Britainiar literatura

William Shakespeareren ibilbideak Tudor eta Stuart dinastien aldaketa itxi zuen, ingelesaren historia zein XVII. mendeko ideia inperial berria hartuz.

Britainiar literatura Britainia Handiko eta Ipar Irlandako Erresuma Batuko, Man Uharteko eta Kanalen Uharteetako literatura da. Artikulu honek ingelesezko literatura britainiarra biltzen du. Literatura anglosaxoia (ingeles zaharra) sartzen da, eta latinezko literatura zein anglo-normandarrari buruz eztabaidatzen da, non hizkuntza horietako literatura ingelesaren eta literaturaren garapen goiztiarrarekin erlazionatzen den. Eskoziarrez idatzi zuten pertsonaia handien inguruko eztabaida labur bat ere badago, baina eztabaida nagusia eskoziar literaturako hainbat artikulutan dago.

Britainiako beste hizkuntzetako literatura artikuluak Britainia Handian erabiltzen diren eta erabili izan diren hizkuntzetan idatzitako literaturetan zentratzen da. Literatura ezberdin horiei buruzko artikuluak ere badaude: Britainia Handiko literatura latina, anglo-normandarra, kornubiera, guernesia, jèrriais, latina, manx, eskoziako gaelera, galesera, etab.

Irlandako idazleek garrantzi handia izan dute literaturaren garapenean Ingalaterran eta Eskozian, baina Irlanda osoa 1801eko urtarrila eta 1922ko abendua bitartean politikoki Erresuma Batuaren parte izan bazen ere, eztabaidagarria izan daiteke Irlandako literatura britainiarra bezala deskribatzea. Batzuentzat ordea, Ipar Irlandako egileen lanak ere sartzen dira.

Britainiar identitatea

Peterborough Kronika-ren hasierako orrialdea, 1150 ingurukoa, Kronika anglosaxoiaren iturri nagusietako bat da.

Britainiar identitatearen izaera aldatu egin da denborarekin. Ingalaterra, Eskozia eta Gales biltzen dituen uhartea Britainia bezala ezagutzen da Plinio Zaharra erromatarren garaitik (K.o. 23-79). Ingelesa hizkuntza nazional bezala K.o. 450 inguruan hasitako inbasio anglosaxoiarekin hasi zen. Horren aurretik, biztanleek batez ere hainbat hizkuntza zelta hitz egiten zituzten. Egungo Erresuma Batuko hainbat lurralde garai ezberdinetan batu ziren. Gales Ingalaterrako Erresumak bereganatu zuen 1536 eta 1542ko Batasun Akten arabera. Hala ere, 1707. urtean sortu zen Britainia Handiko Erresuma, Ingalaterra eta Eskoziaren arteko itun batekin. Honek 1801eko urtarrilean bat egin zuen Irlandako Erresumarekin, Britainia Handiko eta Irlandako Erresuma Batua eratzeko. Duela gutxi arte Eskozian, Galesen, Kornualles eta Irlandan hizkuntza zeltak asko hitz egiten jarraitu zuten, eta hizkuntza hauek bizirik diraute, batez ere Galesko zenbait lekutan.

Anglosaxoien etorrera: 449–1066

Britainia Handiko beste hizkuntzak

V. mende hasieran erromatarrek Britainiatik alde egin bazuten ere, latinezko literaturak, gehienbat elizak, idazten jarraitu zuten, besteak beste, Bedaren Kronikak (672/3–735), Historia ecclesiastica gentis Anglorum, eta Gildas (K.a. 500–570), De Excidio et Conquestu Britanniae.

Hainbat hizkuntza zelta hitz egiten zituzten garai hartan britainiar askok. Idatzizko lan garrantzitsuenen artean, Y Gododdin eta Mabinogion daude. VIII. mendetik XV. mendera arte, bikingoek eta norvegiar kolonoek eta haien ondorengoek gaur egungo Eskozia den zatiak kolonizatu zituzten. Norvegiar zaharreko poesia batzuk bizirik diraute garai honi lotuta, Orkneyinga saga barne, Orkada Uharteen historiaren narrazio historikoa, IX. mendean Norvegiako erregeak inbaditu zutenetik 1200. urte ingurura arte.

Ingelesezko literatura zaharra: c. 658–1100

Ingelesezko literatura zaharrak, edo literatura anglosaxoiak, Ingalaterra anglosaxoian ingeles zaharrean idatzitako literatura biltzen du, 450. urte inguruan saxoiak eta beste tribu germaniarrak Ingalaterran finkatu zirenetik, “Normandiarren Konkista" 1066an eman arte. Lan horien artean, poesia epikoa, hagiografia, sermoiak, Bibliaren itzulpenak, lege lanak, kronikak, asmakizunak eta beste genero batzuk daude. Guztira, garai hartako 400 bat eskuizkribu geratzen dira.

Sir Bediverek Artur erregearen Excalibur ezpata botako du Lakuko Damarengana. Arturiar Zikloak britainiar literaturan eragina izan du hizkuntzen artean eta mendeetan zehar.

Erdi Aroko literatura berantiarra: 1066–1500

Erdi Aroko uharteetako hizkuntza aniztasunak produkzio artistiko ugariri lagundu zion, eta britainiar literatura bereizgarri eta berritzaile bihurtu zuen. Lan batzuk latinez idazten ziren oraindik; horien artean dago Gerald of Wales-ek bere Gales maiteari buruzko XII.mendearen amaierako liburua, Itinerarium Cambriae. 1066ko normandiarren konkistaren ondoren, literatura anglo-normandarra garatu zen, Europa kontinentaleko literatur joerak sartuz, keinu-kanta (chanson de geste) adibidez. Hala ere, literatura anglo-normandarraren garapen indigena goiztiarra izan zen, Oïl literatura kontinentalarekin alderatuta.

Erdi Aroko ingelesa

Artur erregearekiko interesak XV. mendean jarraitu zuen Sir Thomas Maloryren Arturoren heriotza (Le Morte d'Arthur) (1485) obrarekin, frantses eta ingeles arturiar erromantze batzuen bilduma ezagun eta eragingarriarekin. Caxtonek Ingalaterran inprimatutako lehen liburuen artean zegoen.

Erdi Aroko antzerkia

Erdi Aroan, Europako herri hizkuntzetako antzerkia liturgiaren antzezpen erlijiosoetatik sortu zen. Misteriozko antzezlanak katedraletako atarietan edo jai egunetan ibiltzen ziren jokalarien eskutik aurkezten ziren. Mirari eta misterio antzezlanak, moraltasun eta interludioekin batera, geroago antzezlan forma landuagoetara eboluzionatu ziren, hala nola isabeldar eszenatokietan ikusi zen bezala. Erdi Aroko beste antzerki mota bat antzezlan popularrak izan ziren, Morris dantzarekin lotutako lehen kale-antzerkiaren modua, Saint George eta Dragoia zein Robin Hood bezalako gaietan zentratuta. Istorio zaharrak berriro kontatzen zituzten herri-ipuinak ziren, eta aktoreak herriz herri ibiltzen ziren hauek publikoari antzezten, diruaren eta ostatuaren truke.

Utopia, Thomas More-n liburua, irudizko uhartearen ilustrazioa, 1516.

Errenazimentua: 1500-1660

Errenazimentuko estiloa eta ideiak Ingalaterran eta Eskozian barneratzen motel joan ziren, eta Isabeldar garaia (1558-1603) ingelesezko Errenazimenduaren gorentzat hartu ohi da. Hala ere, aditu askok 1500eko hamarkadaren hasieran ikusten dute haren hasiera, Henrike VIII.aren erregealdian (1491 - 1547).

Elisabethen garaia: 1558–1603

Poesia

XVI. mendearen amaieran, ingeles poesiak hizkuntza landua eta mito klasikoei buruzko aipamen zabalak erabiltzen zituen. Sir Edmund Spenser (1555–1599) The Faerie Queene-ren egilea izan zen, Tudor dinastia eta Isabel I.a ospatzen dituen poema epiko eta alegoria fantastikoa. Sir Philip Sidney (1554–1586) poeta, gortezaineta soldaduaren lanen artean daude Astrohel eta Stella, Poesiaren defentsa eta Arkadia. Abesti bezala musikatu nahi ziren olerkiak, Thomas Campionenak adibidez, ezagun egin ziren etxeetan literatura inprimatua gehiago hedatu zen heinean.

