Opera

Artikulu hau musika-motari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Opera (argipena)».

*Carmen*, Magdalena Kožená eta Jonas Kaufmannekin, 2012ko Salzburgeko jaialdian

Opera antzerki mota bat da. Testua (librettoa) abestien bidez antzezten dute abeslariek eta musika-talde batek akonpainamendua egiten die ahost-atalei. Italiar hitza "opera"-ren esanahi "lana" da.

Opera mendebaldeko antzerki musikalen usadioaren baitan kokaturik dago. Analogiaz, munduko beste eskualde batzuetan egiten diren antzeko zenbait antzerki musikalei ere opera deritze, esaterako opera txinatarra, baina ohitura haiek ez dute mendebaldeko operaren jatorri bera. Hala ere, opera ez da mendebaldeko antzerki musikal bakarra: antzinako Grezian bazegoen abesturik eta musikaz lagundurik egiten zen drama greziarra, eta aro modernoan antzeko beste adierazpide batzuk sortu dira, esaterako musikala.

Operak hitzezko antzerkiaren elementu askori eusten die, hala nola aktuazioa, eszenaratzea eta jantziak, eta zenbaitetan dantza ere barne hartzen du. Antzezpenak opera-antzokietan egiten dira gehienetan, orkestra batek edo musika-talde txiki batek lagundurik.

Deskribapena

Oratorioa ez bezala, opera antzeztu beharreko obra da. Antzerki musikaleko genero batzuk oso lotuta daude operarekin, hala nola zarzuela espainiarra, singspiel alemana, opereta vienarra, opéra-comique frantsesa eta musikal ingelesa eta estatubatuarra. Antzerki musikalaren aldaera horietako bakoitzak bere ezaugarriak ditu, pribatiboak izan gabe, eta, askotan, genero horien arteko mugak ez dira argiak. Operan, antzerki musikalaren beste genero batzuetan bezala, honako hauek batzen dira:

Musika (orkestra, bakarlariak, abesbatza eta zuzendaria).
Poesia (libretoaren bidez).
Arte eszenikoak, bereziki emanaldia, balleta eta dantza.
Arte eszenografikoak (pintura, arte plastikoak, dekorazioa, arkitektura).
Argiztapena eta beste efektu eszeniko batzuk.
Makillajea eta aldagelak.

Opera antzerki musikaleko beste generoetatik bereizten da, eta onartzen da opera erabat musika lagun duen antzezpena dela. Generoaren historiak erakusten du baieztapen hori ez dela zuzena. Bere eraketan musikaren parte hartze apartak opera errezitatutako antzerkitik bereizten duen arren, jada barrokotik ezagutzen ziren forma mugakideak, hala nola maskarada, balada-opera, zarzuela eta singspiel, kasu askotan operarekin nahasten direnak. Horrela, Wolfgang Amadeus Mozarten singspieleak operatzat hartzen dira, José de Nebraren zarzuelak bezala, eta Kurt Weillen Die Dreigroschenoper (Lau soseko opera), berriz, errezitatutako antzerkitik operatik baino askoz hurbilago dago. Azkenik, operaren inguruko beste genero batzuk daude, hala nola barroko frantseseko opera-balleta eta XX. mendeko obra neoklasizista batzuk, hala nola Igor Stravinskiren obra batzuk. Hala ere, lan horietan, dantzaren zati nagusia da adierazgarria, eta kantuak, berriz, bigarren mailako papera du. Opera eta zarzuela, opereta, singspiel eta musikal ingeles eta estatubatuarraren arteko desberdintasunari dagokionez, mugaketa desberdintasun formal batetik sortzen da.

Historia

Operak Erdi Aroko drama liturgikoetan izan zuen hasiera. Ondoren, XVI. mendearen amaieran, Florentziako kameratak (Camerata Bardi) antzinako greziar drama berpiztu nahian, opera berria sortu zuen Berpizkundeko ahozko genero desberdinetan oinarrituta: ahots baterako madrigala, antzerki madrigala, pastorala eta intermezzoa. Jacopo Perik, 1598an, "Dafne" musika-lana aurkeztu zuen Florentzian. Zoritxarrez, musika ez da kontserbatu. Antzinako Greziaren drama berreskuratzeko lehenengo saiakera izan zen, Berpizkundeko helburu artistikoekin bat joateko. Cameratako kideek uste zuten greziar dramen "koroak" jatorriz abestuak zirela, eta agian pertsonaia guztien atalak. Beraz, opera sortu zuten egoera hori "berrezartzeko". Perik, 1600, beste opera bat aurkeztu zuen, "Euridice" eta gaur egun arte kontserbatu den lehenengo partitura da.

Jacopo Peri, Jacopo Corsi, Francesco Cavalli eta Claudio Monteverdi izan ziren lehen operagileak, eta Dafne, Ulises, Orfeo eta antzeko mitoak izan ziren gai nagusiak. Italiako hiri batzuetan operarako antzokiak zabaldu ziren eta XVII. mendean musikagileak garai hartako gaiak erabiltzen hasi ziren.

