi a ang hle ni lovin Buddha hian
Isua hi a ang zawk a ni, tiin a sawi.11 Chanchin |ha bua Isua
nihnate hi tlai khaw hnua an lak khawm, an sakhaw lehkhabuah
Gautama Buddha an hmeh bel tâk mai mai a ni, a ti.12
Buddha sakhaw zuitute hian Kristian zirtîrna, Isua chanchin leh
Buddha zirtîrna inzûl em emna chhan nia an sawi chu Isua hian
India rama a lo kal laiin heng hi a hria a, Palestina ramah a hril
chhawng ta a ni an ti a. An uar zui ang reng khawp a; Isua hian
Buddha zirtîrna kai lekin ama zirtîrna angin a hmang zui ta mai a
ni, an ti. Hei hi Ghulam Ahmad-a hian a bei na hle a. Hetiang
ngaihdan hi dâwt thu phuah chawp, rintlâk hauh loh bâk a ni lo
a ti. A ngaihdan chuan Isua hi khenbeh a nih hmain India ramah
a rawn kal lova, khenbeh hnuah thi lovin a rawn kal zawk a
ni.13 Hei hi chu Muslim-ho ngaihdan tlânglâwn tak a ni.
A ngaihdan danglam ang reng tak erawh a awm a. Buddha
chanchin hi Isua hunlai thleng khan ziaka dah a awm lo. Buddha
leh Isua chanchin hi an chawhpawlh a, chu chu Buddha-ah an
hmehbel ta mai a, a kip a kawi erawh chu Isuan khenbeh a nih
hnua a rawn tlawh hnuah khan an belh chhah ta chauh a ni, a ti
bawk.14
Ghulam Ahmad-a hi \ang huai viau mah se Buddhist mi thiamte
ngaihdan nen chuan a inpersan hle. Gautama Buddha thusawi,
a zirtîr leh inbiakna reng reng khan \awng kâ (oral) maia pi leh
pu a\anga tu chhuan thlenga inhlan chhawn zel a ni a. Ama nitin
\awng chu Magadhi a ni nain15 Buddhist thuziak hi Pali \awng,
Buddhist-in an hman bîk Sanskrit leh Sanskrit fir hmanga dah
\hat vek an ni a. Heng \awng zîngah hian Pali \awng hi a upa
ber bawk. Ziaka dah \hat tam tak a awm a. A tir taka mi hi tam
tak chu a bo thlau tawh a, mahse eng emaw zat chu Tibetan leh
Chinese \awnga vawn \hat an ni hlauh mai.16
Buddha zirtîrna ziding chungchângah hian thu buai hla buai a
awm ve neuh neuh va. Chutiang buaina lo chhuak ching fel tur
chuan Inkhawmpui \um li zet a lo awm tawh a. A hmasa ber chu
BCE 483-ah daih tawh khan a ni a. A \um hnihna hi BCE 383-ah
niin a \um thumna chu lal ropui tak, Asoka (BCE 273-232) hunlai
khan a ni a. A hnuhnung ber chu BCE 106 vel,17 Va\\agamani
Abhaya rorel hunlai18 kha niin an sawi.
Inkhawmpui (councils) hmasa lama an thu tlukna chu ziaka dah
a la ni lo va, \awng kâa inhlan chhawn (oral tradition) an ni.
Inkhawmpui hnuhnung berah erawh hi chuan Buddhist sakhaw
thu leh hlate chu ziaka vawn \hat an lo ni ta a. An thu vawn \hat
pum pui chu Tipi\aka an ti mai a “Bawm pathum” (three
baskets) tihna a ni a. Chungte chu Vinaya Pi\aka, Sutta
Pi\aka leh Abhidhamma Pi\aka-te an ni.19 Hei hi Sri Lanka
(chutih hunlaia Ceylon) rama Buddha sakhaw zuitu hnam
pakhat, Sinhalese an tih mai pawhin an chhinchhiah dân nen a
inang hle. Anni sawi dân chuan Buddha zirtîrnate hi kum BCE
89-77 vel khan ziaka dah an ni.20
Heng thuziakte hi Pali \awng a ni a. Chutia Inkhawmpui palinain
ziaka a dah tâkah chuan Buddhist sakhaw lehkhabu Pali \awnga
ziak (Pali canon) chu belh chhah leh paih theih tawh loh tura
siam fel (virtually closed) a ni ta a ni.21
Kan hriat theih tâk chu Buddhist sakhaw lehkhabu hi kum BCE
zabi khatna velah khan ziaka dah \hat fel an lo ni tawh tih hi a
ni. Chutih rualin Professor Ranabir Chakravarti-a chuan a duh
thawh deuh hlek a, ‘an grammar lam ziahna bu, Panini
ziah, Ashtadhyayi an tih mai chu kum BCE zabi 5-na velah khan
a lo awm daih tawh a ni, a ti a.22 Hei hi a dik chuan Buddha
zirtîrna ni kher lo mah se an thu ziak lo in\anna chu a rei tawh
hle a ni.