Antzerkia

Isabel I.aren erregealdian (1558–1603), eta ondoren Jaime I.en agintaldian (1603–25), Londresen zentratua zen kultura gortetsu eta ezaguna, poesia eta antzerki handiak sortu ziren. Ingalaterrako antzerkigileak italiar ereduaz zirraraturik zeuden, etas ondorioz, Italiako aktoreen komunitate nabarmena Londresen kokatu zen.

Francis Bacon.

Aita italiarra zuen John Florio hizkuntzalari eta hiztegigilea, errege-hizkuntzaren tutorea izan zen James I.aren gortean eta William Shakespeareren lagun eta eragin posiblea. Italiar hizkuntza eta kulturaren zati handi bat ekarri zuen Ingalaterrara. Montaigne-ren itzultzailea ingelesera ere izan zen. Antzerki isabeldarreko lehen antzezlanen artean daude Gorboduc (1561), Sackville eta Nortonena, eta Thomas Sydenham-en mendeku-tragedia Tragedia espainiarra (The Spanish Tragedy (1592). Bere garaian oso ezaguna eta eragin handikoa, Tragedia espainiarrak genero berri bat ezarri zuen literatura ingeleseko antzerkian, mendeku-antzerkia edo mendeku-tragedia. Bestalde, Jane Lumley izan zen Euripides ingelesera itzuli zuen lehen pertsona. Hain zuzen, Iphigeneia at Aulis-en itzulpena ingelesez emakume batek egindako lehen lan dramatikoa da.

William Shakespeare garai honetan oraindik gainditu gabeko poeta eta antzerkigile bezala nabarmentzen da . Shakespearek hainbat generotako antzezlanak idatzi zituen, besteak beste, historiak, tragediak, komediak eta erromantze berantiarrak edo tragikomediak. Isabelen garaian idatzitako lanen artean, Hamabigarren gaua komedia, Hamlet tragedia, eta historia arloan Henrike IV.aren lehen zatia daude.

Garai jakobearra: 1603-1625

Antzerkia

Shakespeareren ibilbideak jarraitu egin zuen James I.a erregearen garaian, eta XVII. mendearen hasieran "arazo-antzezlanak" izenekoak idatzi zituen, Neurria Neurrirako (Measure for measure), eta baita bere tragedia ezagunenetako batzuk ere, Lear erregea eta Antonio eta Kleopatra. Shakespeareren tragedietako argumentuak akats larrietan oinarritzen dira, ordena irauli eta heroia eta maite dituenak suntsitzen dituztenak. Bere azken garaian, Shakespearek amodioa edo tragikomediara jo zuen, eta lau antzezlan nagusi osatu zituen, tartean Ekaitza (The Tempest). Tragediak baino latz gutxiagokoak, lau antzezlan hauek 1590eko hamarkadako komediak baino tonu larriagoa dute, baina adiskidetzearekin eta akats tragikoak izan daitezkeen barkamenarekin amaitzen dira.

Poesia

Shakespearek ingeles sonetoa ere ezaguna egin zuen, eta horrek aldaketa nabarmenak ekarri zituen Petrarkaren ereduan. 154 sonetoz osatutako bilduma, denboraren joana, maitasuna, edertasuna eta hilkortasuna bezalako gaiak jorratzen zituztenak, 1609ko kuarto batean argitaratu ziren lehen aldiz.

Prosa

Sir Francis Bacon (1561–1626) filosofoak, Atlantis berria (New Atlantis) eleberri utopikoa idatzi zuen, eta Ezagutza da indarra (Knowledge is Power) esaldia sortu zuen. Francis Godwin-en 1638ko Gizakia ilargian (The Man in the Moone) obrak ilargirako irudizko bidaia bat kontatzen du, eta gaur egun ingeles literaturako zientzia-fikziozko lehen obratzat hartzen da.

Berpizkunde berantiarra: 1625–1660

Poeta metafisikoek idazten jarraitu zuten garai honetan. John Donne eta George Herbert 1625 baino lehen hil ziren, baina bigarren belaunaldiko poeta metafisikoak agertu ziren: Andrew Marvell (1621–1678), Thomas Traherne (1636 edo 1637–1674) eta Henry Vaughan (1622–1695). Haien estiloa zintzoa zen, metafisiko harrokeriak zituena: antzeko edo ezohiko metaforak, hala nola Marvellek arima ihintz tanta batekin alderatzea; edo Donnek iparrorratz-pare baten jardunaren maitaleengan absentziaren ondorioen deskribapena.

Aphra Behn

Errestaurazioa: 1660–1700

Antzerkia

1660an monarkiaren berrezarkuntzak literaturari hasiera berria eman zion, bai erregearen gorte mundutar eta jostalari berria ospatzeko, bai horren erreakzio bezala. Ingalaterrako antzokiak berriro ireki zirelako, Oliver Cromwellen babespean itxi ondoren. Puritanismoak indarra galdu zuen, eta "Errestaurazioaren komedia" genero ezaguna bilakatu zen. Berrezarkuntzako komediak 1660tik 1710era bitartean Errestaurazio garaian idatzi eta antzeztutako ingelesezko komediak aipatzen ditu. Horrez gain, emakumeei lehen aldiz eman zitzaien oholtza gainean aritzeko aukera.

Poesia

Behnek The Rover-en Willmore pertsonaiaren irudikapena, eta George Etherege-ren Modako gizona (1676) filmeko Dorimant zimurtsu eta poesia errezitatzailean, John Wilmot, Rochester-eko 2. kondea (1647–1680), ingeles libertino bati buruzko satira bezala ikusten dira. Bere garaikide Andrew Marvell-ek "ingeles satiristarik onena" bezala deskribatu zuen, eta oro har, berrezarkuntzaren izpirituen artean poeta nabarmenena eta jakintsuena zela kontsideratzen da.

Prosa

John Evelyn (1620–1706) eta Samuel Pepys (1633–1703) eguneroko bizitza eta garai hartako eszena kulturala irudikatu zituzten Londresko egunkarietan. Beraien lanak Ingalaterrako berrezarkuntza aldirako iturri nagusi garrantzitsuenetakoak dira, eta gertaera handi askoren lekukoek osatzen dute, hala nola Londresko Izurrite Handia (1644–5) eta Londresko Sute Handia (1666).

Daniel Defoeren 1719ko Robinson Crusoe eleberria, Crusoe "Man Friday"ren gainean zutik, kanibaletatik askatu ostean.

XVIII. mendea

Augustoren aroa: 1701–1750

Ingeles literaturan XVII. mendearen amaiera eta XVIII. mendearen hasiera (1689–1750) "Augustoren Aroa" bezala ezagutzen da. Garai honetako idazleek "izugarri miresten zituzten beren pareko erromatarrak, haien lanak imitatzen zituzten, maiz paralelismoak eginaz" mundu garaikidearen eta antzinako Augusto erromatar enperadorearen aroarekin (K.o. 27 - K. a. 14). Garai honetako idazle nagusietako batzuk Jonathan Swift (1667-1745) idazle anglo-irlandarra, William Congreve (1670-1729), Joseph Addison (1672-1719), Richard Steele (1672-1729), Alexander Pope (1672-1729) Henry Fielding (1707–54) eta Samuel Johnson (1709–84 izan ziren.

1707: Britainia Handiaren sorrera

Eskoziako eta Ingalaterrako parlamentuak 1707an Britainia Handiko Erresuma Bakarra eratzeko, eta Batasuneko ekintzek estatu bateratua sortzeko, eragin handia izan zuen Ingalaterrako literaturan, eta baita ingeles idazleen artean kontzientzia nazionalean ere. Eskoziako egoera desberdina izan zen: kultur identitateari eusteko nahia zuten, baina ingeleseko merkatu literaturaren eta ingeleseko literatura estandar hizkuntzak eskainitako abantailak bultzatu zituenean, Eskoziako idazleak "britainiar literaturan" bezala deskribatu zituzten.