Frantzian, berriz, operak XVII. mendetik aurrera hartu zuen indarra, Jean-Baptiste Lully eta Jean-Philippe Rameauri esker. Ingalaterran, Henry Purcellek Dido eta Eneas maisu lana idatzi zuen. Alemanian, berriz, Heinrich Schützek lagundu zuen zabaltzen. Hala ere, XVIII. mendean opera italiarrak Europa osoa menderatzen zuen, Frantzia salbu. Londresen Haendelek ezagutarazi zuen opera eta, Scarlattiren eraginari jarraituz, italiar kutsuko opera serioak idatzi zituen.

Opera serioa izan zen Italiako opera-formarik entzutetsuena, Christoph Willibald Gluckek haren artifizialtasunaren aurka erreakzionatu eta 1760eko hamarkadan erreformatu zuen arte; beste berrikuntza garrantzizko batzuen artean, kantarien zeregina murriztu eta drama gehiago azpimarratu zuen. Mozart da XVIII. mendeko operako irudirik ezagunena. Opera serioa egiten hasi zen, baina laster opera komikoaren ezaugarriak tartekatu zituen; haren Figaroren ezteiak, Don Giovanni eta Cosi fan tutte, eta Alemaniako tradizioaren mugarri izan zen Xirula magikoa-ren mailako lanei esker, aro berri batean sartu zen opera.

Milango Teatro alla Scala, 1778an sortua, munduko opera-antzokirik ospetsuena da.

XIX. mendearen lehen herenean bel canto estiloaren gailurra iritsi zen, Rossinik, Donizettik eta Bellinik egun ere antzezten diren lanak sortu zituztenean. I Puritani edota Semiramide dira estiloko adibide garbi batzuk.Grand Opera izeneko estiloaren agerpena ere gertatu zen, Giacomo Meyerbeeren lanen eskutik. Mende honen bigarren erdia operaren urrezko arotzat hartu izan da. Alemanian Wagner-ek musika dramatizatu eta garrantzi handiagoa eman zion orkestrari, eta guztiz eraberritu zuen opera; haren Die Meistersinger, Tristan und Isolde, Parsifal eta Der Ring des Nibelungen operaren lorpenik handienetakoak dira. Italian, berriz, Verdiren Otello eta Falstaff lanekin operaren mailarik gorena lortu zen. Garai bertsuan, Frantzian, operak aldi bikaina izan zuen Hector Berlioz, Georges Bizet, Léo Delibes, Charles Gounod, Camille Saint-Saëns, Jules Massenet eta André Messageri esker.

Bitartean abertzaletasunak eragin handia izan zuen Errusian; Mikhail Glinka, Nikolai Rimski-Korsakov, Modest Musorgski, Aleksandr Borodin eta Piotr Ilitx Txaikovski izan ziren opera egile nagusiak. Txekoslovakian, Bedrich Smetanaren lan abertzaleen ondoren, Antonín Dvořákek opera lirikoagoak egin zituen.

XX. mendean Leoš Janáčeken lan errealistek gero eta arrakasta handiagoa izan zuten herrialde berean. Berak egindako izenbururik garrantzitsuena Jenufa izan zen (1904). Hungarian Béla Bartók, (Bizar-Urdinaren gaztelua) eta Espainian Manuel de Falla (La vida breve eta El retablo de Maese Pedro) nabarmendu ziren. Italian, XX. mendearen hasieran, verismoaren eskolaren barruan, Giacomo Puccini, (Madama Butterfly edo Turandot lan esanguratsuen egilea), Ruggiero Leoncavallo (Pagliacci/ Pailazoa) eta Pietro Mascagni i(Cavalleria rusticana/Herri zintzotasuna) izan ziren nagusi. Alemanian, Richard Strauss (Salome edo Elektra izenburuen egilea) da aipagarria, eta Frantzian Claude Debussy (Pelleas et Melisande) eta Maurice Ravel (L'enfant et les sortileges/Umea eta sorginkeriak).

XX. mendean zehar estetika aniztasuna biderkatu zen eta opera estilo desberdinak sortu ziren: atonalitate eta serialismoarekin (Arnold Schönbergen Moses und Aron eta Alban Bergen Wozzeck eta Lulu), neoklasizismoarekin (Igor Stravinskiren The Rake’s Progress/Lizunaren ibilbidea) edo minimalismoarekin (Philip Glass (Einstein on the Beach/Einstein ondartzan) eta John Coolidge Adams Doctor Atomic lanaren egilea). Kurt Weillen lan satiriko politikoak (Die Dreigroschenoper/ Hiru zentimoen opera) nabarmendu ziren gerren arteko Alemania aztoratuan, eta Britain Handian Benjamin Brittenen Peter Grimes edo Billy Budd ere aipagarriak dira. Azken opera hauek hizkuntza "klasikoa"goa daukate baina Brittenek egindako gizarte ingelesaren irakurketa kritikoa azalarazten dute.

Azken hamarkadetan operaren unibertsalizazioaren prozesuak ez du izan gelditzerik. Estetiken aniztasuna ere areagotu da eta horrela honako egile eta izenburuak ezagutu ahal izan ditugu: Olivier Messiaen eta bere Saint François d'Assise espitiruala, György Ligeti eta bere Le gran macabre apurtzailea edo Thomas Ádesen Powder her Face (Apaindu bere aurpegia) erotikoa.