A thu hrimin Buddhist thuziakte hi hmun hrang hrang a\anga
lak khawm an ni hlawm a. India, Ceylon (Sri Lanka), Burma,
Siam (Thailand) leh Nepal rama monastery hrang hrang a\anga
lak an ni tlangpui. Central Asia leh Tibet rama Sanskrit \awng
kutziak bute hi a tlangpui thuin kum CE zabi 5/6-na vela mi an
nei deuh vek thung.23
Ghulam Ahmad-a hian Buddhist thuziak chungchângah hian
ngaihdan mumal leh huai tak nei mah se he thuah kher kher hi
chuan a chak lo zawkah a \ang niin a lang. Isua leh Gautama
Buddha hian inanna an lo nei nual a nih pawhin Isua nihna ang
kha Buddha an hmeh bel ta mai a ni tih thu tak hi chuan belh
chian a dâwl lo, Buddhist sakhaw lehkhabu hi ziak ngeiin a lo
awm hmasa tlat a ni.
Engpawh nise Ghulam Ahmad-a hi kan sawi lang ve bawk nain
Notovitch-a thil hmuh chhuah leh amah dodalna ang zawngin
tih bîk nei takin a ziak chiah chuang lo. A thuziak hian
Notovitch-a thil hmuh chhuah hi a kalh ve hrim hrim a, chuvang
chauhva târlang kan ni zawk.
Lehkhabu Pangngai
Abhedananda, Swami. Swami Abhedananda’s Journey into
Kashmir and Tibet. Translated by Ansupati Dasgupta and Kunja
Bihari Kundu. Calcutta: Ramakrishna Vedanta Math, 1987.
Ahmad, Hadhrat Mirza Ghulam. Jesus in India: Jesus’ Deliverance
from the Cross & Journey to India. Islamabad: Islam
International Publications Ltd., [1908-Urdu, 1944-English],
2003.
Ambedkar, B. R. The Buddha and His Dhamma. Bombay: Siddharth
Publications, [1957], 1974.
Banerjee, Anukul Chandra. “Buddhist Literature.” In The Cultural
Heritage of India, edited by Suniti Kumar Chatterji, 5: Languages
and Literature. Calcutta: The Ramakrishna Mission, [1937],
2003.
Bapat, P. V. “Buddhist Literature.” In 2500 Years of Buddhism. New
Delhi: Director, Publication Division, Ministry of Information
and Broadcasting, Government of India, [1959], 1971.
Baring-Gould, S. The Lost and Hostile Gospels: An Essay on the
Toledoth Jeschu, and the Petrine and Pauline Gospels of the
First Three Centuries of Which Fragments Remain. London and
Edinburgh: Williams and Norgate, 1874.
Barua, Beni Madhab. “Some Aspects of Early Buddhism.” In The
Cultural Heritage of India, edited by Sarvepalli Radhakrishnan,
1. Kolkata: The Ramakrishna Mission, [1937], 2004.
Cassius, Dio. Dio’s Roman History. Translated by Earnest Cary. Vol.
VII. London: William Heinemann Ltd., [1924], 1955.
Chakravarti, Ranabir. “Patterns of Trade, Urbanisation and Linkages:
North India (C. 600 Bc-300 Ad).” In History of Indian Economy:
Emergence and Structure of Complex Economy, edited by Abha
Singh. New Delhi: Indira Gandhi National Open University,
[2009], 2010.
Dowling, Levi H. The Aquarian Gospel of Jesus the Christ: The
Philosophic and Practical Basis of the Religion of the Aquarian
Age of the World and of the Church Universal. London: L. N.
Fowler and Company, 1911.
Drummond, Richard Henry. Gautama the Buddha: An Essay in
Religious Understanding. Grand Rapids: William B. Eerdmans
Publishing Company, 1974.
Eyewitness, An. The Crucifixion: A Letter Written Seven Years after
the Crucifixion by a Personal Friend of Jesus in Jerusalem to an
Esseer Brother in Alexandria. Chicago: Indo-Americal Book Co.,
[1907], 1911.
Gard, Richard A. Buddhism. New York: George Braziller, 1962.
Jacobs, Alan. When Jesus Lived in India: The Quest for the Aquarian
Gospel: The Mystery of the Missing Years. London: Watkins
Publishing, 2010.
Jeremias, Joachim. Jerusalem in the Time of Jesus: An Investigation
into Economic and Social Conditions During the New Testament
Period. Philadelphia: Fortress Press, 1969.
Josephus, Flavius. The Works of Josephus. Translated by William
Whiston. Peabody: Hendrickson Publishers, [1987], 2006.
Kersten, Holger. Jesus Lived in India: His Unknown Life before and
after the Crucifixion. New Delhi: Penguin Books, [1981], 2001.
Lohse, Edward. The New Testament Environment. London: SCM
Press Ltd., [1976], 1980.
Lucian. Lucian. Translated by A. M. Harmon. Vol. IV. London and
Cambridge: William Heinemann and Harvard University Press,
[1925], 1961.
________. Lucian. Translated by A. M. Harmon. Vol. V. London and
Cambridge: William Heinemann and Harvard University Press,
[1936], 1962.