Prosa, eleberria barne

Prosan, garai hartako lehen zatia ingeles saiakeraren garapenak itzali zuen. Joseph Addison eta Richard Steeleren Ikusleak saiakera britainiarraren forma ezarri zuen, gizakiaren bizitzako behatzaile bereizikoaren posea mundua meditatzen zuena, bertan egindako aldaketa zehatzik eman gabe. Hala ere, hau izan zen ingelesezko eleberria zaharberritzean sortu zen lehenengo aldia, arte forma garrantzitsu batean garatuta. Daniel Defoe, kazetaritzatik aldendu eta kriminalen bizitzak idatzi zituen, fikziozko Roxana eta Moll Flanders kriminalen istorioak bezalakoak.

Daniel Defoe.

Ingelesezko eleberria, oro har, Daniel Defoeren Robinson Crusoe (1719) eta Moll Flanders (1722) lanekin hasi zela azaldu izan da, nahiz eta John Bunyanen Erromesaren aurrerapena (The Pilgrim's Progress) (1678) eta Aphra Behnen, Oroonoko (1688) ere garaikoak izan. XVIII. mendeko beste nobelagile britainiar nagusi bat Samuel Richardson da, Pamela edo bertute saritua (Pamela or Virtue Rewarded) (1740) eta Clarissa eleberri epistolarioen egilea, eta baita Henry Fielding, Joseph Andrews (1742) zein Tom Joneses historia, Fundazio bat  (The History of Tom Jones, a Foundling) (1749) idatzi zituena.

Bestalde, Addison eta Steele prosa mota batean adibideak baziren, Jonathan Swift-en Gulliverren Bidaiak satiraren egilea beste maila batean zegoen. Proposamen apala (Modest Proposal) eta Drapierren gutunak (Drapier Letters) lanetan, Swift-ek gogoz kontra defendatu zuen Irlandako herria kolonialismoaren harraparietatik. Honek istiluak eta atxiloketak eragin zituen, baina Swift-ek, irlandar katoliko erromatarrekikoen maitasunik ez zuenez, haserre zegoen ikusitako gehiegikeriengatik.

William Hogarth ingeles satirista piktoriko eta marrazkilari editorialariari, mendebaldeko arte sekuentzialaren aitzindari izatea aitortu diote. Bere lana erretratu errealistetatik hasi eta "gai moral modernoak" izeneko komiki sortarainokoa izan zen. Horrela, politika eta ohitura garaikideak satirizatzen ditu.

Antzerkia

Irlandako antzerkiaren historia dokumentala 1601an hasi zen arren, goi-mailako antzerkigileak William Congleve (1670-1729) zaharberritze komedien idazle eta munduko egilearen idazle interesgarrienetako bat, eta George Farquhar (1677-1707), izan ziren. Zaharberritze komedian 1660tik 1710era bitartean idatzitako eta burututako ingeleseko lanak aipatzen dira. Ohituren komediaren zaharberritzez, komediaren sinonimo bezala erabiltzen zen.

Olerkigintza

Garai horretako poetarik aipagarriena Alexander Pope da (1688-1744), bere lan garrantzitsuenak honakoak izanik: Blokeoaren bortxaketa (1712; 1712an handitua); Iliadaren itzulpena (1715-20); Odisearen itzulpena (1725-26); eta Dunciad (1728; 1743). Bere heriotzaz geroztik, Pope berriro ebaluazio egoera etengabean egon da. Bere artifizial altuagatik, prosodia zorrotzagatik, eta batzuetan bere satiraren krudelkeria izugarriagatik, poeta erromantikoek kritikatu egin zuten, eta ez zen 1930 arte bere ospea berpiztu.

Erromantizismoaren sustraiak: 1750-1798

Mendearen bigarren erdialdean "Johnsonen garaia" deitzen da. Samuel Johnson (1709-1784), Dr. Johnson izenarekin izendatua sarritan, ingelesezko idazle nagusi bat izan zen, literaturarentzako egindako ekarpen iraunkorrengatik. Poeta, saiakeragilea, moralista, literatura kritikaria, biografoa, editorea eta lexikografoa zen, eta Johnson "dudarik gabe, ingelesezko historian letren gizon bereizgarriena" bezala deskribatua izan da.

Mary Shelley

Bederatzi urteko lanaren ostean, Johnsonen Ingeles hizkuntzaren hiztegia (A Dictionary of the English Language) argitaratu zen 1755ean. Ingeles modernoan eragin handia izan zuen, eta "bakarka egindako ekarpen akademiko handienetako bat" izan dela deskribatu da. Hiztegiagatik, bere Shakespeareren edizioagatik eta bereziki bere Poeten bizitzak bezalako lanagatik, gaur egun literatura ingelesa deitzen duguna asmatzen lagundu zuen.

Erromantizismoa: 1798-1837

Erromantizismoa mugimendu artistikoa, literarioa eta intelektuala izan zen, eta Europan izan zuen jatorria XVIII. mendean. Hainbat data ematen dira literatura britainiarrean, baina Balada lirikoak argitaratzea 1798an ere, hasiera bezala hartzeko. Eta Victoria erreginaren koroa 1837an gauzatu zen arren, William Wordsworth 1850 arte bizi izan zen, eta William Blake-k 1798. urtearen aurretik argitaratu zituen bere lanak. Hala ere, garai horretako idazleek "ez zuten pentsatu" erromantiko bezala, eta Victoriako garaiko kritikak erabili ziren lehenengo aldiz.

Poesia erromantikoa

William Blake (1757-1827) poeta, margolaria eta editorea (1757-1827) erromantiko ingelesaren arteran lehena izan zen. Garai hartako literaturaren korronte nagusietatik deskonektatuta, Blake-k bere bizitzan zehar ez zuen onespenik jaso. Baina adin erromantikoaren poesia eta ikusizko arteen historiako irudi ezinbestekotzat bezala kontsideratzen da. Bere lan garrantzitsuenen artean Inozentziaren abestiak (1789) Eskarmentuaren abestiak (1794) "eta Profezia sakonak eta zailak" daude. Etan baita Albioneko alaben ikuspegiak (1793), Urizen lehen liburua (1794), eta "Jerusalem: Albion erraldoiaren emanaldia" (1804).

Bigarren belaunaldia

Poeta erromantikoen bigarren belaunaldian Lord Byron (1788–1824), Percy Bysshe Shelley (1792–1822) eta John Keats (1795–1821) daude. Byronek, ordea, XVIII.mendeko satiristen eragina izan zuen eta beharbada, hiruretatik "erromantikotasun" gutxien zuen. Horrela, "Aita Santuaren adimen distiratsua, bere garaikide erromantikoen 'sistema poetiko okerra' baino nahiago zuen".

Beste poeta batzuk

Garai honetako beste poeta garrantzitsu bat John Clare (1793–1864) izan zen. Clare baserriko langile baten semea zen, Ingalaterrako landa-eremuaren ospakizunen irudikapenengatik eta bertan gertatzen ari ziren aldaketeei buruz egin zituen idatziengatik izan zen ezaguna.

Erromantizismoa eta eleberria

Garai honetako eleberrigile nagusiak Jane Austen (1775–1817) eta Sir Walter Scott (1771–1832) eskoziarra izan ziren, eta hainbat motatako fikzio gotikoak ere loratu ziren. Austenen lanek XVIII. mendearen bigarren erdiko sentsibilitate nobelak satirizatzen dute, eta XIX. mendeko errealismorako trantsizioaren parte dira. Austenen lanen artean daude Harrotasuna eta aurreiritziak (Pride and Prejudice) (1813), Zentzua eta sentikortasuna (Sense and Sensibility) (1811), Mansfield Park (1814), Emma (1815) eta Pertsuasioa (Persuasion) (1818).