Euskal Herriaren kasuan XX. mendeko musika-egileek ere operari arreta jarri ziote, kasu gehienetan Euskal Herri mitifikatu eta oniriko batez hitzegiteko. Euskal konpositoreen artean honako hauek nabarmendu ditzakegu: Jose Maria de Usanditzaga donostiarra (Mendi-mendiyan edo Las golondrinas/Enarak), Jesús Guridi gasteiztarra (Amaya edo Mirentxu), José Olaizola (Oleskari zarra), Eduardo Mokoroa tolosarra (Leidor) eta, beranduago eta estetika aurreakoi eta abanguardiarengandik hurbilagoa dagoena Francisco Escudero zarauztarra (Zigor edo Gernika).

Grabazio-teknologia agertzean, Enrico Caruso eta pareko beste kantari batzuk ezagunagoak egin ziren operazaleen zirkuluetatik at. Caruso aintzindaria izan zen bere grabazioak egiten eta operatik kanpo zeuden pertsona askorentzat opera aria batzuk ezagunak egin ziren oso. Eragin antzekoa lortu zuen Maria Callas greziarrak 60. hamarkadan eta Luciano Pavarotti edo Plácido Domingo bezalako artistek XX. mendearen amaieran.

Opera italiarra

Aro barrokoko gaiak

Opera ez zen gorteko audientzietara konfinatuta egongo luzaroan; hala ere, 1637an, «interes publikoko» operen «denboraldi» baten ideia (Inauteriak) sortu zen Venezian, txartelen salmentan sostengatua. Monteverdi han finkatua zegoen, eta bere azken operak (Il ritorno d 'Ulisse in patria eta L' incoronazione di Poppea) konposatu zituen Veneziako antzerkirako 1640ko hamarkadan. Bere jarraitzaile nagusiak, Francesco Cavallik, opera zabaltzen lagundu zuen Italian. Lehen opera barroko horietan, komedia zabala elementu tragikoekin konbinatu zen hezitako sentsibilitate batzuk astindu zituen nahasketa batean, operako mugimendu erreformista batzuen artean lehena agertuz. Mugimendu horrek Veneziako Akademia Arkadiarraren babesa izan zuen, Metastasio poetarekin lotua zegoena. Autore horren libretoek opera serioaren generoa kristalizatzen lagundu zuten, XVIII. mendearen amaiera arte italiar operaren forma nagusi bihurtu zena. Behin ideal metastasiarra komediaren familia guztiek aro barrokoko operan irmoki ezarri zutenean, opera bufo gisa ezaguna izango zenarentzat erreserbatua izan zen.

Elementu horiek opera seriotik kanporatuak izan aurretik, libreto askok bereizitako trama komiko bat eskaintzen zuten, «opera baten barruko opera» moduko bat bezala. Hori gertatzeko arrazoi garrantzitsu bat izan zen gero eta handiagoa zen merkataritza-klaseko kideak opera-antzoki publikoetara erakartzeko ahalegina, indartsua berriro ere, baina klase nobleek baino gutxiago landua. Argumentu bereizi horiek ia berehala berpiztu ziren tradizio berri baten garapenean, zeinak, neurri batean, commedia dell'arte (izan ere, trama horiek beti egon ziren moduan) italiar tradizioaren aro luze eta oparoa ekarri baitzuen. Behin, bitarteko horiek antzezpen eszeniko baten ekitaldien erdian aurkeztu zirenean, intermezziaren genero berriko operak asko garatu ziren Napolin, 1710eko eta 1720ko hamarkadetan, eta, hasiera batean, opera serioaren bitartekoetan aurkeztu ziren. Hala ere, hain ziren ezagunak, ezen laster ekoizpen bereizi gisa eskaintzen zirela.

Opera serioa tonuz jasoa eta formaz oso estilizatua izan zen; oro har, errezitatibo secco izan zen, da capo aria luzeekin tartekatua. Horrek ahots-birtuosismorako aukera handiak sortu zituen, eta, opera serioaren urrezko aroan, abeslaria izar bihurtu zen. Heroiaren rolak, eskuarki, castrato ahotserako idatziak izan ziren (hala nola Farinelli eta Senesino, baita Faustina Bordoni moduko soprano heroiak ere), eta oso eskatuak izan ziren Europa osoan zehar, opera serioak herrialde bakoitzeko eszenatokiak gidatu zituen bitartean, Frantzia izan ezik. Izan ere, Farinelli, XVIII. mendeko abeslari ospetsuena izan zen. Italiako operak estandar barrokoa ezarri zuen. Italiar libretoak izan ziren arauak, baita Handel moduko konpositore alemaniar batek Londresko entzuleentzat idatzi zuenean ere. Italiar libretoek nagusi izaten jarraitu zuten garai klasikoan, adibidez, Mozarten operekin, zeinak Vienan ia mende bat geroago idatziko zituen. Italiako opera serioko konpositore nagusiak Alessandro Scarlatti, Antonio Vivaldi eta Nicola Porpora izan ziren.

Gluck eta Mozarten erreformak

*Orfeo ed Euridice*: Partituraren lehen edizioaren azaleko irudia (París, 1764).