Martínez, Florentino García, and Eibert J.C. Tigchelaar, eds. The
Dead Sea Scrolls: Study Edition. Leiden, New York and Köln:
Brill, 1999.
Martyr, Justin. “Dialogue with Trypho, a Jew.” In Ante-Nicene
Fathers, edited by Alexander Roberts and James Donaldson, 1.
Peabody: Hendrickson Publishers, [1885], 2004.
Mead, G. R. S. Fragments of a Faith Forgotten: Some Short Sketches
among the Gnostics Mainly of the First Two Centuries - a
Contribution to the Study of Christian Origins Based on the
Most Recently Recovered Materials London and Benares:
Theosophical Publishing Society, [1900], 1906.
Notovitch, Nicolas. The Unknown Life of Jesus Christ. Translated by J.
H. Connelly and L. Landsberg. New York: R. F. Fenno Company,
1890.
Origen. “Origen against Celsus.” In Ante-Nicene Fathers, edited by
Alexander Roberts and James Donaldson. Peabody:
Hendrickson Publishers, [1885], 2004.
Penna, Romano. “Judaism: Judaism in Rome.” In The Anchor Bible
Dictionary, edited by David Noel Freedman, 3. New York:
Doubleday, 1992.
Plummer, Alfred. A Critical and Exegetical Commentary on the
Gospel According to St. Luke: The International Critical
Commentary, Edited by Alfred Plummer, Samuel Rolles Driver
and Charles Augustus Briggs. Edinburgh: T & T Clark, [1896],
1922.
Prophet, Elizabeth Clare. The Lost Years of Jesus: Documentary
Evidence of Jesus’ 17-Year Journey to India, Nepal and Tibet.
Mumbai: Jaico Publishing House, [1984], 2012.
Roerich, Nicholas. Heart of Asia. NP: Ancient Wisdom Publications,
2010.
________. Altai-Himalaya: A Travel Diary. New York: Frederick A.
Stokes Company, [1929], 2004.
Schaff, Philip. History of the Christian Church: Ante-Nicene
Christianity Vol. II. Gran Rapids: William B. Eerdmans Publishing
Company, [1910], 1980.
Schürer, Emil. A History of the Jewish People in the Time of Jesus
Christ. Vol. II Second Division. Peabody: Hendrickson Publishers,
1998.
Scott, Henry George Liddel and Robert. “Sofisthj.” In A Greek-English
Lexicon. New York, Chicago, Cincinati: American Book Company,
[1843], 1897.
Stegemann, Hartmut. The Library of Qumran: On the Essenes,
Qumran, John the Baptist, and Jesus. Grand Rapids: William B.
Eerdmans Publishing Company, 1998.
Tacitus. The Annals: Book I-Vi. Boston & London: Ginn & Company,
Publishers, 1890.
________. Annals of Tacitus. Translated by Alfred John Church and
William Jackson Brodribb. London: Macmillan and Co., Limited,
[1869], 1906.
Tranquillus, Gaius Suetonius. The Lives of the Twelve Caesars.
Translated by Joseph Gavorse. New York: The Modern Library
Inc., 1931.
VanderKam, James C. The Dead Sea Scrolls Today. Grand Rapids:
William B. Eerdmans Publishing Company, 1994.
Voorst, Robert E. Van. Jesus Outside the New Testament: An
Introduction to the Ancient Evidence. Grand Rapids/Cambridge:
William B. Eerdmans Publishing Company, 2000.
Younger, Pliny the. Letters of Pliny the Younger. Translated by
Melmoth. Vol. 2. New York: Hinds, Noble & Eldredge,
Publishers, 1900.
Periodicals
Müller, F. Max. “The Alleged Sojourn of Christ in India.” The
Nineteenth Century 36, (July-December 1894): 515-522.
Newman, Hillel I. “The Death of Jesus in the Toledot Yeshu
Literature.” The Journal of Theological Studies 50, no. 1 (1999):
59-79.
Johnson, Sherman E. “Jews and Christians in Rome.” Lexington
Theological Quarterly 17, no. 4 (1982): 51-58.
Douglas, J. Archibald. “The Chief Lama of Himis on the Alleged
‘Unknown Life of Christ’.” The Nineteenth Century 39, (January-
June 1896): 667-677.
Bruce, F. F. “Christianity under Claudius.” Bulletin of the John
Rylands Library 44, (March 1962).
Barnard, Leslie W. “The Early Roman Church, Judaism, and Jewish-
Christianity.” Anglican Theological Review 49, no. 4 (October
1967): 371-384.
Visual
Davids, Paul. “Jesus in India.” 97, 2007. (Hei hi video a ni)
Intenet Sources
http://www.ocoy.org/author/abbot-george/ accessed on 5th December, 2012
@ 12.24 am.
Swami Nirmalananda Giri, “The Christ of
India,” http://www.ocoy.org/original-christianity/the-christ-of-india accessed on
3rd December, 2012 @11:38pm.
Personal email contact between K. P. Aleaz and the author on
Friday, 9 November 2012 @ 8:54 pm.