Charles Dickens

Literatura viktoriarra: 1832–1900

Fikzio viktoriarra

Eleberria

Victoriar garaian (1832–1900) eleberria ingelesezko literatura genero nagusia bilakatu zen. Emakumeek garrantzi handia izan zuten goranzko ospe horretan, bai egile bezala zein irakurle gisa. Fikzioaren hileroko serializazioak ospearen gorakada sustatu zuen, alfabetatzearen gorakadaren, inprimaketaren aurrerapen teknologikoen eta banaketa-ekonomiaren hobekuntzaren konbinazioaren ondorioz. Liburutegi zirkulatzaileak, liburuak urteko harpidetza baten truke maileguan hartzeko aukera ematen zutenak, eleberriaren ospea handitzeko beste faktore bat izan zen.

Charles Dickens 1830eko hamarkadaren amaieran azaldu zen literatura eszenan, eta laster izan zen, ziurrenik, literatura britainiarraren historiako eleberrigile ospetsuena. Dickensek gogor satirizatu zituen gizarteko hainbat alderdi, lantegiak barne Oliver Twist-en bezala, eta Etxe latz (Bleak House)-en sistema juridikoaren porrotak. Azken urte hauetan Dickens gehiago mirestua izan da bere azken eleberriengatik, hala nola Dombey eta semea (Dombey and Son) (1848), Etxe latz (Bleak House) (1853), Dorrit txikia (Little Dorrit) (1857), Itxaropen handiak (Great Expectations) (1861), eta Gure Elkarren Laguna (Our Mutual Friend) (1865).

Dickens-en lehen lehiakidea William Makepeace Thackeray izan zen, victoriar garaian haren atzetik bigarren sailkatuta egon zena. Baina gaur egun askoz gutxiago irakurtzen zaio. Banitate azoka (Vanity Fair) (1847) eleberriarengatik bakarrik ezagutzen da.

Brontë ahizpak, Emily, Charlotte eta Anne, beste eleberrigile esanguratsu batzuk izan ziren 1840ko eta 1850eko hamarkadetan. Beraien eleberriek zirrara eragin zuten argitaratu zirenean, baina gero klasiko bezala onartu zituzten. Charlotte Brontëren lanik nabarmenena Jane Eyre izan zen, eta lehen pertsonan biziki emakumezkoen ikuspuntutik idatzita egoteak bide berriak urratu zituen. Emily Brontë-ren eleberri ezagunena Wutheringo altuerak (Wuthering Heights) izan zen eta, Juliet Gardiner-en arabera, "bere hizkuntzaren eta irudien sexu-grina eta botere biziak txunditu eta ikaratu egin zituen kritikariak". Bestalde, Anne Brontë-ren eleberri ospetsuena 1847ko Agnes Grey izan zen, turora baten bizitza bakartia jorratzen duena.

Elizabeth Gaskell ere idazle arrakastatsua izan zen, eta Iparraldea zein hegoaldea (North and South) eleberrian Ingalaterrako iparralde industrialaren bizimodua hego aberatsagoarekin kontrajartzen du. Bestalde, Anthony Trollope victoriar garaiko eleberrigile ingeles arrakastatsu, emankor eta errespetatuenetako bat izan zen. Bere obrarik gogokoenetako batzuk Barsetshireko mendebaldeko herrialde imaginarioan kokatzen dira, besteak beste, Zaindaria (The Warden) (1855) eta Barchester dorreak (Barchester Towers) (1857. Trolloperen eleberriek, Ingalaterra viktoriar goiztiarreko lur-jabeen eta profesional klaseen bizitza erretratatzen dute.

George Elliot.

George Eliot (izatez Mary Ann Evans) victoriar garaiko erdialdeko eleberrigile ezagunenetako bat izan zen. Bere lanak, batez ere Middlemarch errealismo literarioaren adibide garrantzitsuak dira, eta hainbat alorrengatik miresten dira, hala nola victoriarren xehetasun literario altuen konbinazioagatik, zabaltasun intelektualarekin urruntzen duena, sarritan irudikatuz muga geografiko estuak. Horrek Tolstoirekin alderatzea ekarri du. Bestalde, George Meredith eleberrigile ezaguna Richard Feverelen proba (The Ordeal of Richard Feverel) (1859) eta Egoista (The Egoist) (1879) lanengatik gogoratzen da. Bere ospea oso ondo mantendu zen XX. mendean, baina gerora behera egin zuen.

Thomas Hardyren eleberrietan landa-gaiekiko eta landa-egoera sozial eta ekonomiko aldakorrekiko interesa ikusten da. Errealista viktoriarra, George Elioten tradiziokoa, erromantizismoak ere eragina izan zuen bai bere eleberrietan zein poesian, batez ere William Wordsworthena. Eleberri egile bezala ospea lortu zuen lan hauekin: Maddingo jendetzatik urrun (Far from the Madding Crowd) (1874), Casterbridgeko alkatea (The Mayor of Casterbridge) (1886), d'Urbervilletarren Tess (Tess of the d'Urbervilles) (1891) eta Jude Iluna (Jude the Obscure) (1895).

XIX. mende amaierako beste nobelagile esanguratsu bat George Gissing dugu, 1880 eta 1903 artean 23 eleberri argitaratu zituena. Bere eleberririk ezagunena Grub kale berria (New Grub Street) da, 1891an argitaratua. Halaber, 1890eko hamarkadaren amaieran, Joseph Conrad poloniar jatorriko etorkinaren lehen eleberria argitaratu zen, literatura modernistaren aitzindari garrantzitsua. Conrad-en Iluntasunaren Bihotza (Heart of Darkness) 1899an argitaratu zen.

Istorio laburra

Badaude 1790 eta 1810 artean bereizita argitaratutako istorio laburren kontakizunen Europako lehen adibideak, baina benetako lehen ipuin bildumak 1810 eta 1830 bitartean agertu ziren garai bereko hainbat herrialdetan. Erresuma Batuko lehen ipuinak Richard Cumberlanden "Narrazio nabarmena" eta "Montremoseko pozoitzailea" (1791) bezalako ipuin gotikoak izan ziren. Bestalde, Sir Walter Scott eta Charles Dickens bezalako eleberrigile handiek ere istorio labur batzuk idatzi zituzten.

Robert Louis Stevenson.

Genero fikzioa

Garai honetan genero fikzioaren garapen garrantzitsuak gertatu ziren. Abenturazko eleberriak ezagunak ziren, Sir John Barrow-en 1831ko Matxinada sari gainean (Mutiny on the Bounty)-ren deskripzioa barne. Galdutako mundua (Lost World) literatur generoa abenturazale inperialen aurkikuntza arkeologikoen istorio errealetan inspiratu zen. Sir Henry Rider Haggard-ek 1885ean idatzi zuen lehen adibideetako bat, Solomon erregearen meategiak (King Solomon's Mines). Europako politika garaikideek eta maniobra diplomatikoek Anthony Hope-ren Zendako gatibua (The Prisoner of Zenda) (1894) abentura eleberriaren berri eman zuten. Robert Louis Stevensonek (1850–94) ere genero honetako lanak idatzi zituen, besteak beste Bahituak (Kidnapped) (1886), 1745eko jakobiten altxamenduaren ostean girotutako eleberri historikoa, eta Altxorraren irla (Treasure Island) (1883), piraten abentura klasikoa.

Wilkie Collins-en The Moonstone (1868) eleberri epistolarioa ingelesezko lehen eleberri detektibetzat hartzen da, eta handik gutxira Sir Arthur Conan Doylek Londresen bizi zen "aholkularitzako detektibe" bati buruzko Sherlock Holmes seriea hasi zuen. Doylek lau eleberri eta berrogeita hamasei ipuin idatzi zituen Holmes protagonistatzat hartuz, 1880tik 1907ra, azken kasu batekin 1914an.

Herbert George Wellsen idazle-karrera 1890eko hamarkadan hasi zen Munduen Gerra (The War of the Worlds) (1898) bezalako zientzia-fikziozko eleberriekin, martzianoek Ingalaterra viktorianoaren inbasioa deskribatzen zutena, eta hain zuzen Wells da, Jules Verne frantziarrarekin batera, zientzia-fikzioaren generoaren garapenean pertsonaia nagusitzat hartzen dena.