	Orkestra Don Giovanni ren obertura, Mozarten pieza ospetsuenetako bat (1787).
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.

Opera serioak bere ahuleziak eta kritikak izan zituen, eta, batez ere, bikain trebatutako abeslarien ahots-apaindurak eta ikuskizuna araztasun eta batasun dramatikoaren ordezko gisa erabiltzeak eraso zuten. Francesco Algarottiren Ensayo sobre la opera (1755) lanak erakutsi zuen Christoph Willibald Glucken erreformetarako inspirazioa zela. Bere esanetan, opera serioak bere oinarrietara itzuli behar zuen, ideal metastasiarrera, alegia, eta elementu guztiak —musika (instrumentala eta bokala), balleta eta eszenaratzea— dramaren mende jarri behar ziren. Bere ideiak ez zituzten konpositore guztiek onartu, glucktarren eta pikzinntarren arteko kereilari hasiera emanez. Era berean, garaiko konpositore batzuk, Niccoló Jommelli eta Tommaso Traetta barne, beren idealak praktikan jartzen saiatu ziren. Lehenengo baimena eta operaren historian arrasto iraunkor bat utzi zuena, hala ere, Gluck izan zen. Gluck sinpletasun ederra sortzen saiatu zen. Hori Orfeo eta Euridize eraberrituetako lehenengo operan izan da ilustratua, non birtuosismorik gabeko ahots-lerroak, hala, harmonia sinpleek eta ohikoa baino orkestra-presentzia nabarmen aberatsagoak bermatzen dituzten.

Glucken erreformek oihartzun handia izan dute historia operistikoan. Weberrek, Mozartek eta Wagnerrek, bereziki, haren ideien eragina izan zuten. Mozartek, zentzu askotan Glucken ondorengoak, drama, harmonia, Doinu eta kontrapuntuaren zentzu bikain bat konbinatu zuen opera komiko batzuk osatzeko, bereziki Figaroren ezteiak, Don Giovanni eta Cosi fan tutte (Lorenzo Da Ponterekin elkarlanean), errepertorioko herritarrenen, maitatuenen eta ezagunenen artean egon zirenak. Baina Mozartek opera serioari egindako ekarpena ez zen hain argia izan, Idomeneo eta La clemenza di Tito lan bikainak izan arren. Bere osasun egoerak eta heriotza goiztiarrak ez zioten generoa berpizten utzi.

Bel canto, Verdi eta verismoa

	La donna è mobile Enrico Caruso Giuseppe Verdiren Rigoletto operaren La donna è mobileren interpretazioa (1908) No Pagliaccio non son Ruggiero Leoncavalloren Pagliacci. Interpretatzailea: Enrico Caruso
Arazoak fitxategi hauek entzuteko? Ikus multimedia laguntza.

Giuseppe Verdi, Giovanni Boldiniren interpretazioa, 1886 (Arte Modernoko Galeria Nazionala, Erroma).

Bel canto-ren mugimendu operistikoa XIX. mendearen hasieran loratu zen, eta horren adibide dira: Rossini, Bellini, Donizetti, Pacini, Mercadante eta beste askoren operak. Bel canto, italieraz, kantu ederra esan nahi du, eta opera izen bereko kantu-eskola estilistiko italiarretik dator. Belkantarien moduak loratuak eta korapilatuak izan ohi dira, eta arintasun eta tonuaren kontrol gorena behar izaten dute.

Bel cantoren aroarekin jarraituz, Giuseppe Verdik berehala egin zuen ezagun estilo zuzenago eta indartsuago bat, bere Nabucco opera biblikoarekin hasiz. Napoleonen osteko garaian, Verdiren operak bat zetozen italiar nazionalismoaren espirituak izan zuen hazkundearekin, eta, berehala, mugimendu patriotikoaren ikono bihurtu zen (nahiz eta bere politikak ez ziren, agian, hain erradikalak izan). 1850eko hamarkadaren hasieran, Verdik bere hiru opera ezagunenak ekoitzi zituen: Rigoletto, Il trovatore eta La traviata. Baina bere estiloa garatzen jarraitu zuen, beharbada Frantziako Grand Opéra handiena konposatuz, Don Carlo, eta bere karrera Shakespeareren oinarritutako bi lanekin amaituz: Otello eta Falstaff, horiek agerian uzten dutelarik italiar operaren hazkunde sofistikatua XIX. mendearen hasieratik.

Verdiren ondoren, verismoaren melodrama sentimental errealista agertu zen Italian. Pietro Mascagnik Cavalleria Rusticana eta Ruggero Leoncavallo Pagliacci lanekin sartutako estiloa, birtualki, munduko opera agertokietan nagusi izatera iritsiko zen estiloa izan zen, hala nola Giacomo Pucciniren La bohème, Tosca eta Madama Butterfly obra ezagunekin. Ondorengo italiar musikagileek, esaterako, Luciano Beriok eta Luigi Nonok, modernismoarekin esperimentatu zuten. Espainian, verismo horren adibide nahiko berria da La Casa de Bernarda Alba opera, 2018an Madrilgo Zarzuela Antzokian interpretatua, Miquel Ortegaren musikarekin.

Opera alemaniarra

	Tristan und Isolde: Preludioa
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.