Haur literatura

Haurrentzako literatura genero bereizi gisa garatu zen Victoriar garaian, eta zenbait obra nazioartean ezagunak izan ziren, hala nola, Lewis Carroll-en Aliceren abenturak Lurralde Miresgarrian (1865). XIX. mendearen amaieran, Beatrix Potter egilea eta marrazkilaria haurrentzako liburuengatik ezaguna zen, animalia pertsonaiak bezala agertzen zirelako, besteak beste, Peter Rabbit-en ipuina (1902).

Poesia victoriarra

Poesia victoriar garaiko poeta nagusiak Alfred, Lord Tennyson (1809–1892), Robert Browning (1812–89), Elizabeth Barrett Browning (1806–61) eta Matthew Arnold (1822–88) izan ziren. Garai honetako poesiak erromantikoen eragin handia izan zuen, baina bere norabideetan ere joan zen. Bereziki aipagarria izan zen bakarrizketa dramatikoaren garapena, garai honetan poeta askok erabiltzen zuten forma, eta Browningek hobetu zuena.

Oscar Wilde 1882an.

Antzerki victoriarra

XIX. mendearen lehen erdiaren zati handi batean, Londresko eta probintziako antzokietako drama Patent antzerki konpainietara mugatu zen lizentzia sistema baten bidez, eta gainerako antzoki guztiek entretenimendu musikalak baino ezin izan zituzten egin (nahiz eta magistratuek noizbehinkako emanaldi dramatikoak lizentziatzeko ahalmena izan). 1843ko Antzokien Legea onartzeak Patent antzokiek zuten antzerkiaren monopolioa kendu zuen.

Dion Boucicault (1820–90) antzerkigile irlandarra komedia idazle oso ezaguna izan zen, eta Londresko eszenatokian arrakasta lortu zuen Londresko Asegurua bezalako lanekin XIX. mendearen erdialdean. Hala ere, orokorrean antzerkiak ez zuen genero bezala garrantzirik lortu XIX. mendearen amaierara arte. Orduan antzerkigile nagusiak sortu ziren, besteak beste, George Bernard Shaw, Armak eta gizona (Arms and the Man) (1894), eta Oscar Wilde, Ernesto izatearen garrantzia (The Importance of Being Earnest) (1895). Bi idazle irlandar hauek batez ere Ingalaterran bizi izan ziren eta ingelesez idatzi zuten, Wilderen frantsesezko zenbait lan izan ezik.

XX. mendea

1922. urtean Britainia Handiaren eta Irlandaren arteko harremanean aldaketa nabarmena izan zen. Irlandako Estatu Askea (batez ere katolikoa) ezarri zen Irlanda gehienean, Ipar Irlanda nagusiki protestantea Erresuma Batuaren parte izaten jarraitzen zuen bitartean. Banatze horrek 1922 baino lehenagoko irlandar idazkera literatura kolonial gisa zenbateraino tratatu behar den zalantzan jartzen du. Ipar Irlandako literatura irlandarra ala britainiarra den zalantzan jartzen dutenak ere badaude. Britainia Handiko mugimendu nazionalistek, Galesen eta Eskozian bereziki, idazleengan ere eragin nabarmena izan zuten XX. eta XXI. mendeetan.

Modernismoa eta kultur berpizkundea: 1901–1945

1910etik aurrera mugimendu modernista, britainiar literaturan eragina izaten hasi zen. Beren aurrekari viktoriarrak normalean klase ertaineko gustua asetzeko pozik egon baziren ere, XX. mendeko idazleak sarritan urrunduta sentitu ziren hartatik, beraz intelektualki zailagoak ziren obrak idatziz edo eduki onargarrien mugak gaindituz erantzun zuten.

Lehen Mundu Gerra

Lehen Mundu Gerraren bizipenak Wilfred Owen, Rupert Brooke, Isaac Rosenberg, Robert Graves eta Siegfried Sassoon bezalako gerra poeten lanetan islatu ziren. In Parentesi, David Jones-ek 1937an argitaratutako lehen poema epiko bat, Lehen Mundu Gerrako literaturako lan aipagarrietako bat da, Galesko tradizioen eragina izan zuena, Jones Ingalaterran jaio arren. Ez-fikziozko prosan, garrantzitsua da Thomas Edward Lawrenceren Lawrence of Arabia kontakizun autobiografikoa, Otomandar Inperioaren aurkako Arabiar Matxinadaren Zazpi Zutabeen Jakinduria liburuan.

Virginia Woolf 1927an.

Poesia: 1901–1945

XIX. mendean ezer gutxi argitaratu zuten bi poeta viktoriarrak, Thomas Hardy (1840–1928) eta Gerard Manley Hopkins (1844–89), baina olerkari nagusitzat hartu izan dira geroztik. Hardyk XIX. mendearen amaieran bere ospea eleberriekin ezarri arren, poesia ere idatzi zuen bere ibilbidean. Hala ere 1898ra arte ez zuen bere lehen bilduma argitaratu, eta beraz, XX. mendeko olerkari bezala hartzen da. Gerard Manley Hopkins-en Poems liburua 1918an argitaratu zuen Robert Bridgesek, autorea hil ostean.

Eleberri modernista

Mende berriaren hasierako hamarkadetan modernismoa literatura mugimendu garrantzitsu bat bilakatuko zen arren, idazle bikain asko ere bazeuden, Thomas Hardy bezala, modernistak ez zirenak. Nobelagileen artean hauek daude: Rudyard Kipling (1865–1936), poeta arrakastatsua ere izan zena; Herbert George Wells (1866–1946); John Galsworthy (1867–1933), (Literaturako Nobel Sariduna, 1932an), eta bere eleberrien artean The Forsyte Saga dago (1906–21); Arnold Bennett (1867–1931) Emazte zaharren ipuina (The Old Wives' Tale)-ren (1908) idazlea; Gilbert Keith Chesterton (1874–1936), eta Edward Morgan Forster (1879–1970). XX. mendearen hasierako idazle britainiar ezagunena Rudyard Kipling izan zen dudarik gabe, eleberrien, ipuinen eta olerkien idazle polifazetikoa, eta orain arte Literaturako Nobel Saria jaso zuen gazteena, 1907an.

Herbert George Wells egile oso emankorra izan zen, eta gaur egun zientzia fikziozko generoan egindako lanagatik da ezaguna. Bere lanik nabarmenenak Munduen Gerra (The War of the Worlds) eta Denboraren makina (The Time Machine) dira, 1890eko hamarkadan idatziak. Edward Morgan Forster-en A Passage to India 1924-ko obrak inperialismoaren erronkak islatzen zituen, eta bere lehenagoko lanek, hala nola Bista duen Gela bat (A Room with a View) eta Howards-en amaiera (Howards End), Ingalaterrako edwardiar gizartearen murrizketak eta hipokresia aztertu zituzten.

1920ko eta 1930eko hamarkadetako idazleen artean, Virginia Woolf feminista eragin handikoa izan zen, kontzientzia korrontearen teknikarekin lotutako estilo berritzailea sortuz. Idatzi zituen eleberri ezagunenen artean, Mrs Dalloway, The Waves eta A Room of One's Own daude. Azken honetan dator bere diktamen famatua: "Emakume batek dirua eta gela bat izan behar ditu fikzioa idatzi nahi badu". Woolf eta Forster, idazle, intelektual, filosofo eta artisten Bloomsbury eragin handiko taldeko kideak ziren.

George Orwell

Hasierako beste modernista batzuk Dorothy Richardson, bere eleberria Pointed Roof kontzientzia teknikaren korrontearen adibiderik goiztiarrenetakoa izanik, eta David Herbert Lawrence dira. Honek behe eta erdi mailako klaseen bizitza sozialari buruz idatzi zuen, eta baita bere garaiko gizarte arauetara egokitu ezin zirenen bizitza pertsonala; Semeak eta maitaleak (Sons and Lovers) bere lehen maisulantzat bezala jotzen da. Ondoren, Ortzadarra (The Rainbow) eta Emakume maitemindua (Women in Love) argitaratu zituen. Aldaketa garrantzitsu bat 1930eko eta 1940ko hamarkadetan hasi zen, langile klaseko eleberrien tradizio bat garatuz, langile klaseko jatorria zuten idazleen eskutik.