*Der Freischütz*en antzezpen baten litografia, 1822an

Lehen opera alemana Dafne izan zen, Heinrich Schützek 1627an konposatua, eta bere musika galdu egin da. Opera italiarrak presentzia eta eragin handia izaten jarraitu zuen alemanieraz hitz egiten zuten herrialdeetan, XVIII. mendearen amaiera arte. Nolanahi ere, forma natiboak garatu ziren. 1644an, Sigmund Stadenek lehen Singspiel sortu zuen, Seelewig, alemanezko opera modu herrikoia, non kantua eta ahozko elkarrizketa tartekatzen diren. XVII. mendearen amaieran eta XVIII. mendearen hasieran, Hanburgoko Theater am Gänsemarktek antzokiak Keiser, Telemann eta Handelen opera alemaniarrak aurkeztu zituen. Artean, garaiko konpositore alemaniar garrantzitsu askok, hala nola Handel bera, Graun, Hasse eta geroago Gluck, beren opera gehienak atzerriko hizkuntzetan idaztea aukeratzen zuten, bereziki italieraz.

Mozarten Singspieleak, Die Entführung aus dem Serail (1782) eta Die Zauberflöte (1791) jauzi garrantzitsua izan ziren opera alemaniarraren nazioarteko onarpena lortzeko. Tradizioa XIX. mendean garatu zuen Beethovenek bere Fidelio (1805) lanarekin, Frantziako Iraultzaren giroan inspiratua. Carl Maria von Weberrek opera Erromantizismo alemaniarraren barruan ezarri zuen, Bel canto italiarraren nagusitasunaren aurka. Der Freischützek (1821) naturaz gaindiko atmosferak sortzeko duen jenialtasuna erakusten du. Garai hartako beste konpositore batzuk Marschner, Schubert, Schumann eta Lortzing izan ziren, baina figurarik esanguratsuena, zalantzarik gabe, Richard Wagner izan zen.

Wagner musikaren historiako konpositore iraultzaile eta eztabaidatuenetako bat izan zen. Weberren eta Meyerbeerren eraginpean hasi zen, eta, pixkanaka, operaren kontzeptu berri bat garatu zuen, hala nola Gesamtkunstwerk (erabateko artelana), musika, poesia eta pinturaren arteko fusioa. Bere drama musikal helduetan, hala nola Tristan eta Isolda, Nurenbergeko maisu kantariak, Nibelungoaren eraztuna eta Parsifal, aria eta errezitatiboaren arteko bereizketa deuseztatu zuen amaierarik gabeko doinuaren etengabeko fluxuaren mesedetan. Orkestraren protagonismoa eta boterea areagotu zituen neurri handi batean, leitmotiv sare konplexu batekin partiturak sortuz, askotan dramako pertsonaiekin eta kontzeptuekin lotutako gai errepikariak; eta onartutako musika-konbentzioak (tonalitatea, kasu horretan, adierazkortasun handiagorako) urratzeko prest egon zen. Wagnerrek dimentsio filosofiko berri bat ere ekarri zion operari bere lanetan, normalean germaniar mitologiako istorioetan edo arturiar kondairetan oinarritzen direnak. Wagnerrek bere antzerki propioa eraiki zuen Bayreuthen, bere obrak berak nahi zuen estiloan antzezteko bakarrik.

Opera ez zen berdina izan Wagnerren ondoren, eta, konpositore askorentzat, haren ondarea zama astuna izan zen. Bestalde, Richard Straussek ideia wagneriarrak onartu zituen, baina oso norabide ezberdinean hartu zuen. Bere lehen arrakasta Salome eskandalagarriarekin eta Elektra tragedia beltzarekin lortu zuen, non tonalitatea bere mugetaraino eraman zen. Ondoren, Straussek norabidea aldatu zuen bere arrakastarik handiena izango zenarekin, Der Rosenkavalier, non Mozart eta Vienako balsak eragin handia izan zuten, Wagner antzera. Straussek lan ugari sortzen jarraitu zuen, askotan Hugo von Hofmannsthal poetaren libretoekin, Capriccio arte, 1942an. Alexander von Zemlinsky, Paul Hindemith, Kurt Weill eta Ferruccio Busoni italiarra izan ziren XX. mendean opera alemaniarrari ekarpen indibidualak egin zizkioten beste konpositore batzuk. Arnold Schoenberg eta bere ondorengoen berrikuntza operistikoak Modernismoaren atalean eztabaidatuko dira.

Opera frantziarra

Jules Masseneten 1885eko *Le Cid* lanaren jatorrizko ekoizpeneko eszena.

Italiako operatik inportatutako ekoizpenekin lehian, Jean-Baptiste Lully italiarrak aparteko tradizio frantsesa sortu zuen Luis XIV.a erregearen gortean. Bere jatorri atzerritarra desafiatuz, Lullyk Académie Royale de Musique (Musika Akademia Nazionala) ezarri zuen, eta 1672tik opera frantsesa monopolizatu zuen. Cadmus eta Hermionerekin hasita, Lullyk eta bere libretista Quinaultek tragédie en musique sortu zuten, dantza eta korurako musika bereziki garrantzitsuak izan ziren modua. Lullyren operak ere kezka agertzen dute errezitaldi adierazkorrarekin, frantsesaren inguruari egokitu baitzitzaion.