Bestalde, George Orwell saiogile eta eleberrigilearen lanak XX. mendeko iruzkin sozial eta politiko garrantzitsutzat hartzen dira, pobrezia bezalako gaiak jorratzen dituelako, Wigan kairako bidea (The Road to Wigan Pier), eta 1940ko hamarkadan totalitarismoa Animalien abeletxea (Animal Farm ) bezalako satiretan. Malcolm Lowryk idazleak 1930eko hamarkadan hainbat lan argitaratu zuen, baina bereziki Sumendiaren azpian (Under the Volcano) filmagatik da ezaguna. Evelyn Waugh-ek 1920ko eta 1930eko hamarkadetako "gazteen gauza distiratsuak" satirizatu zituen, batez ere Hauts eskukada bat (A Handful of Dust) eta Gainbehera eta erorketa (Decline and  Fall) lanetan. Era berean, Aldous Huxleyk, 1932an Brave New World bere distopia famatua argitaratu zuen, John Cowper Powys-en A Glastonbury Romance lanaren urte berean. Azkenik, 1938an Graham Greeneren Brighton Rock eleberri nagusia argitaratu zen.

Modernismo berantiarra: 1946–2000

Nahiz eta batzuek ikusi zuten modernismoa 1939 inguruan amaitzen zela, literatura ingelesari dagokionez, "Modernismoa agertu eta hasi zenean postmodernismoa zalantzan jarri zen ia guztiz, viktorianismotik modernismorako trantsizioa gertatu zenean bezala". Izan ere, zenbait modernistak bizitzen eta argitaratzen jarraitzen zuten 1950an eta 1960an, besteak beste, Thomas Stearn Eliot, Dorothy Richardson eta John Cowper Powys. Bestalde, 1901ean Northumberland-en jaio zen Basil Bunting poetak 1965an Briggflattse argitaratu zuen.

DH Lawrence.

Eleberria

1947an Malcolm Lowryk Sumendiaren azpian (Under the Volcano) argitaratu zuen. George Orwellen totalitarismoaren satira, Mila bereratzeirehun eta laurogeita lau (Nineteen Eighty-Four) ospetsua, 1949an argitaratu zen. Saiakeragile eta eleberrigilea, Orwellen lanak XX. mendeko iruzkin sozial eta politiko garrantzitsuak dira. Evelyn Waugh-en Bigarren Mundu Gerrako trilogiako Ohorezko ezpata (Sword of Honor) (1952–61) argitaratu zen garai horretan.

Graham Greeneren lanak 1930eko hamarkadatik 1980ko hamarkadara bitartekoak dira. Katolizismora bihurtu zen eta bere eleberriek mundu modernoko gai moral eta politiko anbibalenteak aztertzen dituzte. 1950eko hamarkadan eta geroago idatzi zuten beste eleberrigile batzuk hauek izan ziren: Anthony Powell, A Dance to the Music of Time; Sir William Golding Nobel sariduna; Dame Iris Murdoch filosofo anglo-irlandarra (sexu-harremanak, morala eta inkontzientearen boterea jorratzen zituen); eta Dame Muriel Spark eleberrigile eskoziarra, Jean Brodie andereñoaren lehena idatzi zuena. Anthony Burgess bereziki gogoratua da A Clockwork Orange eleberri distopikoagatik. Eta Mervyn Peakek bere fantasia gotikoko Gormenghast trilogia argitaratu zuen 1946 eta 1959 artean. Angela Carter eleberrigile eta kazetaria izan zen, eta bere lan feminista, magiko eta pikareskoengatik ze ezaguna.

Sir Salman Rushdie Britainia Handian behin betiko finkatu ziren britainiar kolonia ohietako Bigarren Mundu Gerraren osteko idazleen artean dago. Dena den, Rushdiek Gauerdiko haurrak filmarekin lortu zuen ospea. Bere eleberririk eztabaidagarriena, Bertso satanikoak, Mahomaren bizitzan inspiratu zen neurri batean.

Hego Rhodesiako (gaur egun Zimbabwe) Doris Lessing-ek 1950ean argitaratu zuen bere lehen eleberria Belarra kantuan dago, Ingalaterrara emigratu ostean. Hasieran Afrikako bizipenei buruz idatzi zuen, baina Lessing laster bilakatu zen presentzia nagusia ingeles eszena literarioan, maiz argitaratuz, eta Literaturako Nobel Saria irabazi zuen 2007an. Sir V. S. Naipaul beste etorkin bat izan zen, Trinidaden jaioa, eta baita Literaturako Nobel Saria irabazi zuen. Antilletakoa da George Lamming, eta Pakistanekoa berriz, Hanif Kureshi antzerkigile, gidoilari, zinemagile, eleberrigile eta ipuin idazlea. Kazuo Ishiguro 2017ko Nobel sariduna Japonian jaio zen, baina bere gurasoak sei urte zituela Britainia Handira emigratu zuten, eta heldu zenean britainiar herritar bihurtu zen. Bestalde, Martin Amis XX. mendearen amaierako eta  XXI. mendearen hasierako eleberrigile britainiar nabarmenetako bat da. Azkenik, Pat Barkerrek sari ugari irabazi ditu bere fikzioagatik, eta Ian McEwan eleberrigile eta gidoilari ingelesa ere ospe handiko idazlea da.

Antzerkia

Samuel Beckett.

1950eko hamarkadaren amaieran eta 1960koaren hasieran garatu zen antzerki britainiarrean kultur mugimendu garrantzitsu bat, "Sukaldeko harraska errealismokoa" deitua, artea, eleberria, zinema eta telebistako antzezlanak garatuz. Mugimendu artistiko honetako kideei "Gizon gazte haserretuak" terminoa ezarri zitzaien. Langile klaseko etxeetako bizitzak irudikatzen zituen errealismo sozialaren estiloa erabili zuen, arazo sozialak eta gai politikoak aztertzeko. Gerraosteko antzezlan ohikoenak, Sir Terence Rattigan eta Sir Noël Coward bezalako dramaturgoenak ziren, eta 1950eko hamarkadan "Gizon gazte haserretuak" kolokan jarri zituzten, John James Osborneren Atzera begiratu haserre (Look Back in Anger) (1956) bezalako antzezlanetan.

1950eko hamarkadan, absurduaren antzerkiak dramaturgo britainiarrei eragin handia egin zien, batez ere Samuel Beckett irlandarraren Godoten zain (Waiting for Godot) antzezlanak. Eragina izan zutenen artean, Harold Pinter-en Urtebetetze festa (The Birthday Party) eta Tom Stoppard-en Rosencrantz eta Guildenstern hilda daude (1966) izan ziren.

1968ko Antzokien Legeak, 1737tik Britainia Handian zegoen eszenaren zentsura sistema deuseztatu zuen. Londresko eszenatokien askatasun berriak probatu zituen Howard Brentonen Erromatarrak Britainian (The Romans in Britain) filmak, Antzoki Nazionalean lehen aldiz 1980an antzeztua, eta gerora 1982an arrakastarik gabeko akusazio partikular baten ardatza izan zena. XX. mendean, baina beranduago hasitako beste antzerkigile batzuk honako auek dira: Sir Alan Ayckbourn Pertsonaia singularra, (1972) lanarekin, Michael Frayn antzerkigile eta eleberrigilea, David Hare, David Edgar eta Dennis Potter, lan dramatiko bereizgarriena telebistarako ekoitzi zuena.

1950eko eta 1960ko hamarkadetan britainiar dramaturgo garrantzitsu askok BBCn hasi zuten beren karrera modu eraginkorrean, edo irratirako egokitutako lanak izan zituzten, besteak beste Caryl Churchill eta Tom Stoppard. Hauen "lehen ekoizpen profesionala BBC Radio-ko Justu gauerdia baino lehen programan izan zen, hamabost minutuko saioan, bertan erakutsiz dramaturgia berriak". Halaber, John Mortimer-ek 1955ean egin zuen debuta irratian dramaturgo bezala, bere Gizon traizionatuak bezala (Like Men Betrayed) eleberria BBC Light Programarako moldatuz.

Irratiko dramaturgo aipagarrien artean Brendan Behan irlandarra eta Angela Carter eleberrigilea zeuden. Eta irratirako sortutako lanik ospetsuenen artean honako hauek daude, Dylan Thomasen Esnearen egurpean  (Under Milk Wood) (1954), Samuel Beckett-en Erortzen den guztia (All That Fall) (1957), Harold Pinterren Min apur bat (A Slight Ache) (1959), eta Robert Bolten-en Urtaro guztietarako gizon bat (A Man for All Seasons) (1954).

Olerkigintza

Thomas Stearn Eliot, Wystan Hugh Auden eta Dylan Thomas poetak 1945etik aurrera oraindik argitaratzen ari ziren bitartean, poeta berriek 1950eko eta 1960ko hamarkadetan hasi zuten beren karrera, besteak beste Philip Larkin, Whitsun ezteiak, 1964, eta Ted Hughes Belatza euripean, 1957. Ipar Irlandak poeta esanguratsu ugari sortu zituen, ospetsuena Seamus Heaney Nobel sariduna izanik. Hala ere, Heaneyk bere burua irlandartzat hartzen zuen, eta ez britainiarra. Ipar Irlandako beste poeta batzuk Derek Mahon, Paul Muldoon, James Fenton, Michael Longley eta Medbh McGuckian dira.

J. K. Rowling, 2010.

Haur eta gazteentzako literatura

Roald Dahl haurrentzako fantasiazko eleberrien egile nabarmena da, bere lan nabarmenetako bat 1964ko Charlie eta txokolate fabrika izanik. Istorioak sarritan bere haurtzaroko esperientzietatik inspiratuta daude, askotan ustekabeko amaierak dituztela, eta sentimendurik gabeko umore ilunez. Garai honetako eskola istorio ezagunenak Ronald Searleren St Trinian's-enak dira.

Joanne K. Rowlingen Harry Potter fantasiazko seriea zazpi eleberriz osatutako sekuentzia bat da, Harry Potter azti nerabearen abenturak kontatzen dituena, historian gehien saldu den liburu sorta izanik. Seriea 67 hizkuntzatara itzuli da, Rowling historiako egilerik itzulienen artean kokatuz. Bestalde, Cressida Cowell-ek Nola entrenatu zure dragoia idatzi zuen, fikziozko bikingo mundu batean kokatutako hamabi liburuz osatutako sorta.

Literatura eskoziarra

XX. mendearen amaieran Eskozian hainbat eleberrigile garrantzitsu agertu ziren, besteak beste James Kelman, eta Samuel Beckett, eta egoera latzenetatik umorea sortu zuten. A. L. Kennedyren 2007ko Eguna eleberria Costa Book Awards sarietan Urteko Liburua izendatu zuten; Alasdair Gray-ren Lanark: Bizitza bat lau liburutan (1981) Glasgow bere jaioterrian kokatutako fantasia distopiko bat da.

Eskoziar garaikidean oso anglizatutako "Beheko lurretako eskoziarrak" (Lowland Scots") definizioa sarritan erabiltzen da, adibidez Irvine Welsh-en Trainspotting-en Edinburgoko dialektoa langile klaseko droga kontsumitzaileen bizitzaren deskribapen basati bat emateko. Bestalde, Ipar Irlandan James Fentonen poesia Ulsterreko eskoziar garaikidean idatzita dago. Michael Longley poetak (1939an jaioa) Ulsterreko eskozierarekin esperimentatu du bertso klasikoen itzulpenak egiteko, 1995eko Orkidea mamua bilduman bezala.

XX. mendeko genero fikzioa

Hogeigarren mendearen hasiera

Agatha Christie.

Hogeigarren mendearen hasierako genero honetako idazle esanguratsuenen artean Erskine Childersen Areetako igarkizuna (1903)-ren egilea dago, espioi eleberriak idatzi zituena. Emma Orczy (Orczy baronesa) Scarlet Pimpernel-en egilea izan zen, Frantziako Iraultza garaian Ingalaterrako senide baten abenturak kontatzen zituen erromantze historikoa. Izenburuko pertsonaiak "identitate sekretua duen heroi baten" nozioa ezarri zuen herri kulturan. John Buchan-ek berriz, John prestorea (1910) bezalako abentura eleberriak idatzi zituen. Abenturazale zaldunak protagonista duten eleberriak ezagunak izan ziren gerren artean, hala nola H. C. McNeile-ren Bulldog Drummond (1920) eta Leslie Charteris-en seriearekin adibidez. Bertan, liburu askotan Simon Templar-en, Santua ezizenez, abenturen kronikak jasotzen ditu.

Garai horri "Detektibeen Fikzioaren Urrezko Aroa" deitu zioten. Dame Agatha Christie, krimen eleberrien, istorio laburren eta antzezlanen idazlea, bere detektibeen 80 eleberriengatik eta West End-eko antzerki antzezlan arrakastatsuengatik gogoratzen da. "Krimenaren erreginak" bikoiztutako beste emakume idazle batzuen artean honakoak daude: Dorothy L. Sayers (jaun detektibea, Lord Peter Wimsey), Margery Allingham (Albert Campion ustez Sayers' Wimseyren parodia gisa sortua) eta Dame Ngaio Marsh (Roderick Alleyn) zeelandaberriarra. Bestalde, Georgette Heyerrek erromantze genero historikoa sortu zuen, eta fikzio poliziala ere idatzi zuen.

XX. mende hasierako zientzia-fikzioko lan garrantzitsu bat David Lindsay idazle eskoziarraren Bidaia bat Arkturora (A Voyage to Arcturus) da, 1920an argitaratua lehen aldiz, eta C. S. Lewis-en Space Trilogian eragin nagusia izan zuena.

1930eko hamarkadaren hasieratik 1940ko hamarkadaren amaierara arte, Oxfordeko Unibertsitateko ingeles fakultateari lotutako literatura eztabaida talde informal bat The Inklings izan zen. Bertako kide ezagunenak fantasiazko eleberrigile nagusiakizan ziren, hala nola: J. R. R. Tolkien eta C.S. Lewis. Lewis Torloju zintaren eskutitzak (The Screwtape Letters) (1942), Narniako kronikak (The Chronicles of Narnia) eta Espazio Trilogia (The Space Trilogy) filmengatik da ezaguna, eta Tolkien berriz, Hobbita (1937), Eraztunen Jauna eta Silmarillion-en egile bezala.

XX. mendearen amaiera

Hogeigarren mendearen bigarren erdiko fikzio generoaren idazle garrantzitsuenen artean Ian Fleming thriller idazlea dago, James Bond 007-ren sortzailea. Fleming-ek hamabi eleberritan osatu zituen Bond-en abenturak, Casino Royale (1953) barne. Bond-en espioi-bizitza osoaren aldean, John le Carré espioitzaren eta kontra-espioitzaren mundu ilun bat irudikatu zuen espioien eleberrien egilea izan zen, ezagunena Hotzetik etorri zen espia (The Spy Who Came in from the Cold) (1963) izanik, sarritan generoko handienetako bat bezala hartzen dena.

Frederick Forsyth-ek thriller eleberriak idazten ditu, eta Ken Follett-ek espioi-thrillerak eta baita eleberri historikoak ere, aipagarriena Lurraren zutabeak (The Pillars of the Earth) (1989) izanik.

Gerra eleberrien artean, besteak beste, Alistair MacLean-en Navaroneko kanoiak (The Guns of Navarone) (1957) eta Arranoak ausartzen diren lekuan (Where Eagles Dare) (1968) idatzi zituen. Eta Jack Higginsek Arranoa lehorreratu da (The Eagle Has Landed) (1975). Bestalde, Patrick O'Brian-en eleberri historiko nautikoak Royal Navyn girotutako Aubrey-Maturin seriea osatzen dute. Ronald Welch-ek Carnegie Domina irabazi zuen Zaldunaren gurutzada (Knight Crusader) eleberriagatik; XII. mendean kokatuta dago, eta Hirugarren Gurutzadaren irudikapena eskaintzen du, Richard Lehoiaren Bihotza Ingalaterrako buruzagi kristaua eta erregea protagonista dela. Nigel Tranterrek eskoziar gudari ospetsuen eleberri historikoak ere idatzi zituen; Roberto I.a Eskoziakoa trilogian. Azkenik, Ruth Rendell eta P. D. James-en hilketa misterioak, krimen-fikzio ezagunak dira.