	Carmen: Toreatzailearen kantua Pasquale Amato ren interpretazioa, 1911n, Georges Bizeten (1875) Carmen operaren toreatzaile abestia]]
Arazoak fitxategi hau entzuteko? Ikus multimedia laguntza.

XIX. mendearen bigarren erdian, Jacques Offenbachek opereta sortu zuen Orphée aux enfers moduko lan burutsu eta zinikoekin, baita Les Contes d'Hoffmann operarekin ere; Charles Gounodek arrakasta masiboak izan zituen Fausto operarekin, eta Georges Bizetek Carmen konposatu zuen, zeinarekin entzuleek Erromantizismo eta Errealismoaren konbinazioa onartzen ikasi ez bazuten ere opera komiko guztien artean ezagunena bihurtu zen. 1863an, Les pecheurs de perles egin zuen, ez hain txalotua baina kalitate handikoa. Massenetek Werther eta Delibes Lakme lana bere esklaboen bikote ospetsuarekin, eta Saint-Saënsek errepertorio estandarra osatzen duten lanak konposatu zituen. Aldi berean, Richard Wagnerren eragina tradizio frantziarraren aurkako erronka bat bezala sentitu zen. Frantziako kritikari askok Wagnerren drama musikalak arbuiatu zituzten, eta, Frantziako konpositore askok, berriz, hurbiletik imitatu zituzten, arrakasta aldakorrarekin. Erantzun interesgarriena, Claude Debussyrena izango zen. Wagnerren obra baten moduan, orkestrak rol nagusia betetzen du Debussyren opera bakarrean, Pelléas et Mélisande(1902), non ez dagoen benetako ariarik, errezitatiboak bakarrik. Baina drama ulertezina da, enigmatikoa eta erabat ez wagneriarra.

Opera errusiarra

Fiódor Chaliapin Ivan Susaninen paperean, *Tsarraren aldeko bizitza* Glinka-rena.

Opera 1730eko hamarkadan eraman zuten Errusiara italiar opera-konpainiek, eta laster bihurtu ziren Errusiar Gorte Inperialaren eta aristokraziaren entretenimenduaren parte garrantzitsua. Baldassare Galuppi, Giovanni Paisiello, Giuseppe Sarti eta Domenico Cimarosa, besteak beste, Errusiara gonbidatu zituzten opera berriak konposatzera, gehienak italieraz. Aldi berean, Maksim Berezovski eta Dmitri Bortnianski moduko musikari nazional batzuk atzerrira bidali zituzten operak idazten ikastera. Errusieraz idatzitako lehen opera Francesco Araja (1755) konpositore italiarraren Tsefal i Prokris izan zen. Vasili Paxkevitx, Yevstignéi Fomín eta Aleksei Verstovski musikagileek lagundu zuten errusierazko operaren garapenean.

Opera espainiarra

XVII. mendearen lehen erdialdetik hasita, ehunka obra estreinatu ziren Espainian, ezaugarri estilistiko propioak eta batzuetan oso bereziak dituztenak. Espainian, ez da gertatzen Europako gainerako herrialdeetan moduan, Italia imitatzen baitute antzerki- eta lirika-lanak ekoizteko orduan; aitzitik, eszena- eta kantu-genero horiek ia aldi berean sortu ziren bi herrialdeetan, Espainian eta Italian, Espainiako inperioak Italian lurraldeak baitzituen, eta horrek kultura-truke ugari izatera eraman zituen bi herrialdeak. Opera bufo italiarra, Frantziako opera-comique, Singspiel alemaniarra, komedia musikala, opereta frantsesa eta abar, guztiak txandaka abestutako eta hitz egindako antzerki-formak sorrarazten dituzten generoak dira, baina XVIII. mendean sortu ziren (XIX. mendean operetaren kasuan), 1620. urteaz geroztik Italiak eta Espainiak operak bazituztenean eta 1640. urteaz geroztik Espainiak zarzuelak ekoizten zituenean. Erabakigarria da azken horren agerpena, zarzuela, genero lirikoa, abestutako zatiak gaztelaniaz hitz egindako zatiekin txandakatzen dituena, Singspiel alemaniarra, eta frantsesezko opera-komikoa baino lehen, genero liriko horiek ere ezaugarri bera baitute.

Haren arrakasta dela eta, opera eta zarzuelez osatutako ondare liriko espainiar honi esker, Espainia edozein antzerki kantatutan interes handiena duen herrialdeetako bat dela esan daiteke, eta hori arte lirikoaren sorreratik bertatik. Horrela, Urrezko Mendean, 1622an, Espainiako opera guztien aitzindaritzat jotzen den obra bat estreinatu zen Aranjuezko Jauregian: La gloria de Niquea (Mateo Romero, Juan de Palomares, Juan Blas de Castro eta Álvaro de los Ríosen musikarekin)^[1]. 1622ko estreinaldi horrek, denbora gutxiz, Erroman antzeztutako lehen operei jarraitzen die, baina Venezian antzeztu ziren lehenengoen aurretik dago. Frantziak eta Alemaniak oraindik itxaron beharko dute beren lehen artelan lirikoen estreinaldira joateko. La gloria de Niquea lanaren ondoren, 1627an, La selva sin amor^[2], Félix Lope de Vegaren libretoarekin osorik abestutako beste antzezlan bat egin zen. Obra Madrilgo Alcazarren antzeztu zen.

Opera txinatarra

Txinako opera drama mota bat da Txinan. Tang dinastiatik praktikatzen da Xuanzong enperadorearekin (712-755), zeinak Udareen Lorategia, Txinan ezagutzen den lehen opera konpainia sortu zuen. Konpainia enperadoreen zerbitzura zegoen, ia erabat. Gaur egun, operako lanbideei, oraindik, udareen lorategiko diziplina esaten zaie. Yuan dinastian (1279-1368), operan, Zaju moduko barietateak sartu ziren, errima eskemetan eta berrikuntzetan oinarritutako emanaldiekin, hala nola Dan (femeninoa), Xeng (maskulinoa) eta Txou (pailazoa) gisako paper espezializatuen sarrera. Gaur egun, Txinako operan, 300 barietate baino gehiago daude, ezagunena Pekingo Operan, gaur egungo forma hartu zuena XIX. mendearen erdialdean eta oso Qing dinastiaren garaian (1644-1911) ezaguna izan zena. Pekingo Operan, Txinako hari tradizionalek eta perkusio instrumentuek akonpainamendu erritmikoa ematen diote emanaldiari. Emanaldia aipamenetan, keinuetan eta koreografiako beste mugimendu batzuetan oinarritzen da, eta ekintza batzuk adierazten dituzte, hala nola zaldi gainean ibiltzea, txalupa batean arraun egitea edo ate bat irekitzea. Ahozko elkarrizketa testu errezitatua izan daiteke, argumentuko testua pertsonaia serioek erabilia edo emakume eta pailazoek lagunartean erabilitakoa. Paperak zehatz-mehatz zehaztuta daude. Makillaje landuei esker, antzezten ari den pertsonaia bereiz daiteke. Pekingo Operaren errepertorio tradizionalak 1.000 pieza baino gehiago biltzen ditu, gehienak liskar politiko eta militarrei buruzko kontakizun historikoetatik datozenak.

Opera Latinoamerikan

1701eko urriaren 19an, Peruko Erregeordetzan La púrpura de la rosa opera estreinatu zen, Tomás de Torrejón y Velascok Pedro Calderón de la Barcaren libreto baten gainean egindako ekitaldian. Amerikan konposatu eta exekutatu zen lehen opera da, eta Torrejon eta Velascoren bizirik iraun zuen opera bakarra. Artelanak Venus eta Adonisen maitasunen mitoa kontatzen du, Marteren jelosia eta mendeku nahia eragiten duena. 1711n La Parténope opera estreinatu zen Mexiko hirian, Manuel de Sumaya katedralaren kaperako maisuaren eta mexikar konpositore barrokorik handienaren musikarekin. Opera horren garrantzia berezia da Ipar Amerikan konposatutako lehena eta kontinentean amerikar batek konposatutako lehen opera delako. Opera horrek Latinoamerikako opera-sorkuntzaren historia emankor eta oraindik gutxi ikertuari hasiera ematen dio, orduz geroztik hirurehun urtez eten ez dena. Brasilen konposatu eta estreinatu zen lehen opera I Due Gemelli izan zen, José Maurício Nunes Garcíarena, eta haren testua galdu egin zen geroago. Elías Álvares Loboren A Noite de São João portugesezko testua duen Brasilgo lehen opera izan daiteke.

Opera Euskal Herrian^[3]

Euskal Herrian ekoitzitako operari buruz ari garenean, Buenaventura Zapirain Uribek (1873-1937) Txanton Piperri (1899) izenekoa da lehena. Geroago, Parisen ikasketak burutu ondoren, bigarren bat idatzi zuen Anboto (1909) izena zuena. Urte berean, Maitena opera (Charles Colin) estreinoz eman zen Bilbon. Hurrengo urtean eta Bilboko Koral Elkartekoek antolaturik, hiru opera antzeztu ziren Bilbon: Usandizagaren Mendi-mendiyan, Guridiren Mirentxu eta Santos Intxaustiren Lide ta Ixidor. Intxaustik bigarren opera bat estreinatu zuen urte berean: Itxasondo

1911n, R. Mª Azkuek Ortzurri opera estreinatu zuen, eta, 1914ean, bigarren bat estreinatu zuen, Urlo . Hurrengoa, Joseba Olaizola Gabarain (1883-1969) agertzen zaigu operagile, 1918an Olezkari zarra estreinatu baitzuen Oñatin

Eduardo Mokoroa Arbilla (1867-1959), Gorritiren ikaslea, Leidor izeneko obra aurkeztu zuen, eta, beste batzuen artean, Andres Isasi, Busca Sagastizabal, Sainz Basabe eta Martinez Larrazabal lan egin zuten operagintzan.

1920an, eta garaiko nazionalismoari lotuta, Jesus Guridik Amaya opera estreinatu zuen Bilbon. Jesus Guridik, 1926an, El Caserio eta 1936an Mari Eli zarzuelak musikatu zituen.