Zientzia fikzioa

John Wyndhamek zientzia-fikzio post-apokaliptikoa idatzi zuen, bere lan aipagarrienak Trifidoen eguna (The Day of the Triffids) (1951) eta Midwich kukoak (The Midwich Cuckoos) (1957) izanik. Genero honetako beste idazle garrantzitsu batzuk Sir Arthur Charles Clarke, 2001: Espazioko odisea bat (2001: A Space Odyssey), Brian Aldiss eta Michael Moorcock dira. Moorcockek zientzia-fikziozko idazleen 'Uhin Berria'-n parte hartu zuen, "generoari meritu literarioz inbertitzea zuen helburuarekin".

Arthur C. Clarke 1965eko otsailean, "2001: Espazioko odisea bat" platoetako batean.

Era berean, J. G. Ballard 1960ko hamarkadan ezaguna egin zen 'New Wave' zientzia-fikziozko idazleen artean nabarmenena bezala. Geroago zientzia-fikzioko pertsonaia garrantzitsu bat Iain M. Banks izan zen, fikziozko gizarte anarkista, sozialista eta utopikoa sortu zuela Kultura lanean. Halaber, Doris Lessing Nobel saridunak zientzia-fikziozko bost eleberriren sekuentzia bat ere argitaratu zuen: Canopus Argos-en, 1979 eta 1983 artean.

Fantasia

Sir Terry Pratchett bere Discworld fantasiazko eleberri komiki sortagatik da ezaguna, Magiaren kolorea (The Colour of Magic) (1983)-rekin hasten dena, eta Night Watch (2002) ere barne. Philip Pullman famatua da Bere material ilunak (His Dark Materials) fantasiazko trilogiagatik, bi haurren heldutasunari jarraitzen dion unibertso paralelo batzuetan zehar ibiltzen diren gertaera epikoen bidez. Bestalde, Neil Gaiman zientzia fikziozko eta fantasiazko idazlea da Izarren hautsa (Stardust) (1998) izanik lan nabarmenena. Douglas Adams zientzia-fikziozko bost liburukiko Autoestopistaren gida Galaxiara (The Hitchhiker's Guide to the Galaxy) serieagatik da ezaguna.

XX. mendeko haur literatura

Haurrentzako lanen idazle esanguratsuen artean, Kenneth Grahame, Haizea sahatsetan (The Wind in the Willows), Rev W Awdry, Trenbide serieak (The Railway Series), Alan Alexander Milne, Winnie hartza (Winnie-the-Pooh) eta Pamela Lyndon Travers-en Mary Poppins dira. Enid Blyton haur lieraturako egile oparoak, haur talde baten eta haien txakurraren abenturen kronika egin zuen Bost ospetsuak (The Famous Five)-n. Terence Hanbury Whitek Oraingo eta etorkizuneko erregea (The Once and Future King) fantasia arturiarra idatzi zuen, lehen zatia Ezpata Harrian (The Sword in the Stone) (1938) izanik. Mary Norton-ek Mailegu-hartzaileak (The Borrowers) idatzi zuen, gizakiengandik maileguan hartzen duten pertsona txikiak agertuz. Frances Hodgson Burnett-en Lorategi sekretua (The Secret Garden) eleberria idatzi zuen. Hugh Lofting-ek berriz, hamabi liburutan agertzen den Doctor Dolittle pertsonaia sortu zuen. Bestalde, Dodie Smith-ek Ehun eta bat dalmatiar idatzi zuen.

XXI. mendeko literatura

Eleberria

Hogeita batgarren mendean fikzio historikoarekiko arreta handia nabaritu da. Hilary Mantel eleberri historikoen idazle arrakastatsu bat da, bi aldiz Booker Saria irabazi duena, Otso aretoa (Wolf Hall) 2009, eta Ekarri gorputzak (Bring Up the Bodies) lanengatik. Garai honetan azaleratu den eleberrigile asmo handienetako bat David Mitchell da, bere Odei atlas (Cloud Atlas) (2004) eleberri zabalarekin, XIX. mendetik etorkizunera garatzen dena. Lehenagoko ingeles literatura estilo eta tekniken eraginak nabarmenak dira Ian McEwan bezalako idazleetan, 2002ko Barkamena (Atonement) eleberrian adibidez. Bestalde, Julian Barnes beste idazle nabarmen bat da, eta 2011ko Man Booker Saria irabazi zuen Amaiera baten zentzua (The Sense of an Ending) libururekin.

Antzerkia

Antzerkiaren paisaia bereratzen joan da, eta XX. mendearen amaierako antzoki nazional bakarretik lau izatera pasatu da, kultur politikaren itzuleraren ondorioz.

E. L. James 2019ko Londresko Liburu Azokan

Genero fikzioa

E.L. Jamesen Greyren berrogeita hamar itzal (Fifty Shades of Grey), Berrogeita hamar itzal ilunagoak (Fifty Shades Darker) eta Berrogeita hamar itzal askatuak (Fifty Shades Freed) trilogiak, Grey: Greyren berrogeita hamar itzal Christianek esan bezala (Grey: Fifty Shades of Grey as Told by Christian) nobelarekin batera, 100 milioi ale baino gehiago saldu ziren mundu osoan, marka ezarriz Erresuma Batuan garai guztietako libururik azkarren saldutakoa bezala. Eskoziako genero-fikziozko egileen arrakastak eta sustapenak polemika eragin zuen 2009an, James Kelmanek Edinburgoko Nazioarteko Liburu Jaialdian kritikatu zuenean, "ertain-mailako mago gazteei" eta "detektibe-fikzioa"ri eskainitako arreta, Eskoziako literatura establezimendu anglozentrikoaren aldetik.

Literatura erakundeak

Jatorrizko literatura sustatzen jarraitzen dute Galesko Eisteddfod eta Welsh Books Council bezalako erakundeek. Edinburgoko Errege Elkarteak literatura barne hartzen du bere jarduera-esparruan. Literature Wales Galesko literatura sustatzeko agentzia nazionala eta idazleen elkartea da, Gales Urteko Liburuaren Saria kudeatzen duena. Canal Uharteetan ospatzen diren literatura lehiaketak (eisteddfod), errezitazioa eta interpretazioa bultzatu zituen hasieratik, eta gaur egun tradizioak jarraitzen du.

1949an sortua, Cheltenhameko Literatura Jaialdia munduko mota honetako jaialdirik ospetsuena da. Galesko Hay Festival-ek interes zabala erakartzen du, eta Edinburgoko Nazioarteko Liburu Jaialdia munduko handienetakoa da.

Poesia Elkarteak poesia argitaratu eta sustatzen du, batez ere urteroko Poesia Egun Nazionalaren bidez. Liburuaren Mundu Eguna, Britainia Handian eta Nazioen Mankomunitatean (Commonwealtha) urtero martxoko lehen ostegunean ospatzen da.

Literatur sariak

Honakoak dira Literaturako Nobel Saria jaso duten britainiarrak: Rudyard Kipling (1907), John Galsworthy (1932), T.S. Eliot (1948), Bertrand Russell (1950), Winston Churchill (1953), William Golding (1983), V.S. Naipaul (2001), Harold Pinter (2005), Doris Lessing (2007), eta Kazuo Ishiguro (2017).

Erresuma Batuko idazleek jaso dezaketen literatura sariak hauek dira:

• Man Booker saria  
• Mankomunitateko Idazleen Saria
• Dublingo Nazioarteko Literatur Saria
• Carnegie domina
• Costa Book Awards (lehen Whitbread Awards sariak)
• Fikziozko Saria Laranja
• Poesiaren Erreginaren Urrezko Domina

Ikus gainera

• (Ingelesez) Antzerkia Britainia Handian
• (Ingelesez) Britainiar Liburutegia

Kanpo estekak

• (Ingelesez) Britainiar literatura sariak

• Datuak: Q764912
• Multimedia: Literature of the United Kingdom / Q764912