1936ko altxamendu faxistaren ondorengo opera salto eginez, Francisko Escuderok Zigor! opera musikatu zuen, eta 1968an estreinatu zen Madrilen.

Hizkuntza eta itzulpen aferak

Handel eta Mozarten egunetatik, konpositore askok italiera erabili dute beren operen libretorako hizkuntza gisa. Bel Canto arotik Verdiraino, konpositoreek, batzuetan, beren operen bertsioak gainbegiratuko lituzkete, bai italieraz, bai frantsesez. Hori dela eta, Lucia di Lammermoor edo Don Carlos bezalako operak bertsio frantses eta italiarrean kanonikotzat jotzen dira gaur egun.^[4]

1950eko hamarkadaren erdialdera arte, onargarria zen operak itzulpenetan produzitzea, baita horiek jatorrizko konpositoreak edo libretistek baimendu ez bazituzten ere. Adibidez, Italiako opera-etxeek Wagner antzezten dute italieraz. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, operaren inguruko formakuntza hobetu egin zen, artistak jatorrizko bertsioetan ikasi zituzten eta itzulpenak mesede egin zien. Europako hizkuntzak jakitea, bereziki italiera, frantsesa eta alemana, kantari profesionalentzako prestakuntzaren zati garrantzitsua da gaur egun. "Prestakuntza operistikoaren zatirik handiena hizkuntzalaritzan eta musikaltasunean dago", azaltzen du Dolora Zajick mezzo-sopranoak. "kantatzen ari naizena ez ezik, beste guztiak kantatzen ari dena ere ulertu behar dut. Hainbat hizkuntzetan kantatzen dut: italiarra, txekiarra, errusiarra, frantsesa, alemana, ingelesa".^[5]

1980ko hamarkadan, gaintituluak agertzen hasi ziren. Nahiz eta tituluak hasieran ia unibertsalki distrakzio gisa kondenatuak izan, gaur egun, opera-etxe askok ematen dituzte antzerkiko eszenaurreko arkuaren gainetik proiektatutako tituluak, edo ikusleek hizkuntza bat baino gehiagoren artean aukera dezaketen banakako pantailak. TBko emisioek azpitituluak izaten dituzte, baita hizkuntza ondo ezagutzen duen jendearentzat badira ere (adibidez, opera italiar baten RAI transmisioa). Azpititulu horiek ez dute entzuten zaila dena bakarrik aipatzen, entzuleria oro har baizik; izan ere, kantatutako diskurtsoa askoz zailagoa da ulertzea hitz egindakoa baino, baita jatorrizko hiztunen belarrietan ere. Hizkuntza bateko edo gehiagoko azpitituluak estandar bihurtu dira opera, simulazio eta DVD edizioetan.

Gaur egun, oso gutxitan egiten dira operak itzulpenean. Hauek dira salbuespenak: Ingalaterrako Opera Nazionala, San Luisen Opera Antzokia, Pittsburgheko Opera Antzokia eta Hego Ekialdeko Opera, ingeleserako itzulpenak errazten dituztenak. Beste salbuespen bat, Humperdincken Hansel eta Gretel bezalako ikusle gazteei zuzendutako opera-produkzioak eta Mozarten Txirula magikoaren produkzio batzuk dira.^[6]

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/8/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Pierre-René Serna, Guide de la Zarzuela: La zarzuela de Z à A, pp. 16 y 24 (frantsesez)
↑ Pierre-René Serna, Guide de la Zarzuela: La zarzuela de Z à A, pp. 17 y 24 (frantsesez).
↑ Euskal Herria, Historia eta Gizartea, Lankide Aurrezkia, Arana Martija, Jose Antonio, ISBN 8472401340, 432-433 or.
↑ «Don Carlo or Don Carlos? In Italian or in French? – Seen and Heard International» seenandheard-international.com (Noiz kontsultatua: 2020-12-06).
↑ (Ingelesez) «Dolora Zajick: 'Singing Is Connected To The Body'» NPR.org (Noiz kontsultatua: 2020-12-06).
↑ (Ingelesez) Tommasini, Anthony. (2005-07-04). «A Mini-'Magic Flute'? Mozart Would Approve (Published 2005)» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-12-06).

Kanpo estekak

Datuak: Q1344
Multimedia: Opera / Q1344

[1] Pierre-René Serna, Guide de la Zarzuela: La zarzuela de Z à A, pp. 16 y 24 (frantsesez)

[2] Pierre-René Serna, Guide de la Zarzuela: La zarzuela de Z à A, pp. 17 y 24 (frantsesez).

[3] Euskal Herria, Historia eta Gizartea, Lankide Aurrezkia, Arana Martija, Jose Antonio, ISBN 8472401340, 432-433 or.

[4] «Don Carlo or Don Carlos? In Italian or in French? – Seen and Heard International» seenandheard-international.com (Noiz kontsultatua: 2020-12-06).

[5] (Ingelesez) «Dolora Zajick: 'Singing Is Connected To The Body'» NPR.org (Noiz kontsultatua: 2020-12-06).

[6] (Ingelesez) Tommasini, Anthony. (2005-07-04). «A Mini-'Magic Flute'? Mozart Would Approve (Published 2005)» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-12-06).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]